Býginde dýnie jýzining birqatar intellektualdary klassikalyq kapitalizm daghdarysqa tap bolghanyn eskertip, onyng bolashaghyna kýmәnmen qaraydy. Zattyq qúndylyqtar ýshin ýnemi tartys pen sheksiz tәn qúmaryna úmtylu jan qúmaryn túnshyqtyra bastady. Adamzat órkeniyetining damuy men onyng qúldyrau sebepterine kónil bólip, olardy dúrys týsinip, qogham ómirinde eskere biluding manyzy zor bolyp otyr. Abay múrasy ayasynda qarastyratyn bolsaq, búl mәselening sheshimin onay tabugha bolatyn tәrizdi.

Órkeniyetting qúldyrau sebebi – onyng eki bolmysynyng (ruhany jәne materialdyq qúndylyqtary) ýilesimdi bolmauynda. Materialdyq qúndylyghy jetilip, al ruhany jaghy jútynaghanda órkeniyetting ishki mәni joyylyp, ol ishki quatynan, negizgi mәninen aiyrylady. Onyng qúr qanqasy qalyp, múnday órkeniyet әlsireydi. Sonymen birge, tek qana ruhany qúndylyqqa kónil bólinip, órkeniyetting materialdyq jaghy úmytylghanda da jan kýizeliske úshyraydy. Sebebi, Abaydyng qara sózderinde berilgendey, adam jan qúmaryn qanaghattandyru ýshin, әueli tәn qúmaryn qanaghattandyruy kerek. Qúmnan jasalghan qalashyqty teniz tolqyny qalay onay shayyp ketetin bolsa, materialdyq irge tasy әlsiz órkeniyetti de fәny әlem tolqyny onay joyyp jiberedi. Jana Dәuirde órkeniyetting materialdyq qúndylyghy jaqsy damyghan Batys elderining ruhany qúndylyghy joghary, biraq materialdyq jetistikteri shamaly Shyghys elderin onay jaulap alulary osynyng kórinisi.

Eger «ruh ólip», tәn jansyzdansa, onda órkeniyet qúldyrauy nólge jetip, tolyq joyylyp ketedi. Búrynghy Atlanttar men Limuriylerding órkeniyetining joyylyp ketui osylay dәleldense kerek. Al jan qúmary men tәn qúmary ýilesimdi bolsa, onda órkeniyetting órleui 100 payyzgha jetedi. Múnday jaghdayda órleu barysy búl әlemning yqpalynan shyghyp, aspan әlemine jol ashady. Múnday joghary dengey Abaydyng «tolyq adam» ilimindegi jeke adamdardyn, әuliyelerding nesibesi.

Demokratiya órkeniyetting qozghaushy kýshi. Demokratiya әlsiregende órkeniyet te әlsirep, qúldyrau jolyna týsedi. Aqyry kýizeliske týsip, ne bolmasa revolusiya arqyly syrtqy týrin ózgertip, basqa qalypqa týsedi. Órkeniyetting qúldyrau sebebi demokratiyanyng shekteuli boluynda jatyr. Demokratiyanyng shekteuligi adamnyng minez-qúlqyna, oi-órisine әser etip, qoghamdy toqyraugha týsiredi.

Órkeniyetting ózgerisin zattyq әlemning eki jaqtyq (oryssha: dvoystvennosti) qasiyetimen týsindiruge bolady. Álemning búl qasiyeti – qoghamnyng qozghaushy kýshi. Tabighattyng búl qarama-qayshy eki jaqtyq qasiyetining ýilesimdiligi – órkeniyetting negizgi sharty.

Dýniyening eki jaqtyq qasiyeti

Búl – tabighat zandylyghy, tabighy kórinis. Filosofiyada keninen qarastyrylatyn dýniyening búl kórinisi Tәnirding ózgergish, zattyq quatyna jatady. Ruhany quat ózgermeytin, túraqty, bolsa, al zattyq bolmys ýnemi ózgerip otyratyn, ózgergish. Tabighattyng búl ózgergish qarama-qarsylyqtarynyng kýresinen býkil bolmys qozghalysqa keledi. Týrli quattar bir-birine әser etip, ózara baylanysuy – býkil әlem tirshiligi. Qozghalys – qarama-qarsylyq nәtiyjesi. Qozghalys bolmasa tirshilik te joq. Quattardyng qozghalysy arqyly әlem týrlenip, janghyryp, ózgeriske týsip otyrady. Búl turaly Shәkәrim bylay dep aityp ketken.

Jaralys basy – qozghalys,
Qozghaugha kerek qolghabys.
Jan de meylin, bir Mәn de,
Sol Quatpen bol tanys,
Álemdi sol Mәn jaratqan.

Qozghalmasa kóshpeydi,
Kóshpegen nәrse óspeydi.
Óspegen nәrse ózgermes,
Týrden ol týrge týspeydi,
Qozghalys týrlep jaratqan.

(Jaralys basy – qozghalys)

Yaghni, dýnie ómiri degenimiz – quattardyng qozghalysy. Olardyng barlyghyn jaratqan – bir Mәn, yaghny Alla taghala.

Tolqyndy terbelis quattardyng qozghalys týri ekenin býgingi zattyq ghylym dәleldep otyr. Adamzat qoghamy әlemning bir bóligi bolghandyqtan, ol da osy zandylyqqa baghynady. Sondyqtan órkeniyet te sol zandylyq boyynsha, payda bolghan son, ózining shynyna jetip, qayta qúldyrau jolyna týsip, aqyry joyylyp otyrady. Múny múhit betindegi sudyng tolqynymen salystyrugha bolady. Tolqyn әueli kóterilip, ózining shynyna jetken song qayta qúldyrap, múhit suymen birigip, sonan song qayta payda bolady. Búl su betindegi ýzdiksiz kórinis. Biraq múhittyng beti ghana osynday tynyshsyz, al onyng tereninde qozghalys joq, tynyshtyq. Sol siyaqty ýnemi qozghalysta bolyp jatqan zattyq әlem bolmystyng betki qabaty ghana, al onyng tereninde – ruhany qabatynda tynyshtyq, múnday qozghalys joq. Ruhany janghyru adamdy әlemning ruhany terenine boylatyp, osynday tynyshtyqqa jetkizedi.

Pende tәn qúmary ýshin ómir sýretindikten, oghan ómir tolqyny tynyshtyq bermeydi.

Órkeniyetting әlsireu sebebi – demokratiyanyng әlsireui

Órkeniyetting eki qanaty bolyp tabylatyn materialdyq jәne ruhany qúndylyqtardyng jetilui  qoghamdaghy demokratiyalyq ahualgha baylanysty. Adamnyng erki men qoghamdaghy tәrtip ýilesimge kelip, demokratiya kýsheygende búl qúndylyqtar da molayyp, órkeniyet algha basady. Jәne kerisinshi, demokratiya әlsiregende – órkeniyet te qúldyrau jolyna týsedi.

Elimizding órkeniyetining qúldyrau sebebi – demokratiyanyng әlsizdigi ekenin osylay bilemiz.  Demokratiya prinsipteri – erik pen qatang tәrtip – ýilesimge kelgende órkeniyet órlep, al qarama-qarsylyqqa kelgende qúldyrau jolyna týsedi. Demokratiya әlsiregende órkeniyet te jetiluding sara jolynan shyghyp ketedi. Órkeniyet pen demokratiya, mine, osynday tyghyz baylanysta.

Baqyt formulasy

Baqytty bolu ýshin onyng zandylyghyn bilu kerek. Baqyt degenimiz jan qúmary men tәn qúmaryn tolyq qanaghattandyru mýmkindigi. Ol mýmkindik joq bolsa, baqyt ta joq. Baqyt -- adamnyng sol mýmkindikti tolyq paydalanu sәti. Baqytty kezinde adam jan men tәn qúmaryn tolyq qanaghattandyra alady. Ol ýshin belgili bir zandylyq ayasynda bolu kerek. Búl zandylyqty baqyt formulasy dep ataugha da bolady. Búl formula bylay dep órnekteledi:

«Álemde әrkimning óz ýlesi bar. Olardyng barlyghy bir Jaratqandiki ekenin bile túra, basqanyng ýlesine qol súqpay, әrkim tek qana óz ýlesin aluy kerek». Álem ýilesimdiligi osylay ornamaq. Ómirding ózi Allanyng bir kórinisi bolghandyqtan, ýilesimdikti búzu – Jaratqangha qarsy әreket bolyp tabylady. Kýnә degenimiz osy. Múnday әreket kinәrәt, sondyqtan, Týp IYeden qoldau tappaydy. Baqytsyzdyq degenimiz osy. Álemmen ýilesimdi bolu Abaydyng «Biz Alla taghala «bir» deymiz» degen sózinen shyghyp, onyng «Sende bir kirpish dýniyege, Ketigin tap ta, bar, qalan» degen núsqauymen tolygha týsedi. Árkim ózine tiyesilini ghana alyp, búl әlemdi jaratqan Alla taghalanyng búljymas zandylyghymen ómir sýrgende ghana  adam baqytty bola alady. Bolmys ýilesimdiligin búzbay, taghdyrdyng bergen qiynshylyqtaryn dúrys qabylday bilgen adam ghana baqytty bolady. Baqyt degenimiz – quanyshy mol, qayghysyz, úzaq ómir. Búl úmtylys onyng negizgi maqsaty, jәne ómir boyy ózgermeydi. Sebebi jan qúmary jannyng ózi tәrizdi – mәngilikti jәne óte lәzzatty.

Biraq ózimshildik qasiyet adamdy kinәrәtti isterge iyterip, tәn qúmary jan qúmaryn jene bastaydy. Osylay, qarymta zany boyynsha adam ómiri qasiret kózine ainalady.

Nәpsining yqpalyndaghy adam ómiri qorlyqqa ainalyp, ózi azyp ketedi. Ynta-jiger, kýsh-qayrat, ar-úyat, aqyl-oy, joghary maqsat tәrizdi adamy qasitterden airylady. Sebebin Abay «Payda, maqtan, әuesqoy – shaytan isi, Kәni bizding nәpsini tyighanymyz?» dep týsindiredi. Jetinshi qara sózinde Abay olar turaly «Kókirekte sәule joq, kónilde senim joq» dep suretteydi. Kókireginde sәule joq, sanasy tómen imansyz adamdar talap, ynta-jigerden aiyrylady. Ynta-jigerden aiyrylghan adam jetile almay, ómirden jalyghady, jalqaulyqqa salynady.

Demokratiyanyng belgili bir dengeyinde órkeniyet ózining shegine jetti. Ol adamnyng әri qaray damuyna yqpal jasaudyng ornyna, endi kedergi bola bastaydy. Ghylymy jetistik joghary, biraq jan qúmary úmytylghan zattyq dengeydegi órkeniyetting adamgha osynday ziyany bar. Adam jany kýizelip, ruhany qúldyrau kópshilikti qamtyghanda búl býkil elding tragediyasyna ainalady. Ruhany qúldyrau adamy qasiyetterdi ósirmeydi. Adamy qasiyetter tómendegen sayyn qogham ýilesimdiligi búzylyp, demokratiya tómendey beredi. Órkeniyetting qozghaushy kýshi bolyp tabylatyn demokratiya әlsiregendikten, órkeniyet te tómendey bastaydy. Osylay qogham qúldyrau jolyna týsip, elding ruhany jaghdayy nasharlap, memleket әlsireydi. Álsiregen memleket kórshi elderding qarmaghyna onay týsedi. Úly Rim imperiyasy tәrizdi elderding joyylyp ketu sebebi de osynday bolsa kerek. Qúldyrau dәuirinde Rim imperiyasynda halyq tek qana «nan men qyzyq» kerek qylghan. Nәpsige berilgenderi sonshalyqty, tamaqpen lәzzattanu ýshin ishken asyn qúsyp tastap, qayta as ishken, jynys qatynasy sheksiz bolghan, qyzyghyn kóru ýshin әielderden gladiator jasap, olardy jalanashtap paydalanghan. Osylay nәpsiqúmarlyq talap pen qayrat-jigerdi әlsiretip, adamdar ruhany azyp ketken. Býgingi zamanda gladiatorlar tóbelesining ornyna boks, futbol oiyndaryn, keyingi kezderdegi úyaly telefonmen kóretin «qyzyq» oiyndar payda boldy. Uaqyt ózgerdi, biraq sheksiz tәn qúmaryn qanaghattandyru maqsaty ózgergen joq.

Sonymen, órkeniyetting qúldyrau sebebi – materialdyq jәne ruhany bolmys ýilesimdi bolmay, erkindik pen tәrtip sәikestigi búzylady. Erkindik pen tәrtipting sәikestigi búzylsa, demokratiya әlsireydi. Qozghaushy kýshi demokratiya әlsiregennen keyin órkeniyet te qúldyrau jolyna týsedi. Osylay órkeniyeti qanday joghary damyghan el bolsa da, uaqyt kele әlsirep, aqyry joyylyp otyrady. Dýniyening qanday qúbylysy bolsa da osy zandylyqqa baghynady. Teniz tolqyny tәrizdi  payda bolyp, qayta joghalady. Tolqynnyng órleu jәne qúldyrauy tәrizdi әueli payda bolady, sonan keyin ósip, belgili bir dengeyge jetip, aqyry qúldyrau jolyna týsip, joyylyp ketedi. Búl materildyq әlemning zandylyghyn Abay «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi» dep beredi. Ár qúbylystyng ózining ózgeru uaqyty bar. Mysaly, adam taghdyry – jyldar, memleket – jýzdegen jyldar, al jer betindegi qúbylystar myndaghan jyldarda ózgerui mýmkin. Qazaq «Elu jylda el jana» deydi. Biraq mәngilikti ómir aldynda búlardyng barlyghy da bir sәt qana.

Jogharyda keltirilgen tújyrymdardy rastap, fәny әlemning ózgeru zandylyghyn kórsetetin týrli ghylymy tәjiriybeler bar. Sonyng birin filosofiya ghylymdarynyng doktory IY.S.Ospanov ózining «Ruhany janghyru qyrlary men syrlary» atty enbeginde bylay dep keltiredi.

Tabighy jaghdayda aq tyshqandar túraqty júptyq ómir sýredi, úrpaqtaryn tәrbiyeleydi, olardy qauip-qaterden qorghaydy. AQSh etology Dj. Kelhun, densaulyghy óte jaqsy tórt aq tyshqandar júbyn alyp, ómir sýru jaghdayyn júmaqtaghyday qamtamasyz etedi. Áuelgide olardyng sany jaqsy óse bastaydy. Alayda belgili bir kezennen keyin olar júptasyp ómir sýruden bas tarta bastaydy. Balalaudy birte-birte dogharady. Boydaqtar tek ózderin sylap-sipap, qajet kezinde tamaq ishu men úiyqtaudy ghana daghdygha ainaldyrady. Eng soraqysy, olardyng tabighatyna tәn emes birjynystylyq qatynasqa týsu, tamaghy toq bola túra, óz balalaryn jeu siyaqty qúbyjyqtar bastalady. Aqyry, bes jylgha jetpeytin uaqytta, sol tyshqandardyng eng songhysy tabighy kәrilikten ólip tynghan. Kelhun osy eksperiymentin 25 ret qaytalaghanda bәrining aqyry osylay ayaqtalghan. Kelhun, zertteulerin talday kele, «ózindik erkin genosidke» bet búru kezeni dep, tyshqandardyng úrpaq qamy ýshin ómir sýrudi qoyghan kezin aitady. Múny ol «ruhaniyattyqtyng ólimi» dep ataghan. Osy jerde, әlemning órkeniyeti degen elderindegi songhy bir qúbylystar Kelhun eksperiymentine óte úqsap bara jatqan joq pa, degen oy keledi.

Búl hayuanat әlemin ghana emes, adamzat ómirin de týsindiretin asa manyzdy tәjiriybe. Býgingi kýnderi otbasynyng kýireui, qyzdar men jigitterding ýilenuge asyqpauy, otbasyndaghy bala sanynyng azangy, әlemdegi soghys apattarynyng molangy, taghy sol siyaqty kóptegen únamsyz kórinisterding sebepterin aq tyshqandar ómirinen kórip otyrghandaymyz. Órkeniyetting qúldyrau sebebi – adamzattyng basym kópshiligi aq tyshqandar tәrizdi tek qana tәn qúmaryna berilip, jan qúmaryn úmytudan, yaghny «ruhtyng óluinen». Sonan song tәn óledi. Tyshqandar tolyq ólip boldy. Adamzat tolyq joyylyp ketpeydi, sebebi – hayuanattardan olardyng aiyrmashylyghy bar. Jogharyda aitylghanday, ol aiyrmashylyq – olarda erekshe aqyl men erik bar. Qúldyraudyng belgili bir dәrejesinde aqyl adamdargha jaghdaydy týzetuge mýmkindik beredi. Osylay jaghdaydy ózgertuge bolady. Al aqyldy qoldana bilmese, Joghary әlemder jer betindegi ómir kórinisterin ózgertip jiberui de mýmkin. Adamzat órkeniyeti tek qana bir týrden ekinshi týrge ózgeredi. Býgingi әlemdi jaylaghan týrli apattar sonyng bir belgisi tәrizdi.

Dj. Kelhun tәjiriybesin Abay babamyz «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq azdyrar adam balasyn» dep kezinde týsindirip ketken.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz