Qazaq halqynyng sayda sany, qúmda izi qalmay «aq taban shúbyryndygha» úshyrap, bosyp, pana tappay jýrgen kezende, eline qorghan bolghan batyr da, batyl úldary barshylyq. Qarakerey Qabanbaydyng janserigi, Abylay hannyng «han batyry» atanghan Kókjarly kókjal Baraq Shýrekúlynyng aruaghyna baghyshtalghan 290, 300 jyldyq merey toylaryn Kýrshim audanynda atap óttik.  Baraq batyr turaly ómirbayandyq mәlәmetter tapshy bolghanymen tek etnografiyalyq derekter negizinde batyrdyng alys, jaqyndarynyn, tuystarynyng esinde saqtalghan erlik isterin jinaqtap, 1701-1702              jyldary Jarma ózeni boyynda tudy 1772 jyly at ýstinde jau qolynan qazagha úshyraydy degen derekterdi bilemiz. Osynyng barlyghyn jinaqtap, «Tughan jer taryhynan ýzik syr» atty kitapqa qosqan edim. Osy tughandary arqyly jinaqtalghan auyz eki beynesining suretin salyp, eskertkishin ornattyq. Biraq qazaqtyng Jonghar basqynshylyghyna qarsy últ azattyq kýresine 15-16 jasynan qatysqan batyrdyng jerlengen jeri belgisiz boldy. Baraqtyng 290 jyldyq  toyynan keyin «Qay jerde jerlendi» degen saualgha jauap izdeumen boldym, tipti Kókjal Baraq batyrdyng atymen baylanysty jer attaryn jinastyrdym, kitap shygharugha dayyndap otyrmyn, biraq batyrdyng jatqan jerin tappadym. Árkimning әrtýrli núsqaularyna qúlaq salyp ol jerlerdi anyqtaumen  uaqyt óte berdi.

Qazaq halqynyng sayda sany, qúmda izi qalmay «aq taban shúbyryndygha» úshyrap, bosyp, pana tappay jýrgen kezende, eline qorghan bolghan batyr da, batyl úldary barshylyq. Qarakerey Qabanbaydyng janserigi, Abylay hannyng «han batyry» atanghan Kókjarly kókjal Baraq Shýrekúlynyng aruaghyna baghyshtalghan 290, 300 jyldyq merey toylaryn Kýrshim audanynda atap óttik.  Baraq batyr turaly ómirbayandyq mәlәmetter tapshy bolghanymen tek etnografiyalyq derekter negizinde batyrdyng alys, jaqyndarynyn, tuystarynyng esinde saqtalghan erlik isterin jinaqtap, 1701-1702              jyldary Jarma ózeni boyynda tudy 1772 jyly at ýstinde jau qolynan qazagha úshyraydy degen derekterdi bilemiz. Osynyng barlyghyn jinaqtap, «Tughan jer taryhynan ýzik syr» atty kitapqa qosqan edim. Osy tughandary arqyly jinaqtalghan auyz eki beynesining suretin salyp, eskertkishin ornattyq. Biraq qazaqtyng Jonghar basqynshylyghyna qarsy últ azattyq kýresine 15-16 jasynan qatysqan batyrdyng jerlengen jeri belgisiz boldy. Baraqtyng 290 jyldyq  toyynan keyin «Qay jerde jerlendi» degen saualgha jauap izdeumen boldym, tipti Kókjal Baraq batyrdyng atymen baylanysty jer attaryn jinastyrdym, kitap shygharugha dayyndap otyrmyn, biraq batyrdyng jatqan jerin tappadym. Árkimning әrtýrli núsqaularyna qúlaq salyp ol jerlerdi anyqtaumen  uaqyt óte berdi.

Kókjal Baraq turaly jeke jazylghan derek joqtyng qasy, onyng da kezinde úlken sebepteri boldy. Halyq tarihynyng iyirimderinde әleumettik prosesterge tiygizgen yqpaly jaghynan  әrtekti әreketterimen belsendilik tanytqan ortaq esimdi qayratkerler kezdese beredi. Ásirese Baraq  esimdi adamdardyng sany onnan astam. Olardyng is әreketterin bir birine auystyryp  Abylqayyr handy óltirgen Soltan Baraqpen Kókjal Baraqty  shatastyryp keldi. Sonyng әserinen Bәdelghoja Túrsynbaevtyng «Kókjal Baraq» poemasy Qoljazba kýiinde arhivke tyghylyp qaldy. Aqynnyng ózi qughyngha úshyrady.

Ýsh jýzge aty mәlim Abylay ardaqtap ótken  «han batyry» atanghan Kókjarly Kókjal Baraqty kóp Baraqtardyng ishinen,  jaladan arashalap alyp shyqqan Tarih ghylymynyng doktory qayratker ghalym Sәbetqazy Aqatay. Ghalym barlyq Baraq  esimdilerdi jeke, jeke  qay ghasyrda ómir sýrgenin, qay atadan taraghanyna deyin taldap jazdy. Kókjal Baraq turaly kóptegen zertteuler jasap, erligin eske salatyn qyrghyn soghystardy jazyp  sonynda qortyndylay kelip, batyr babasynyng topyraghyn izdegen úrpaq, ony Qyrghyz Alatauynan shyghyp, Shu ózenine qúyatyn shaghyn Aqsu ózenining tómengi saghasynan tabady. «Abylay aspas Sarybel» de, Abylaydyng Susamyr jaylauy da osy bir tentek búlaq bastau alar tauly alqapta. Baraq Aqsudyng Shugha qúyatyn  saghasynda ólip, Abylay sýiikti batyryn jazyqqa jerledi. Kókjal Baraq naghyz batyrlarsha eges ýstinde  Abylaydan on jyl búryn óledi degen. Osydan basqa ashyq jazylghan derek joq.  Osy derekke sýienip batyrdyng jerlengen jerin izdestirumen boldym. Biraq Shu boyynan da beyitin taba almay jýrdik. Shu men Aqsu ózenining qiylysyna eki mәrte barghan, Kókjal Baraqtyng bir úrpaghy,Tanekenov Kenjeghaly Shaqarbayúly da naqty nәtiyje shyghara almady,

Men endi tylsym dýniyenin  qúpiyasyn ashyp, júmbaghyn sheship jýrgen kóripkelderdin   is әreketterine kónil audardym. Moskvada bolyp jatqan kóripkelder sayysyn ýzbey kórip, tabylmay jatqan qandy oqighalardyng qalay bolghanyn aityp, aruaqtarmen sóilesip, talaydy tang qaldyrghandaryn kórdim. Endigi amal  Kókjal Baraq babamyzdyng jerlengen jerin tabu ýshin osy tylsym iyelerine jýginu ghana qaldy, solay istedim de.

Ataqty emshi kóripkelderding biri Dýsekov Qayrolla Abdoldaúlymen sóilesip, izdep jýrgen batyrdyng jatqan jerin tauyp berudi súradym. Biraz oilanyp otyryp , sol Shu ózeni boyynan tabylady, basyna jaqyndau jerde aghash ósken dedi. Dәl baramyz dep jinalghan kýni bir jaghdaylarmen bara almady. Endi Moskvada ótken kóripkelder sayysynyng jenimpazy  qazaqstandyq Baqyt Júmatovagha shyqtym, administratory arqyly ózimen tikeley sóilestim, oghan da kimdi izdep jýrgenimdi týsindirdim. Baqyttyng aitqany, men kóripkelmin. Ol kisi Shu boyynan tabylady, tauyp beremin dedi. Biraq ol kisini biraz uaqyt tosu kerek boldy. Ony kýte almadym. Taghy bir  kóripkel emshi Erghazy Maghauyanov Núrlybekúlymen telefon arqyly habarlastym. Kókjal Baraqtyng jerlengen jerin izdep jýrgenimizdi aittym. Erteng Júma ghoy, Senbi kýni shyghayyq, tabamyz dedi.

Erghazy Núrlybekúly emshi, kóterilip auyrghan auyrulardy emdeydi, aruaqtarmen tikeley sóilesip,  baylanys jasaytyn  qasiyetke ie kórinedi. Búdan búryn Sayramda Yusa payghambardyng beyitin tauypty. Musa batyr, Qaysar batyr, Qaratyr batyr, Qazghúmar baqsy, Qorat batyr t. basqa jiyrma shaqty batyrlar men ataqty adamdardyng jerlengen jerlerin tauyp, sonymen qatar Kýrshim audanyndaghy otyz jyl bolys bolghan Omar bolystyng beyitin kóterip, basyna ay ornatyp, estelik eskertkish qoyyp, sol qorymda jatqan ata, apalarymyzdyng aty jónin anyqtap, estelik taqtasyn qoyghan eken. Erghazynyng bir ereksheligi, kórdegi adamnyng aty jónin, tegine deyin aityp bere alatyn qableti bar. «Atalar» lúqsat berse, barlyghyn aityp beruge bolady deydi.

Senbi kýni erterek Shu boyyndaghy Kókjal Baraq babamyzdyng jerlengen jerin izdeuge shyqtyq. Mashinada otyrghanda mening saualdaryma qysqa,qysqa jauap berip otyrdy. Biz Kókjal baraqtyng jerlengen jerin býgin tabamyz, ol kisi jalghyz jatqan joq, janynda ýsh kisi jatyr. Sizding kitap boyynsha aitqanynyz dúrys, Shu men Aqsu ózenderining qiylysynda sugha jaqyndau, tómengi aghysy, jazyqta jerlengen. Kógaldy oipat, onda qamys ósken,  odan ótemiz, onsha alys emes, kishkentay dóneste, qalghanyn Batyrdy tapqanann keyin aitamyn dedi. Biz qaladan shyqqanan keyin, Jandosov auylynda túratyn jogharyda aitylghan Tanekenov Kenjeghaly Shaqarbayúlyna keldik, ol kisimen birge baratyn bolyp kelisip alghanbyz. Sol kisimen birge shyqtyq.

Shu ózeninen ótip Aqsu ózenin jaghalap kelemiz, Aqsu atty azghantay auyl bar eken, mal fermasy bolghan, ózen boyy jazyq. Búryn egindik bolghanymen kәzir qyzyl miya alany. Qyzyl miyanyng tamyryn izdegender qoparyp jatyr, «Qoy deytin qoja, әy deytin әje» joq jerding qyrtysyn qoparyp jýrgen shynjyr tabandar. Bir kezde Erghazy aighaylap jiberdi de mashinany toqtatynyz, men dalagha shyghamyn dedi. Qolynda qonyrauly temir tayaghy bar, tayaghyn kóterip biraz túrdy da, qayta mashinagha kirip, biraz algha jýriniz dedi. Men temir tayaqtyng qúpiyasyn súrap ýlgerdim. Bizding atamyz Buratay qajy kezinde jayau Mekkege ýsh qayta barghan adam, sol kisining Mekkeden әkelgen tayaghy, men qoldanyp jýrmin, atadan qalghan múra dep tayaghyn sipap qoydy da, taghy aiqaylap mashinadan týsip tayaghyn kóterip, jýgire jóneldi. Biz sol jerde túryp qaldyq. Bir saghattan keyin keldi, tabyldy dedi. Artynan jýrip kelemiz  tanerteng maghan mashinada aitqan jer oipatynan óttik, qamys, qogha ósken oipat. Tómpeshikke shyqqanda, mine, osy jerde, Shu ózenine qarap túrghanda  ong jaqta Qanatbek batyrjerlengen, ol Sauyt batyrdyng nemeresi, Sauyt batyr Ashy basyndaghy qorymda jerlengen,  ortada Kókjal Baraq batyrdyn  mәiiti jatyr, sol jaqta Kórqayyng batyr jerlengen, ol  Bura ruynan. Algha taman Qalampyr apa emshi, kóripkel bolghan. Búl kisiler Kókjal Baraqpen birge bolyp, birge jau qolynan qaza tapqandar. Kókjal Baraqtyng Qyrghyz jerinde aldaugha týsip qaza tapqany ras. Abylay han osynda әkelip jerledi. Qyrghyzdar batyrdy ayamay nayzalaghan, denesinde sau jer joq, kýnning ystyghy taghy bar,  batyrdy osy jerge jerleuge tura keldi dedi Erghazy Núrlybekúly.

Jaqyn manayda beyit kórinbedi alystau jerde tóbe bolyp ýiilip jatqan bir qorymdy kórdik osylay kele jatqanda, tura sol qorymnyng ýstinde mal fermasy ornalasqangha  úqsaydy, al osy beyitke jaqyn beyit bolmady. Biz tapqan beyit jer bolyp qalghan, maldyng joly, tura janynan kónergen jol ótedi. Jan jaghynda qyzyl miya tamyryn qoparghan traktorlerding izderi de, joq emes.  Jazyq daladan bir tas tappaysyn. Beyitting basyna belgi etip temir qazyq qoydyq.  Tegis jerding asty quys, beyit ekenine kóz jetkizdik.  Sol jerding túrghyny orys shaly osy jerde búryn bir beyitting túrghanyn aitty, esimi Volodya. Keyin jauyn, shashyngha tótep bermey qúlap qaldy deydi. Al biz tapqan beyitte anyqtap qarasa mәiitting oryndary belgili jatyr, biraq tóbesi týsip ketpegen. Ghalym Sәbetqazy Aqataydyng kitapqa jazyp ketken  núsqauy osy jer ekenin bildik. Sol jerde túrmyz. Kókjal Baraq babamyzdyng beyiti dep qabyldap , qabirding basyna Kenjeghaly Shaqarbayúly yasin sýresin oqyp, bata jasadyq.  Osyny tiyanaqtau ýshin taghy bir kóripkel, emshi osy tylsym qúpiyasymen ainalysqaly jiyrma jyl bolghan  Sholpan Qúmarhanqyzynan súradym. Osy tabylghan beyit Kókjal Baraq beyiti ekeni ras pa dedim. Sholpan ózi Shu ózeni boyynda búryn sondy bolmapty, bastauysh synyptyng múghalimi eken, sabaq ýstinde kez boldym. Sholpan biraz ýndemey túrdy da, sol jerding qasynda túrghanday biz barghan jerding belgilerine anyqtama berdi. Kókjal Baraq beyiti sol dep rastady.  Sonymen Baraq batyrdyng beyiti tabyldy degen senimge keldik. Endi bir qyzyghy Erghazynyng tylsym dýniyening júmbaghyn sheshetin qasiyetke ie dedik, aruaqtarmen betpe, bet sóileskenining aighaghy, qolynda Baraq batyrdyng bergen batasyn jazyp alypty. Ol júma kýni aruaqtarmen sóilesipti. Negizinde adamnyng alla bergen tylsym qasiyetine tandanugha bolmas. Atam zamannan tylsym dýniyening qúpiyasyn mengergen adamdar az emes. Jauyn  jaumaghanda jauyn jaughyzghan, o dýniyelik bolyp ketken adamdy qayta ómirge әkeletin qasiyetti adamdar da bolghan. Sondyqtan Kókjal Baraq batyrdyng jerlengen jeri tabyldy dep senip, әrtýrli pendeshilik kýmәndi seyiltip, Baba aruaghy jatqan jerdi tabangha taptatpay, belgi qoyyp qorshau qamyn oilaghanymyz dúrys shyghar. Artynda qalghan úrpaqtary, Biz, Osynshama úlan baytaq jerdi nayzanyng úshymen, qylyshtyng jýzimen qorghap, úrpaghyna qaldyrghan batyrlarymyzgha qaryzdarmyz.Kókjarly Kókjal Baraq ruy Ótey Shýrekting balasy ekeni ras. biraq ol qazaqtyng ÚLTTYQ BATYRY.  Batyrdyng Qazaq aspanynda túrghan júldyzy jarqyray berse eken deymin. «Óli razy bolmay tiri bayymas» aty óship, qabiri tabanda taptalyp jatyp, óz kezegin ýsh ghasyr kýtken ardager batyrlarymyzdyng aruaghyn óksitpey, basyn kóteruge júdyryqtay júmylayyq aghayyn.

 Shekerbanu Rahmetoldaqyzy.

Almaty qalasy

Abai.kz