Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, «Parasat» órdenining iyegeri Dýken (azan shaqyryp qoyghan shyn aty Dulat) Mәsimhanúly 1963 jyly 20 sәuirde QHR Tekes audanyna qarasty Aqshy auylynda dýnie esigin ashty.

«Naqysbek sheshen» atanghan atasy Naqysbek Jalpetekúly 1916 jylghy «Qarqara kóterilisine» deyin Qazaqstannyng Shalkóde ónirinde qojbanbet ruynyn, 1917 jyldan 1937 jylgha deyin Qytaydyng Tekes audanyndaghy alban taypasynyng bolysy (aqalaqshy) bolyp qyzmet atqarghan. Anasy Dәmesh Túrlybayqyzy ónirge belgili aitysker aqyn bolghan. Aqyndyq daryn ana sýtimen daryghan Dýken óz ortasynan ózgeshe mәnerimen suyrylyp shyqty.
Qytayda ótken ghasyrdyng 70-jyldarynyng sonyna qaray Dyng Shyaoping biylikke kelip «zattyq mәdeniyetpen ruhany mәdeniyetti qatar damytu», «barsha gýlder sheshek atu, jalpy jarysa ýn qatu» sayasatyn jolgha qoydy. Búl sayasat óz kezeginde qytaydaghy qazaq ruhaniatyna da tyng serpilis әkeldi. Halyq arasynda saqtalghan Qazaq auyz әdebiyeti ýlgilerin jariyalaytyn «Shalghyn», «Múra» jurnaldary, Shetel әdebiyetining ozyq ýlgilerin nasihattaytyn «Kókjiyek» jurnaly barlyqqa keldi.

Sekseninshi jyldardaghy eng basty әdeby qúbylys eski sýrleuden (sosrealizm) mýlde basqa baghyt ústanghan jana buyn aqyndar legining әdebiyet maydanynda atoylap, júrt najaryn audaruy edi. Áne sol lekting aldynghy shebinde Dýken Mәsimmhanúly túrdy. Onyng jýrekke jyly jyrlary әnge ainalyp, qazaq dalasyn sharlap ketti.

Aqynnyng kompozitor Qaster Seyitqanúlynyng «Kól boyynda» atty әnine jazghan:

«Kól boyynda kelemin samal esken,
Yrghalady qayyn-tal jaghada ósken.
Seruendeushi ek kól boyyn sәuletay-au,
Qalay ghana sol kýnder qalady esten...» dep bastalatyn óleni men taghy da osy kompozitordyng «Auyl keshi kónildi» deydin әnine jazghan

«Aspanynda ay kýlip,
Aymalasa ónirdi.
Shabushy edim tay minip,
Auyl keshi kónildi» dep keletin jyr joldary;
«Tanysqaly jýzi boldy san aidyn,
Jany kórkem, jaz didarly araylym» dep shyrqalatyn Saghyndyq Otarúlynyng «Araylym» degen әnine jazghan ólenderi ótken bir dәuirdegi últ sanasyna silkinis әkelgen, halyq әnine ainalyp ketken ýzdik tuyndylar edi.
Aqynnyng júrt yqylasyna bólengen jyrlary 1991 jyly Úrimjidegi Jastar-órender baspasynan «Jýrekke sayahat» degen atpen kitap bolyp basylyp shyqty. Búl kezde bolashaq ghalym Beyjindegi Últtar inistitutynyng (qazir uniyversiytet) audarmashy-filolog mamandyghyn ýzdik bitirip, Shynjang gumanitarlyq ghylym akademiyasynda ghylymy qyzmetker bolyp, ýlken ghylymgha ayaq basyp jýrgen edi. Ghylymy júmysta este joq eski zamandardan syr shertetin mifologiyany zertteuge den qoysa, kýndelikti әdeby prosesti de úmytpay, qytaydaghy qazaq әdebiyetinde kenje qalghan ghylymy fantastikalyq janrgha dem beru ýshin atalmysh janrdyng ýzdik sheteldik ýlgilerin qytay tilinen qazaq tiline tәrjimalady. Ol audarghan «Qúltemir L.M.», «Jer sharynyng qyzyl beldeui» romany 1992 jyly jaryq kórdi.
Enbegi elenip, mereyi asqan Dýken Mәsimqanúly 1993 jyly QR Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining arnayy shaqyruymen atajúrtqa taban tirep, kelisim-shart merzimi bitken son, qara shanyraqta bir jola qalyp, atalghan oqu ordasynyng Shyghystanu fakulitetining Qiyr shynys elderi kafedrasynda ústazdyq etti. 1999-2002 jyldar aralyghynda sol kafedragha basshylyq jasady. 2003-2009 jyldary L.N. Gumiylev atyndaghy EÚU Halyqaralyq qatynastar fakuliteti Shyghystanu kafedrasynyng mengerushisi, 2010-2019 jyldary jogharydaghy osy oqu ornynyng Filologiya fakuliteti Qytay filologiyasy kafedrasynyng mengerushisi qyzmetin atqardy. 2019-2020 jyldary EÚU janyndaghy Qytaytanu ghylymiy-zertteu inistitunynyng basshysy bolsa, 2020 jyldyng mausym aiynan býginge deyin R.B.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu inistitutynyng diyrektory bolyp abyroyly qyzmet atqaryp keledi.

Qytaydyng tili men әdebiyetin, arghy-bergi tarihyn, ruhany shejiresin jetik mengergen Dýken Mәsimhanúly Qytay әdebiyetining klassikalyq ozyq ýlgilerin ana tilimizge audaryp qazaq eline tanystyryp qana qoymay, eki el әdebiyeti men qadau-qadau túlghalaryn salystyra zertteude de tynnan týren saldy. 2008-jyly «Qazaq jәne Qytay әdebiyetterindegi últtyq dәstýr men janashyldyq» monografiyasynda Qytaydyng úly jazushysy Lu Shýn men Múhtar Áuezovting shygharmalaryn salystyra zerttep, doktorlyq dissertasisyn sәtti qorghady.

Júbayy - shetel filologiyasy ghylymymynyng doktory, professor Aynúr Ábiydenqyzy ekeui birlesip qúrastyrghan «Qytaysha-Qazaqsha ýlken sózdik» (qyzyl sózdik) eki el qarym-qatynasynyng damuyna ýlken kópirlik rol oinauda desek artyq aitqandyq bolmaydy. Sol kezdegi Senat tóraghasy lauazymyndaghy qazirgi Memleket basshysy Q.K.Toqaevtyng atalmysh kitaptyng jazyluyna tapsyrma berip, túsaukeserine arnayy qatysuynyng ózi ghylymy enbekting salmaghynyng dengeyin kórsetse kerek. «Qyzyl sózdiktin» búdan búryn qúrastyrylghan sózdikterden basty aiyrmashylyghy onyng kemeldiliginde, atap aitqanda songhy 40 jyl auqymyndaghy Ghalamshar men Qazaq elindegi tarihi, geosayasi, geoekonomikalyq, ghylymi, mәdeni, IT, densaulyq saqtau t.s.s. salalardaghy neshe myndaghan jana atau-terminderding barynsha tolyq qamtyluy deuge bolady. Qysqasy Dýken aghamyz men Aynúr jengemiz ondaghan jyldar boyy kóz maylaryn tauysyp qúrastyrghan búl sózdik – Qytaydyng «Sóz tenizi» (辞海), «Qazirgi zamanghy qytay tili sózdigi» (现代汉语辞典) qatarly týsindirme sózdikterindegi sózdik qoryn tútas derlik qamtyghan.

Býginde bireu bilse, bireu bilmeydi, ghalym aghamyz Qytaytanuda ghana emes, atajúrtqa baghyt alghan qazaq kóshining tolghaqty mәselelerimen de belsene ainalysty. Elge oralghan alghashqy jyldarda kóshi-qon zanyn әzirleu, qandastardyng azamattyq, yqtiyarhat, kvota, bilim alu, enbekpen qamtu, densaulyq saqtau, zeynetaqy alu t.b. zandardyng qabyldanuyna erekshe enbek sinirdi. Kósh bastau alghan tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap úly kóshting irkilmeui ýshin ýkimettik komissiyalarmen belsendi júmys jasady.
Tәuelsizdik sarqylmas qayrat berip, Filologiya ghylymy salasynda qarqyndy enbek etken aqyn, ghalym, ústaz, audarmashy Dýken Mәsimhanúly Atajýrtta da qangha singen aqyndyghyn tastaghan joq. «Semser suy», «Kókpar», «Altynnyng buy», «Alkýreng arman», «Óz aspanym ózimde», «Sap, sap kónilim», «Jýregimning júmbaghy» qatarly jyr jinaqtaryn oqyrmandaryna úsyndy. Otandyq shyghystanu ghylymyna ondaghan monografiya berdi. Qytaydyng arghy-bergidegi әigili aqyn-jazushylarynan tәrjimalaghan enbekteri «Qytay qalamgerlerining tandamaly shygharmalary» atty bes tom bolyp jariyagha shyqty. Qazaq eli ýshin jýzdegen qytaytanushy mamandar tәrbiyeledi. Songhy 4-5 jyldyng jýzinde elimizdegi ghylymy da, strategiyalyq ta manyzy aiyryqsha R.B.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutyna basshylyq jasap, ghylymy ortalyqtyng júmysyna erekshe serpin berdi. Áriyne, D.Mәsimhanúlynyng enbegi memleket jәne әlemdik qauymdastyq tarapynan eskerusiz qalghan joq. Ol býginge deyin «Oghyznama» turaly zertteu» dep atalatyn enbegi ýshin Qytaydyng «azsandy últtar әdebiyetin zertteu salasyndaghy ýzdik enbek» syilyghyn (1990 j.), ghylymiy-zertteu men әdeby shygharmashylyqtaghy kórnekti jetistigi ýshin Býkilqytaylyq jastar syilyghyn (1991 j.), әdeby shygharmashylyq jәne audarma salasyndaghy jetistikteri ýshin QHR Jazushylar odaghynyng «Tyng talant» syilyghyn (1992), sol kezdegi memleket basshysynyng jarlyghymen «Qazaqstannyng tәuelsizdigine 10 jyl» (2001 j.), «Qazaqstannyng tәuelsizdigine 20 jyl» (2011 j.) «Qazaqstannyng tәuelsizdigine 25 jyl» (2016 j.) medaldarymen marapattaldy. 2010 jyly D. Mәsimhanúly QR Bilim jәne ghylym ministrining jarlyghymen «QR joghary oqu ornynyng ýzdik oqytushysy» ataghymen, 2013 jyly «Y.Altynsariyn» atyndaghy medalimen marapattaldy. 2012 jyly Qazaqstan jazushylar odaghynyng Halyqaralyq «Alash» әdebiyet syilyghyna jәne ShYÚ-nyng (Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy) «Jibek joly: gumanitarlyq yntymaqtastyq» syilyghyna (altyng medali) ie boldy.
2013 jyly jeltoqsan aiynda D.Mәsimhanúly «Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri» ataghymen, 2022 jyly qazan aiynda «Parasat» ordenimen marapattaldy.

Sonday-aq aqyn retinde ol birneshe mәrte respublikalyq jәne halyqaralyq jyr mýshayralarynyng jýldegeri.

Dýken Mәsimhanúlynyng sol bayaghy «Jýrekke sayahattan» bastalghan aqyndyq joly bara-bara kýrdeli ghylymy sapargha úlasyp, enbegi el iygiligine ainalghan ghalym aghamyz ótken jyly (2023 j.) alpystyng asqaryna shyqty. Denine saulyq, otbasyna baqyt tileymiz. Alar asuynyz әli alda dep senemiz.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz