Esse

Bizding kafedragha jana oqu jylynda eki qytay múghalim keldi. Bireui Jang tekti Beyjindik, endi birining esim soyy Sau, Uhanidyq professor. Ekeui mýlde eki týrli kisi. Jang salmaqty, oilanyp sóileytin sabaz bolsa, Sau úshqalaq, kóp sóileytin anghal. Anghal bolsa da ýndemeytin, ishimdegini ózing tap deytin Jangha qaraghanda saldyrlap jýretin Sau maghan únady. Ekeumiz jaqsy aralastyq. Maghan onyng kóp sóilegeni jaqsy boldy, tildik orta jaratyp berdi.

Qytayda kandidattyq, doktorlyq qorghamasa da, tipti, doktorlyqty, magistrlikti oqymasa da ghylymgha qosyp jatqan ýlesi bolsa, ghylymy jobalargha jetekshilik jasap elge paydasy tiygen bolsa, jazghan oqu-qúraly ghylymy ainalymgha týsse, júmys óteli bolsa dosent, professorlyq ataq beredi. Sau da Janda enbegi elge singen ghalymdar eken.

Qytayda oqu-aghartu minstirligi saytynda jyl sayynghy jariyalanghan ghylymy joba taqyryptarynan birin ghalym tandap ózining jýzege asyru josparyn úsynady, bekitilgen joba  óndiris oshaqtarynyng qarjysymen jýzege asyrady. Teoriyadan praktikagha, óndiriske týskenge deyin qadaghalanyp ghylymy joba sonyna shyghyp halyqqa óz paydasyn tiygizedi. Al osyny jýzege asyrugha qajetti adam kýshi, kólik, tehnika, ýi, t.b. barlyq qajetti qamtamassyz etedi.

Bizding uniyverde barlyghy topyrlaghan qyz, tipti múghalimder de derlik әielder, bastyqtardyng da biyik ókshesi taqyldap karidordy janghyrtuy esh uaqytta tynshymaydy....ishine simay ketken Sau ýziliste maghan kezdese ketip, senderding uniyverde úldar oqymay ma? Barlyghy qyz-ghoy. Úlsyz búl elding bolashaghy sonda ne bolady?! Men soghan alandaymyn? Yalian bazaryna barghanda bayqadym jigitterding kóbisi sol jaqta tauday-tauday jýkterdi jayau sýirep jýr. Men nederimdi bilmey kýbirley berdim...

Bir eki studentimning «sabaqtan basqa uaqytta qytay tili dәrejelik emtihangha (HSK) bizdi dayyndasa, aqshasyn tólesek» degen әngimesin men Saugha aittym. «Qyzdardy oqyta almaymyn» dep, birden kelispedi. Tang qalghan men sebebin súraghanymda «men er adammyn, sabaqtan tysqary kez kóbinde keshter, ne senbi, jeksenbi kýnderi, ol kezde elding kóbi júmysqa kelmeydi, ne ýiine ketken shaq. Odan basqa uaqytta ne olardyng ne mening sabaq kestem sәikes kelmeydi. Al ózing oilashy, sol kezde bir er adamnyng bir eki qyzgha sabaq ótui óte ynghaysyz, syrt kózge ósek tudyratyn is», degende men ekinshi ret Saudyng aldynda ýnsiz qaldym.

Taghy bir ýziliste sizderde til mamandyghynyng ózinde әdebiyet, taghy basqa bizde joq pәnder ótiledi eken. Ádebiyetti arnauly basqa bir fakulitette oqytady. Sosyn qytay tilining saghat sandary óte az, til bilmey, qalay qytay tilinen maman bolady?! Studentterde tәrtipke boysúnu, ne bir oqiyn degen úmtylys da bayqalmaydy, tek diplom ýshin jýrgendey, kóbisi. Bilimsiz maman elge ziyan dep, úzaq sóiley bastaghanda men saghatyma qarap «kelesi sabaqqa kettim» dep, zulay jóneldim...

Bir kýni astydaghy bufette ekeumiz shay iship otyrghanbyz, tanys әiel múghalim  menimen qol alysyp amandasty. Sau senderde er adam әielmen betten sýiip amandasyp, keterde auyzdan sýiip qoshtasady eken. Sen olay istemedin-ghoy dep kýldi. «Sen búghan qalay qaraysyn» dep, ózine súraq qoydym. «Sýiisip amandasu emes, er әiel qol berip amandasqanda jýrekke jol ketedi, adam ynghaysyz kýy keshedi, óte-móte men siyaqty boydaq jýrgen er adamdargha tipten mazasyzdyq әkeledi. Sodan otbasy býlinip, qogham tep-tendigi shayqalady. Ony aitpanda birden birge auyru taralady. Al sýiisip qoshtasu degen ol endi, úyat», degende qalghan shayymdy ary qaray úrttaugha zauqym soqpay, meshiyip qaldym.

Dalada túrdyq, taghy birde. Qysqa kóilek kiygen bizding student qyzdar jip-jinishke úzyn temekisin qúshyrlana sora bastady. Men úyalghanymnan ol jerden jylystay bastadym. Artymnan ergen Sau kýnkildep ózimen ózi sóilep kele jatty. Onyng tek «kiyim, temeki, ústaz, shәkirt» degen sózderin ghana anyq estidim.

Bir senbide ertip auylyma apardym, jansyz auyl, tayaghyna sýiengen kóksau qariya men butolkasyn qúshaqtaghan alqash jigitterden basqa jasamys әielder tәpishkesin sýirep, sandary jarqyldap, Álimning dýkeninen nan alyp barady. Orystan qalghan kóne toz qos qabatty auyl әkimshiligi aldynda el tuy jónsaldau qozghalady. Qatarynda túrghan pochtada óli tynyshtyq, qara qúlyp baghyp túr.

Zeynet aqy bergende búnda ýlken toy bolady. Álimning orys әieli qaryz jazghan dәpterin alyp kelip, poshtashy Ardaq apaydyng ong jaghynda qonjiyp otyryp, qaryzyn jinaydy. Songhy jyldary kýrdeli remonttan ótken mektep qana auylgha jan berip túr. U da shu bala ýni aspangha jetedi. Auyl emhanasnyng aldynda eshkim bayqalmaydy, qos keudesi irkildegen aq halatty jalghyz dәrigerding artyndaghy eki eden jughysh aryq oralman әiel jýrgen izin sýrte qualay ýiine deyin baryp qaytady. Ishken-jegeni betinen kórine,  qarny syrtyna tepken juan qúrsaq mektep diyrektorynyng janynda әkimning ózi jiptiktey jigit. Jekeshelenude satylyp ketken balabaqsha býginde Aqannyng syiyr qorasy. Auyl ainalasy týgelimen egis atyzy, kóktemde keletin investorlar auyldyng barlyq jerin qoparyp aidap tastaghan. Auyl halqy kedeylikten qaltyrap bes qoyy men eki syiyryn aidap, jalghyz ayaq jolmen qu taqyr qyrgha malyn aidap barady. Auyldyng jalghyz kóshesin qyryq shoqpyt jamaumen әupirimdep ústap jýrgen әkim әlemdik aldynghy qatarly otyz elden dәmeli.

Taghy birde qala syrtyndaghy ýiime apardym, qala syrty deyimin-au, qalada ýii bar adam qúsap, sol ýige de әreng jetkemiz, birjaghyn jargha sýiep, bir jaghyn qargha sýiep jýrip, ýii joq qanshama múghalim jýr, oghan da shýkir. Qytaymen salystyrugha kelmeydi, uniyver oqytushylary júmysy bolmasa uniyver aulasynan syrtqa shyqpay, ómirin ótkizuine de bolady, balanyng balabaqshasy, emhanasy, dýken teatr, kino t.b. bәri de uniyver aulasynyng ishinde, tiyimdi baghamen bergen ýidi aqyryndap, aqshasyn tólep qútylasyn. Al ghylymy ataghyng bar bolsa, ýiing tegin. Ýy men júmysyng tiyip túr, sabaghyng joq kezde jatyn bólmene baryp úiqtauyna, ghylymmen ainalysuyna әbden bolady. Kelerde zulap kelgen mashinam júmysqa bararda otalmay qaldy. Avtobus ayaldamasyna jettik, auyl jolyn jylda jasaghan bolady, jylda myng shúnqyr payda bolady, avtbustar kestesin amalsyz búzady. Shapay auylynnan shyqqan sholaq avtobus Komsomol men Amanat auylynan ótip, KazSikke kelgende esigi jabylmay qalady,(býgin olay bolmasa eken dep ishimen tilep túrmyn). Qyrsyqqa dәl solay keldi, Sau ekeumiz ary qysyldyq, beri qysyldyq, mýlde simadyq, ekinshisin kýttik. Almatynyng kýzi kýlip túrsa da tanghy suyq sýiegindi qaqsatady. Jarty saghatta taghy bireui keldi, ynyrsy toqtady, artqy esikten zorgha siystyq. Esik eki ýsh ret shiqyldap baryp әreng jabyldy. Osydan on jyldyng aldynda jýretin orystan qalghan avtobustar búndayda esigi synatyn, jýrgizushining janynan esh qalmaytyn aqsha alghyshy artyq adamdy suyryp tastaytyn, al búl qytaydan әkelingen jana avtobus, búlar kәdimgi adamnyng ishki qynjylysyn sezeme bayqús temir, qarnyn kerip keny beretin siyaqty. Bizden keyin de adamdar týsip, shyghyp jatty. Tymyrsyq is qúsqyndy keltiredi, erkek-úrghashy demey, tyghyz jymdasyp ketken, tipti bir-birine qabysqan. Tanaularynan shyqqan jaman jel eriksiz qosylyp tóbege kóteriledi. Kólikting ishi óz aldyna bir ómir, kәri de jas, jaman da jaqsy da, bastyq ta, qarasha da, zinaqor da, taqua da, bәri, bәri birdey tepe-ten. Adamdar jelin shygharghan rizinkaday qabysyp túr. Shalbar kiyip, shashyn jaya jalanbastanghan, saptama etiktegi ashuly erkek-qatyndargha toly. Bayqús avtobus yshqyna qozghaldy. Vodniyk, әskery qalashyq dep, adamdar aiqaylap týsip, minip jatty. Kýigen tauyqtyng iysi mýryn jarghan saygha kelgende qalyng keptelis bastaldy. Saghattap túrghan bizder aqyry qalagha ilindik. Seyfulliyn-Sholhov kóshesine jetip, tysqa shyghyp, aua júttyq. Kólik ishidegi elding qarasy búzylmaghan kýide shiqylday qozghalyp algha jyljydy. Biz ekinshi qoghamdyq kólikke mindik, jýitkigen úzyn avtobustar qúiryq tistese, qalanyng jaltyr kóshesinde qar suymen ketken jylqyday osqyryna, oinaq salyp, ekinshi jolaqqa ytqyp shyghyp, eldi shu etkizedi. Anadayda qisaya qyryndap otyrghan tas Lenin bizge qarady. Onyng arjaghynda kózderi jyrtyq, betteri tyrtyq bomjdar aghash arasynan kórindi...

Bara jatqannyng baltasyn, kele jatqannyng ketpenin ala qasharday týsteri súrlanghan eki jigit sau etip suyq kirip, biyletterinizdi dep, qúddy әr jolaushyda qaryzy barday shúqiya qadalady.

- Sizding kartanyzda aqsha joq eken, tólenbegen, dep әjimderi auyr jyldar tabyn eske salghan jýzi synyq kempirge tóne ketti. Bir adam bolsa da tabylghanyna quanyp.

- Jýriniz shytraf tóleniz....

- Aqsham joq, әli zeynet aqym tiymedi.....

- Jýriniz, týsiniz....týspesine qoymay jaghasyna jarmasa ornynan túrghyzdy. Eki beti ottay janghan apa, úyattan ólip barady. Úyatsyz ósken olar ony bilmeydi, tek qyzmet ótegish robbot. Amalsyz jyrtyq shәrkeyin sýirete esikten týsip bara jatty, beyshara.

Esikten qu qanqasyn sýirep kirgen apa jan-jaghyna qarap, oryn izdedi. Jastar ótirik qalghidy, úrlana kózin ashyp týsetin jerin qarap, tezden kózin júma qalady. Ruhy әlsiz, jýzi synyq ana oryn súrugha batyly barmay, melshiyip kólik ishinde qara terge týsip, asylyp túr. Orys kempir qolynda kótergen kýshigi bar, kólikke mindi. Qynsylaghan iyti baj-búj ete týskende oghan eki oryn bosady, iytin janyna otyrghyzyp ózi de jayghasty. Anada-sanda iyti riza bolmay qynsylaydy, auzyna auzyn tiygizip, birdenesin aityp, tamaghynan sipalady, iyti de tynshy qaldy. IYti taghy qynsylady, aldyna alyp basyna betin tiygizip iskep qoyady, it taghy tynshydy. Qazaq apa qazdiyp әli asylyp túr. Janymdaghy Sau da ýnsiz, men de ýnsiz, uniyvergede jettik aqyry.

Nege ekenin bilmeymin, men senderdi jaqsy kórem, sondyqtan da men qazaqtar ýshin alandaymyn...

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz