24 qarashada Almatyda ótken Mәjilis janyndaghy Qoghamdyq palata otyrysynda «Mass-media turaly» Zang jobasyn talqylau kezinde Ámirjan Qosannyng sóilegen sózining negizgi tezisterin Abai.kz talqysyna úsynyp otyrmyz.

Redaksiya

Moyyndau kerek, búl zang jobasyna qatysty qoghamda pikir ekiúday.

Biri «barlyq qúqyqtyq negizder Konstitusiya men tiyisti kodeksterde jazylghan, sondyqtan búl salagha qatysty arnayy zang qabyldaudyng qajeti joq, taghy bar zang BAQ ókilderining qúqyqtyq mýmkinshilikter ayasyn tarylta týsedi» deytinder.

Ekinshisi «Konstitusiya men kodeksterde bәrin eskeru mýmkin emes, BAQ salasy derbes zandy qajet etedi» deytinder.

Eki jaqtyng da óz uәjderi bar.

Biz bolsaq úsynylyp otyrghan zang jobasyn tilge tiyek etpekpiz.

Búl joba erekshe bir kezende talqylanyp jatyr: yaghny sóz bostandyghyn mansúq etip, tәuelsiz jurnalistikany ózining ata jauy sanaghan eski Qazaqstan men Ádilettik úranyn basshylyqqa alghan Jana Qazaqstangha ótudegi óliara, tranzittik shaq túsynda. Sondyqtan da zang jobasynan bir-birine kereghar eki kezenning qarama-qayshylyghynyng iyisi seziledi.

Sóz joq, kez kelgen memleket pen últ bolmysynyng barlyq derlik salalary aqparat salasyna tikeley tәueldi: qanday aqparat tútynasyn, sonday qogham qalyptasady. Qazirgi asa qiyn geosayasy ahual men ishki-syrtqy qauip-qaterlerdi eskersek, zang jobasyndaghy shetel BAQ-qa qatysty belgili bir talaptar men tyiymdardy da qoldau kerek dep sanaymyn. Gibridtik soghystardyng әserin әlem de, biz de sezip jatyrmyz.

Biraq ta shash alamyn dep bas alugha bolmaydy.

Ony aityp otyrghan bir sebebim bar: býginde qoghamda asa qauipti aqparattyq, kerek deseniz, qoghamdyq-sayasy presedent payda boldy.

Bir jaghynan – bәrin óz baqylauynda ústaghysy keletin memlekettik organdardyng tyiymdar men talaptardy kýsheytip, biylikke syn men balama pikir aitatyn BAQ pen jeke jurnalisterdi jaratpau, olardy óz dúshpany sanau tendensiyasy әli de boy kórestip qoyady (әdilin aitsam, aldyn-ala dayyndalghan osy tújyrymymnan sóz sóiley bastaghan kezde bas tartqanday boldym, óitkeni osynau zang jobasyn Almatygha arnayy kelip, tәuelsiz jurnalisterding qatysuymen talqylaghan profilidy ministrlik pen Parlament deputattarynyng búl órkeniyetti әri pluralizm talaptaryna say qadamyn moyyndau kerek shyghar).

Ekinshi jaghynan 30 jyl bir adamnyng jeke basyna baghynudan әzer qútylghan azamattyq qogham men tәuelsiz jurnalistikanyng erekshe belsendiligi, sóz bostandyghynyng halyqaralyq standarttargha qaray úmtylysy. Internet, әleumettik jeliler, messendjerler ol belsendilikting kýrt artuyna myqty tehnologiyalyq jәne kommunikasiyalyq mýmkindikter berip otyr.

Osy orayda zannyng retteu, tyiym salu men shekteu funksiyalaryn zaman talaptaryna say qayta qaray kerek siyaqty: mәselen, ertengi kýni jasandy intellekt aqparat tarata bastasa she?!

Sóz joq, absoluttik sóz bostandyghy boluy mýmkin emes. Jeke adamnyn, memlekettin, tútas últtyng óz mýddeleri bar.

Meninshe, tyiymdar tek qana Konstitusiyada jazylghan talaptarmen shektelui tiyis. Olar 20-bapta jazylghan.

Býgingi tanda ózekti bolyp, zang jobasyna engizilgen terrorizm men balalar bullingine qatysty baptardy qoldaugha bolady. Alayda ertengi kýni taghy da bir (mәselen, jasandy intellektige nemese basqa nou-haugha qatysty) problemalar tuyp, olardy da zangha engizip jatpau ýshin bar mәseleni Konstitusiya talaptarymen ghana shektegen lazym bolar.

Sol sebepti zannyng ózin «Qazaqstan Respublikasyndaghy sóz bostanyghy turaly» Zang dep ataghan sayasi, moralidyq-psihologiyalyq jaghynan dúrys bolar edi.

Endi naqty baptargha toqtalayyq.

5-bap, Til.

4. Memlekettik tilindegi tele-, radiobaghdarlamalardyng apta sayynghy kólemi uaqyty jaghynan basqa tilderdegi tele-, radiobaghdarlamalardyng jiyntyq kóleminen kem bolmaugha tiyis.

Búl sóz «basqa tilderding de jiyntyq kólemi az bolmaydy» degen sóz emes pe? Sol basqa tilderiniz barshagha belgili bir til emes pe?

6-bap. Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining qúzyreti

Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti:

1)teleradio habarlaryn taratu salasyndaghy últtyq operatordy aiqyndaydy;

2)Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentine jurnalisterding qúqyqtary men bostandyqtarynyng saqtaluy turaly Últtyq bayandamany engizedi.

Eki mindet qana ma?

Keyde aqparat salasyndaghy memlekettik sayasatty jýrgizude vedomstvoaralyq kelispeushilikter bolmay ma? Ýkimet sony ýilestiru kerek emes pe?

Onyng esesine, meninshe, Parlamentting BAQ salasyna qatysty tek zannamalyq funksiyasy ghana emes, kýndelikti tynys-tirshiligine qatysty mindetterin óz moynyna alu kerek siyaqty.

Mәselen, memlekettik tapsyrystyng jýzege asuyna qatysty. Sol mәselege qatysty qogham men BAQ tarapynan biraz syn aitylyp jýr...

Qaghaz gazet-jurnaldaryn basyp shygharatyn baspalardy qosymsha qún salyghynan bosatu kerek! Mәselen, Reseyde osynday zang qabyldanghan.

Sonymen birge, Parlament ózi múryndyq bolyp, Qazaqstan demokratiyalyq kýshteri talaydan beri aityp kele jatqan «Qoghamdyq televiziyany» qúryp, onyng efiyrinde qatyp-semip qalghan memlekettik telearnalar efiyrine shygha almay jýrgen ótkir de ózekti taqyryptar men azamattyq qogham ókilderine jol ashugha bolar edi.

7-bap. Uәkiletti organdardyng qúzyreti

Kóptegen funksiyalar oryndy atalghan.

Biraq, «osy organ BAQ jәne jurnalisterding aqparatty taratu jónindegi konstitusiyalyq qúqyqtaryn qorghaudy óz mindetine alady» dep jazylsa, memleket pen qogham arasyndaghy ahual, sózsiz, dúrystalar edi.

Reti kelgesin, uәkiletti organgha qatysty da pikir aitayyn. Óz basym memleket qarjylandyratyn barsha BAQ-ty bir ortalyqta shoghyrlandyrudy – ýlken sayasy әri iydeologiyalyq qatelik dep sanaymyn!

Ekonomikalyq derbestik pen shygharmashylyq erkindik bolmay, redaksiyalar arasynda izdenistik bәsekelestik pen oqyrman auditoriyasy ýshin kýres bolmay, onday BAQ-ty qalyng oqyrman izdemeydi.

Búl jayt jyl sayyn milliardtaghan qarjy bólinetin memlekettik aqparat sayasatynyng tiyimdiligine óz әserin tiygizedi.

Memlekettik, kvaziymemlekettik salalargha qatysty BAQ jýiesindegi jurnalisterding jalaqysyn retteu mәselesi de óz sheshimin tabuy tiyis.

Mәselen, Jazushylar odaghyna qatysty ghasyrgha juyq tarihy bar «Qazaq әdebiyeti», «Júldyz» jәne «Prostor» jurnalarynyng jurnalisterining ailyq jalaqysy tipti mardymsyz! Preziydent Toqaev aitqan әdeby kitaptar shygharugha budjetten qarjy bólinse, sol әdebiyetti ghasyr boyyna nasihattap, talghamy biyik oqyrmandy tәrbiyelep kele jatqan ainaldyrghan ýsh arnayy basylym nege jetim qyzdyng kýnin keshui kerek?!

13-bap. Mass-mediany taratu

Búl salada, әsirese, qaghaz gazet-jurnaldardyng taraluy jalpyúlttyq manyzy bar mәsele bolyp otyr. Mening týsinuimshe, kezinde oppozisiyalyq basylymdardyng taraluyn shekteu ýshin búrynnan qalyptasqan gazet-jurnaldardy taratu jýiesi әdeyi joyyldy. Qazir biz sol solaqay sayasattyng zardabyn shegip otyrmyz.

15-bap. Búqaralyq aqparat qúralynyng menshik iyesi

Kóp jaghdayda menshik iyesi formalidy týrde kórsetiledi. Oqyrman qay klan qay klanmen soghysyp jatqanyn bilmeydi de, kóp jaghdayda toparalyq kýres ne bir adamnyng sonyna týsip alyp, qaralau nauqanynynng artynda kim, ne túrghanyn bilmey qalady da, túrpayy toparalyq ne túlghaaralyq tartysty demokratiyanyng jarqyn belgisi dep qabyldaydy.

Áleumettik jelining orny bólek, onyng qoghamdaghy keselderdi ashyq kórsetui, sózsiz, qajetti missiya. Biraq sol aqparattyq aghynda kóbik retindegi hayp pen heytterdi, feykterdi ne isteymiz? Anqau elge aramza molda demekshi, biraz aghayyn kópe-kórineu ótirikke senip jatady. Osy senimshildikti shekaramyz ben ishki túraqtylyghymyzgha kóz alartqan syrtqy kýshter paydalanyp ketse she?

29-bap. Baspasóz kartasy

Osyndau karta kerek pe ózi? Sóz joq, belgili bir dәrejede akkreditteu kerek bolar, әsirese, ol shetel basylymdaryna qatysty. Biraq ol isti sonshalyqty sharttar men talaptarmen shekteu dúrys emes? Arnayy diplomsyz da jurnalistika júldyzy bop jýrgender jetedi.

IYә, Konstitusiyada: «Árkimning jeke ómirine qol súghylmauyna, ózining jәne otbasynyng qúpiyasy boluyna, ar-namysy men abyroyly atynyng qorghaluyna qúqyghy bar», - dep jazylghan. Biraq, memlekettik qyzmetke barghan kez kelgen adam ózining qogham aldynda meylinshe ashyq boluy tiyis ekenin týsinui kerek! Óitkeni ol salyq tóleushilerdin, yaghny halyqtyng esebinen kýn kórip otyr. Múnday ashyqtyq jәne kez kelgen, sonyng ishinde jeke ómirdegi, әrbir qadamyna jurnalister aldynda jauap beretindey jaghday únamasa, memlekettik qyzmetten ketsin, basqa sharuamen ainalyssyn!

38-bap. Búqaralyq aqparat qúraldarymen ózara is-qimyl jasau jónindegi uәkiletti adam (bólimshe).

Jasyratyn nesi bar, kóp jaghdayda múnday qyzmet iyesi jalpymemlekettik mýddeden góri jeke adamnyng (profilidi ministr nemese әkimnin) soyylyn soghyp, sonyng aqparattyq advokatyna ainalyp ketedi de, qogham men tiyisti memlekettik organ arasyndaghy yntymaqtastyq pen týsinushilik jayymen qalady.

Sóz sonynda aitarym: qazirgi eski Qazaqstannan jana Qazaqstangha kóshu kezeninde qogham men biylikting biregey bir mýmkindigi bar. Ol - obektivti, shynshyl әri memleketshil, últshyl baghyttaghy aqparat pen qoghamdyq pikir qalyptastyruda búl eki tarap bir-birimen strategiyalyq әriptes bola alar edi. Preziydent qoghamdy tazartamyn dese, qogham sanitarlary – jurnalisterding qoldauyna sýienui tiyis.

Talqylanyp jatqan Zang sol mýmkindikti bayandy etse, bәrimizding jengenimiz!

Ámirjan Qosan

Abai.kz