Bizding qatarlardan júrt, osy súraqty mindetti týrde súrap jatady. Ol týsinikti de bolar, sodan beri 35 jyl ótkenmen de, sol jeltoqsan janghyryghy әli qúlaqta túrghanday!.. Ol «moy adres ne dom y ne ulisa...» degizip әn saldyrghan adamzat tabighatyna jat kýshtep sindirgen, qolmen qúrastyrghan alyp imperiyanyng iydeologiyasynyng qúraq-qúraq ekenin kórsetken kýnder bolatyn. Olar, syrt kózge qaraghanda momaqan ghana qazaq qoghamynyng da syzdaghan kóptegen jaralarynyng barlyghyn tyrnap ótken kýnder men kópshiligi mәngilikke soqqy alghan qazaq jastarynyng esten ketpes týnderi edi. Mәskeuge baghynyshty qazaq eli de san toptargha, jik-jikke bólindi... Qazir she,.. keybir mýlde alanda bolmaghandar ózderin qaharman etip kórsetip te jýr...ehhh...satqyndyq kónil-bolmys desenshi.

...1985 jyly oquymdy ayaqtap diplom alghan men ol kezde jas mamanmyn, 1986 jyly, jeltoqsanda alghash enbek demalysymdy alyp, aspiranturadaghy oquyma baryp kelgen betim. 13-jeltoqsan kýni  Almatydan birden kórshi auylda túratyn aghanyng ýiine keshki avtobuspen jettim, ol kezde ýlkenderimiz marqúmdar tiri, bir jasar qyzym men kelinshegim de sonda, bәrimiz arqa-jarqa bolyp qaldyq. Enbek demalysyma әli 5-6 kýn bar, auylda boldyq.

17-kýni tanghy saghat 07 bolar-bolmastan (kolhoz basqarmasynyng raznaryadka-pyatiminutkasy qysy-jyzy 6 larda bastalatyn edi ol kezde), agha marqúm alqyn-júlqyn ýige kirip kelip, meni oyatty. Atam, apam ózderi de oyau eken, sol jerde bizderge: - Qonaevty alyp tastap, Kolbin degendi birinshi hatshy saylapty, oghan Almatydaghy barlyq qazaq jastary qarsy shyghyp, ortalyq alanda bas kóterip, kóterilis jasapty, milisiyamen, әskermen qaqtyghys bastalypty... Álgi B-qa (oqudaghy inim) ne boldy eken, basqa balalar qaytti eken...qazir ertengi otyrysta aityldy, saghat 10-da klubta túrghyndardyng jalpy jiyny bolady...

...Úiqy shayday ashyldy, apyl-ghúpyl tanghy as iship, dalagha shyghyp, búl auyl qyzmetkeri bolmaghanymmen, klubqa tarttym. El gu-gu, neshe týrli alypqashpa sózder. Qaladaghy balalarynyng qamyn jep u ishkendey bolghan júrt... Jinalys bastaldy, partkom hatshysy (sol aghany keyinirek, qazirgi kýnde aitylghan sózderi әbden belgili bolghan, qazaqstannyng jazushylarymen Kolbinning kezdesuine baryp kelgen kezinde kezdestirip, әngimelesken edik), kolhoz bastyghy, auyl sovet tóraghasy, t.b. jaldamaly-belgili-aktivister kezekshi-iydeologiyalyq-jattandy sózderin (...bizge osynshama jaqsylyq jasaghan partiyagha qarsy shyqqan bolmaydy...biz birgemiz...olardy eliktirip, búzghandardy aiyptaymyz... t.b. qazirgishe «kýlkili» frazalar) sóilep jatyr. Osy auyl balasy bolghandyqtan bәrin de tanimyn, tek, keshe ghana qúlyn-tayday tebisip, aralasyp, jataqhanada birge túrghan bir-eki kurs tómen oqyghandardyng qazir qalaysha birden narkosh-alkash bolyp shygha kelgeni miyma siyar emes, týk týsinbey seng soqqan balyqtay kýige týstim. Kónil ondaygha, әriyne, senbeydi (qazir oilaymyn da, sol kezde basqasha sóilep qoyyp, osy kýnderde basqasha sayrap jýrgender bolsa, oilanynyzdar, bireu betke baspasyn!..).

...Týste ýige kelsem, 80-ge kelip qalghan, Soghys veterany atam marqúm kýiinip otyr eken: - Búl degen bolmady...nesi bar edi, sol orystardyng bizde...qanymyzdy tógip, qorghap edik...endi ne boldy, el ishi býlinip jatqanda, myna jaqtan Qytay bassalsa ne bolady?.. Ishten shyqqan jau jaman, ne ata almaysyn, әiteuir, balalardy arandatpay, aqyryndap, aqyl aityp bassa eken... (Eeee...qayran atam, qatelesken eken ghoy, ishimizden shyqqan ghoy dep balalardy ayamaghandyghyn keyin bildik qoy, al qytaymen ol kezde shynymen soghys jaghdayynda edik...).

...Keshke televizordan estigen, ...bir top, búzaqylar alangha shyghyp...degen janalyqtar tipten tóbe shashty tik túrghyzdy.

18-i kýni ýidegilerding «B... ózi de bir habar berer, tosa túralyq» degenine qaramay, týski avtobuspen audan ortalyghyna shyqtym, alayda, neshe týrli syltaularmen Almatygha biylet satpady (ol kezde qazirgidey sotka, qaptaghan taksy degen joq), ertenine kólik qatynasy dúrystalady degendi estip, keshki avtobuspen auylgha qayttym. 19-kýni tanghy avtobuspen Saryózekke kelsem, biylet bar eken, saghat 12-lerge aldym. Tosyp túrmyz, Almatygha barushylardyng qarasy az, kelgenderdi júrt qaumalay qalyp, súraqtyng astyna alady. Auyldaghy múghalim Balghabay aghanyng meduchiliyshede oqityn qyzyn biraz adamdardyng qorshap túrghanyn bayqap qalyp, tez qasyna bardym. 17-lerdeghi anqau qyz bar shynyn búrqyratyp aityp jatyr: «...iә bardyq, onda barmaymyn deuge bolmaydy ghoy...soldattar sogha bastaghanda Furmanovpen tómen qashtyq...qorshaudaghy qazaq milisiyalar ótirik úrghan bolyp, ústamaq bolyp shygharyp jiberdi...býgin múghalimderimiz Jana Jylgha deyin bәrimizdi auylgha qaytardy...t.b.». Kezekshi milisionerderding jaqynday bastaghanyn kórip, әlgi qyzdy qolynan sýirep, avtobeket ishindegi bufetke alyp kettim, shәi, pirojky alyp berip, biraz әngimesin tyndadym, ózine júrt kózinshe kóp sóiley bermeuin eskerttim. – Qaryndasym, B. aghandy sluchayno, kórgen joqsyng ba,- desem, әlgi qyzym «...kórdim ghoy, agha! B. agha, bir top joldastarymen túrdy! Sóz sóilep jatty! Bylay әrkim әrtýrli aitpasyn, komiytet qúruymyz kerek dedi! Ego vse podderjaliy...». Ary qaray tyndaugha múrsham da bolmay qaldy, «ahhh...ananday komiytet degen sózden keyin bitti ghoy, ústaldy ghoy...Túratyn jataqhanasy alang manynda...qap...» degennen basqany oilaugha shamam da kelmey, avtobusqa mindim.

...Orys-qazaq bir-birine ata-jaudan jaman qaraydy, әnsheyinde, kónildi jýretin, qalaaralyq «Ikarus, LAZ» jýrgizetin orys jýrgizushiler de týnerip alghan (biyletsiz jolaushy alyp, oryndyq astyna tyghyp tastaghan, sosyn ortagha qoyyp otyratyn taqtayshalar berushi edi, ondaylaryn da qoyypty...). Artymda otyrghan qyzulau bizden ýlken orys jigiti kórshisine «...da im malo...ya toje byl tam...ya vypolnyal prikaz...» degenin estip qalyp búrylyp betine qarap edim, ortamen kele jatqan ekinshi jýrgizushi әlgige «...che ty boltaeshi, schchas vysaju v Chingilidah...» dep edi jym boldy (olaryng ol kezde ózderin tym artyq sanaushy edi...).

...Almaty mýlde sýrensiz, qaraly kýnder ornaghanday әser qaldyrdy. Kólik toqtausyz jýrip túr eken, degenmen SHIY-ding Sәtpaev-Furmanovadaghy jataqhanasyna jetkenshe kýn de qayta bastady. Vahtersha apaydyng qasynda túrmyn, mehfak óte kóp student oqityn ýlken fakulitet qoy, degenmen tanystar da úshyrasa bastady, biraz túrghan son, inimmen gruppalas jigitterdi kórip em, «bizder korpusta subbotnik jasadyq, B. ta sonda boldy, qazir kep qalar...» dedi. Ánsheyinde kónildi qarsy alatyn bólmeles jigitterimen birge inim de keldi, bәrining súry qashyp ketken. Biraz onasha sóilestik, tamaq ishuge shaqyryp edim, qazir aghaylary osy gruppany alyp, dejurstvogha ketedi eken, sosyn asyghyp, erteng saghat 11 de jinalys bolatynyn, sol jerde bar mәsele sheshiletinin aitty. Aman ekenin kórgen son, kónil biraz demdelip, «Furmanovadaghy» gastronomiyagha (Almatyda keshke ash qalsang baratyn, saghat 21 deyin isteytin jalghyz dýken) baryp, biraz jeytin tamaq әkelip, vahtershagha tastap kettim. Ózim «Abayagha» shyqsam, bireudi týsiruge taksy toqtay qalghany (ol kezde el taksiyding artynan jýgiredi), jýrgizushisi ol kezdegi óte siyrek kezdesetin qazaq jigiti eken, jatatyn jerding jónin súrap edim, «bar gostinisa bos, otyr, qazir Leninagha búrylym, po puty Qazaqstangha týsesin...» dedi. Aytqanynday esh qiyndyqsyz alghash ret «Qazaqstangha» ornalastym, búryn restoranynda birneshe ret bolghan edim, al nomerin birinshi ret kóruim. Ornalasyp bolghan song ghana sezindim, ózimning de әbden qarnym ashypty, tómenge tamaq ishuge týstim. Senesizder me, týgeldey derlik personalgha qazaqtardy qoyypty (qaydan alghandaryn), әnsheyinde yrdu-dyrdugha toly keremet keng zal anda-mynda bolmasa bos deuge bolady. Tek qana bayau yrghaqty estiletin týrli qazaq muzykalary ghana oinap túrdy (búryn mýlde joq edi ghoy). Kýlip, biylep, yrbandap jýrgen eshkim de joq, týnergendey ghana atmosfera. Tamaqtaryn iship, jәy әngimelesip otyrghandardyng deni qazaqtar, basqa qalalardan «býlikke» qatysty is-sapargha kelgender me eken degen oigha qaldym.

...Ertengisin, jalghyz adam qashanghy jatarsyng (әlde tartyp túrdy ma...) «Okeannyn» qasynan týsip alangha bardym, әr-әr jerde әdettegidey eki-ekiden kezekshi milisionerler jýrdi, soldat, órt sóndirgishter bolmady. Ózim de alannyng Ýkimet Ýii jaghyna barmadym, tek qarama-qarsy ornalasqan eki Sovminning aq ghimarattary manymen boylay aralap jýrdim. Ýsh-tórt kýn ótkenimen de, qanshalyqty jinalghanymen de alasapyrannyng izderi anyq kórinip jatty, synghan mәrmarlar, aghashtar, qaltarystardaghy kýrelmegen qarda qonyrqay (qorqynyshty, adam qany!) qannyng da daghy bayqalghanday. Eshkimmen sóilespesten, artqa búrylyp, SHIY-dyng aitqan korpusyndaghy auditoriyagha bardym. Keybiri menen әldeqayda jasy ýlken studentter tolyp jýrgen jerde maghan qaraghan eshkim joq, B.-pen bas iyzesip qana amandasyp, sonyraq qatargha taman ornalastym.

11-30 dargha taman jinalys bastaldy. Qalalyq partiya komiytetinen kelgen apay alangha barghandardy aiyptay úzaq sóiledi. Birdeme degen jan joq, «ish qazanday qaynaydy, kýresuge dәrmen joq» degen sәt sol bolar. Ol kezde oqudan shyghyp qalu degen asylyp ólumen teng deytindey týsinik edi ghoy, onyng ýstine myndaghy 4-kurs studenti degenimiz, «5 minutsyz maman» dey bastaytyn kez. Ol kezde oqugha týsu ózine ghana emes bar tuysyna, ata-anana ýlken abyroy, al myndaghy studentterding talayy әskerde bolyp, auylda 5-6 jyl traktor, mashina aidap, podkurstan song týsken ýlken jigitter, biz siyaqty onynshy klasty bitire salyp kelgender de jetkilikti. Sondyqtan ishten ghana tynyp otyrghandardyng jaghdayyn týsingen bolarsyzdar!

Jinalys tizginin óz qoldaryna alghan bolulary kerek, institut, dekanat basshylary emes, syrttan (qala, audan) kelgen partiya-komsomol qyzmetkerleri sóilep jatty. Tyndaushylar ishki yzadan jarylarday bolyp týtigip, tómen qaraghan jigitter! Bir, aita ketetindey «qyzyq» oqigha boldy: menen aldynghy qatarda ongha qaray 4-5 adamnan keyin eki jigit otyrghan (qalanyng orystildi balalary ekeni kórinip túr), solar ekeuara bir-birine karta kórsetip, ymdap sybyrlasyp, óz-ózderimen otyrdy. Basqalardyng jaqtyrmay qaraghandaryn sezbedi. Solardyng artynda otyrghan auyl balasy, sóz sóileushi auysyp jatqandy paydalanyp, әlgilerding birin jelkeden júdyryqpen, birin shyntaghymen jotadan salmaqtay qonjityp, «svolochi» dedi! Sonda ghana ainalasyn bayqaghan ekeui jym boldy (kolloborantizm degen osyndaylardan bastalar degen oy qazir kelip otyr).

...Ishki ister bóliminen kelgen mayor qazaqsha-oryssha aralastyryp «bәri de anyqtalady...suretter bar...kim qayda boldy, bilemiz...bolinisagha týskender kýdikti...» degen maghynada  yzbaryn shasha sóiledi. Odan keyin kurs, әlde potok starostasy múrtty, jasy edeuir ýlken jigitke sóz berildi. Sheshen, aqyldy jigit eken, basynda kelgenderding sózine qosylyp, qoshtaymyz, búzaqylardy aiyptaymyz dep bastap, sonyna taman, mayorgha qarata «bizderding jataqhanamyz tura alangha jaqyn, basqa barar jerimiz joq, al soldattar basyp kirip, mebelderdi, terezelerdi qiratty...kezekshi aghaylar da búny rastaydy...talay studentterimiz sol kezde bosqadan bosqa jaraqat aldy...Sizder sol jaghyn da tekserip qoysanyzdar...» degenge audardy. Maqúldaghan guil auditoriyany kezip ótti desem bolady. Qazaqta, qúday saqtasyn, adal jandar jetkilikti ghoy, bir-eki jastau múghalimder ózderining sol kezde jataqhanada kezekshilikte bolyp, eshkimdi syrtqa shygharmaghandaryn, al soldattar tarapynan jataqhanany qiratulary oryn alghanyn rastay sóiledi. Syrttan kelgen «bastyqtar» búnday saryndy asa kýtpegen bolar, jinalysty tezirek ayaqtay bastady. Áyteuir, búl joly eshkimdi komsomol, oqudan shygharu turaly qauly qabyldanbady, «barlyq jaghday tynghylyqty qaralyp, tiyisti sharalar iske asyrylsyn» degen qararmen jinalys jabyldy. Keyingi ózim qatyspaghan jinalystar turaly tolyq bilmegendikten, kórmegendikten aitpay-aq qoysam da bolar.

...- Siz jeltoqsanda qayda boldynyz?- degen biz qatarlylargha qoyylatyn súraqqa mening aitarym osy, anany qatyrdym, mynany bylay istedim, anany qorghadym desem, onym ótirik bolatyny anyq! Sol kezdegini esh qospasyz, boyausyz aityp otyrmyn, ózderiniz baghamdanyzdar. Jeltoqsan turaly jazghan basqa da ólen, jazbalarym bary ras, biraq, olar keyingi kezende...

... Jinalystan son, B. pen bir dosy (úmytpasam ortalyq ónirden) ýsheumiz agrofaktyng jataqhanasy astynan tamaq ishtik te, biraz qalghan aqshamdy berip men qayttym. Shygharda birnәrse qalt oiyma týse qalyp (suretke týsiru), B.-tyng nutriya tymaghy men palitosyn men kiyip, ózimning shapkamdy, alyaska kurtkamdy oghan berdim. Auylgha keshki avtobustan keshigip qalyp, poputkalatyp, jaurap, saghat týngi 12-lerde әreng jetsem, atam men apam marqúmdar úiyqtamapty, apamnyng «ózim de sezgem, býgin keledi, әitpese, ústalyp ketedi-au degen em» degen uayymy әli esimde... Al B.-tyng men auystyryp kiyip ketken, tymaghy men palitosy mýmkin әldebir týiinshekterding arasynda әli kýnge deyin jatqan da shyghar...

***

Jeltoqsan

On altynshy jeltoqsan yzgharly edi,
Kýn suyq, jýrekte de múz bar edi.
Ozbyr kýshke taysalmay qarsy shyqqan,
Taldyrmash, jas jigitter, qyzdar edi.

Olardy ayamady úrdy, soqty,
Talatyp itterine, jerge jyqty.
Kinәsiz jas  beyshara órimderdin,
Nahaqtan kóbisining qanyn tókti.

Eske týsse sol súmdyq, týrshiger jan
Biraq beker ketpedi, tógilgen qan.
Qazaghymnyng ansaghan erkindigi,
Sol kýnderden bastalyp, bastau alghan.

***

Tәuelsizdik

Tәuelsizdik oilansaq úly úghym,
Ata-babang búl jolda kórgen qyrghyn.
Arman joq, dýrsil qaghyp jýregimiz,
Erekshe alabúrtar, sezim býgin.

Qys artynan kóktemning kelgenindey,
Izgi armandar aqyry jengenindey,
Búl kýnde nege ekenin tolghanasyn,.
Jýrekke ystyq sezim engenindey.

Asyl ýmit ornaghan bar elime,
Tynyshtyq, birlik qonghan bar jerime.
Tәuelsizdik meyramy qútty bolsyn
Quanamyz shattyqpen kelgenine!

Azken Altay

Abai.kz