Halqymyzdyng últtyq bolmysyn alghash qalyptastyrghan tәnirshildik býgingi kýnderi qúldyrap, qúr sýlderi ghana qaldy.

Nәtiyjesinde ghasyrlarlar qoynauynan kele jatqan salt-dәstýrimiz últ tiregi boludan qalyp, tipti, endi ózining keri әserin berip, elding ruhany qúldyrau sebebine ainalyp otyr. Býgingi mardymsyz ómirimiz, onyng ishindegi halyq birligine qauyp tóndirip otyrghan tәnirshildik pen býgingi dinimiz islamnyng arasyndaghy alauyzdyq osynyng kórinisteri ghana. Bolmysty tolyq qamtityn әuelgi tәnirshildik býgingi kýnderi islamdy qabyldamay, oghan qarsylyq kórsetip otyr. Últ bolmysynyng qalpyna keluine, onyng ishinde tәnirshildiktin  qúldyrau sebepterine kóz jiberu býgingi kýnderi óte ózekti mәsele bolyp otyr.

Búl mәselelerding sheshimin hakim Abay ilimi ayasynda qarastyryp kórelik.

Abay ilimi boyynsha, tәnirshildikting qúldyrauynyng negizgi sebebi Bolmysty tolyq qabyldamaudan shyghady. Tәnirshildik kóshpeli ómirden payda bolyp, qorshaghan ortanyng yqpalymen qalyptasqandyqtan, otyryqshy ómirde tabighattyng yqpaly әlsirep, tәnirshildik qúldyray bastady. Sebebi, tәnirshildikte ózining payghambary, qasiyetti kitaby, ne bolmasa tәrtipting búzylmauyn qadaghalaytyn belgili bir ereje-rәsimderi joq.  Qorshaghan ortanyng yqpaly әlsiregende kónil qúlqyn qamyna auyp, adamdar tirshilik qamymen birlikten aiyryla bastaydy. Osylay birlik bolmay, Bolmys ýilesimdiligi búzylady. Adamdar bir Bolmysty bólip, Onyng bólikterin ghana qabylday bastaydy. Bolmystyng bólikterine tabynatyn poliyteizm, kópqúdayylyq (yazychestvo) payda bolady. Birtútas Bolmysty bólip qabyldaghandyqtan, adamdardyng oy órisi tarylyp, úsaqtala kele aralarynda týrli kelispeushilikter tuyp, týrli qaqtyghystar kóbeyedi. Osylay adamnyn  oy órisi Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikterin tolyq qabylday almaytyn jaghdaygha keledi. Sana tómendep, Bolmystyng materialdyq dengeyine týsedi. Jýrek bylghanady. «Men» degen jalghan ego payda bolyp, sana odan sayyn tarylady. Tómengi sana qiyanat tudyryp, týrli kýnәli ister kóbeyedi. Kýnәli ister jýrekti odan әri bylghap, adamnyng sanasy «jarym adam» dengeyine týsedi. Osylay qiyanat ister kýnә tudyryp, ol jana qiyanat jasatyp, qorshaghan ortamen ýndestik әlsirep, tәnirshildik odan әri qúldyraydy. Bolmysty tolyq qabylday almaytyn taza materialdyq oy óris, yaghny tәn qúmarynyng kýsh alyp ketui osylay payda bolady.

Abay ilimi ayasynda qarastyra otyryp búl qúbylystyng barysyna kóz salayyq.

Jalghan egonyng payda boluy. Adamnyng zattyq әlem zandylyghyna týsip qalu sebebi -- onyng ruhany bolmysyn, yaghny naghyz egosyn úmytyp, jalghan ego payda boluy. Jalghan egonyng ne ekenin Abay «Aqyl men jan – «men ózim», tәn – «meniki», «men» men «menikinin» maghynasy eki» dep týsindiredi. Yaghni, aqyl men jan menmin, al tәn jәne onymen baylanystylardyng barlyghy meniki. Zattyq әlemde «Men» degen úghymnan «meniki» shyghady. «Men» ózin «menikimen» balau «jalghan ego» bolyp tabylady. Búl ony Bolmystan bólip, Oghan qarsy qoyady. Osylay ózin Bolmys birliginen bólgen jan daralanyp, basqalarmen qarsylasa bastaydy. Týrli teketiresterding negizgi sebebi osy. Al shyn mәninde, jannyng búl әlemde eshtenesi joq bolghandyqtan, búl teketiresting eshqanday sebebi joq. Búl turaly Abay bylay dep týsindiredi:

Adam ghapyl dýniyeni der meniki,
Meniki dep jýrgenning bәri Onyki.
Tәn qalyp, mal da qalyp, jan ketkende,
Sonda oila, bolady ne seniki?

«Meniki» dep jýrgenining barlyghy Onyki, bir Jaratushynyki. Biz tek qana Onyng bergenin alyp, ózimizding nәzik jәne túrpayy bolmystarymyzdy qúradyq. Osylay, oi-óristing qúldyrau sebebi – adam bilmestiginen ózin tәnmen balap, ruhany bolmysyn úmytyp ketuinen ekenin týsinemiz.

Sonymen, adamnyng negizgi bolmysy jan, al qorshaghan orta, onyng ishinde tәn de, onyki emes, Bolmystyng bólikteri. Áuelgi tәnirshildik Bolmys kórinisin tolyq qamtityn mәngilikti bolghanymen, zattyq dengeyge týsip, sananyng qúldyrauy bastalady. Adam sanasy nәpsi yqpalymen ýnemi ruhany dengeyde bolmay, osylay tómendeydi. Sana Bolmystyng ruhany bóligin qabylday almay, tek qana Onyng zattyq bóligine kónil audarady. Sol sәtten bastap sanadaghy Bolmys kórinisteri zattyq sipat alyp, adam materialdyq әlemning ekiúdayylyq zandylyghyna týsedi. Adam sanasy birtútas Bolmysty bólip qabyldaghandyqtan, týrli beyneler alyp, qúldyrap ketedi. Adam endi Bolmystyng birtútastyghyn qabylday almay, bólikterin ghana qabyldaghandyqtan, sanasy ol bólikterdi ózim dep qabyldap, qorghanugha kirisedi. Árbir úsaqtalghan bólik ózin «men» dep qabyldaghandyqtan, týrli aghymdar payda bolyp, ómirdegi qayshylyqtardy tudyrady. Olardyng arasynda aiyrmashylyqtar, kelispeushilik, qarsylastyq tuady. Poliyteizm kýsh alyp, kópqúdayylyq elding shyrqyn alyp, qogham qúldyrau jolyna týsedi. Sol kezde qoghamdy qalpyna keltiru ýshin Abay sózimen aitqanda «Kez kezimen nәby keldi». Olar Bolmystyng birligin týsindirip, ómirdi qaytadan ýilesimge keltiredi. Osylay bir Allagha tabynatyn monoteistik dinder payda boldy. Dinderding payda bolu sebebi: bir Tәnirding birtútastyghyn qalpyna keltiru. Olar tәnirshildikting uaqytsha payda bolghan bólikteri. Sondyqtan, zattyq әlemge berilgendikten, uaqyt kele olar da Bolmystyng birliginen auytqyp, týrli aghymdargha bólinip, Bolmystyng týrli kórinisterin ghana qabylday bastaydy. Osylay, býgingi týsiniktegi din -- tәnirshildikting ózgergen týrleri ekenin bilemiz. Búl ózgeris sheksiz kóp bolghandyqtan, dinder týrleri de sanaluan. Olar materialdyq әlem zandylyghy boyynsha payda bolyp, ózining shynyna jetip, qayta qúldyrap, aqyry joghalyp ketip jatady. Olardyng ornyna basqa dinder keledi. Adamzat tarihynda búl kóptegen aghymdar tudyrady. Búlardyng barlyghy tәnirshildikting qúldyrau kórinisteri.

Endi tәnirshildikting qúldyrau sebepterine oralayyq.

Qiyanat. Jalghan ego, onyng tartysy qiyanatty tudyrady. Bireuding nәrsesin meniki deu, әsirese, ol Qúdaydyki bolsa, búl әriyne qiyanat, jәne ýlken qiyanat bolyp tabylady. Qiyanat nege payda bolady?

«Onyng ýshin kóbinese balalardy jasynda ata-analary qiyanatshylyqqa salyndyryp alady» dep Abay qiyanattyng arghy týbi tәrbiyede jatqanyn kórsetedi. Tәrbie degenimiz adamnyng jas kezinen bastap, ómirining sonyna deyin onyng janyn Bolmys birligine baghyttap, Onymen biriguge ýiretu bolyp tabylady. Tәrbie bala kezden bastalyp, ómirding sonyna deyin jalghasady. Al jas kezden bastap almaghan tәrbiyeni keyinnen qalpyna keltiru óte qiyn bolady.  Onday adamnyng ómiri zardapty bolady. Ári qaray Abay ol zardaptyng nәtiyjesin bylay dep týsindiredi:

Ol qiyanatshyl balalary talapqa da, ghylymghy da, ústazgha da, hattә iman iyghtiqadqa (dinge senip tabynu) da qiyanatpenen bolady. Búl qiyanatshylar – jarym adam, jarym molla, jarym músylman. Olardyng adamdyghynyng kәmәlәt (jetilu) tappaghy – qiynnyng qiyny. Sebebi Alla taghala Ózi – haqiqat, rastyqtyng joly. Qiyanat – haqiqat pen rastyqtyng dúshpany. Dúshpany arqyly shaqyrtqangha dos kele me?

Osylay, Abay qoghamnyn, sonymen birge, tәnirshildikting qúldyrauy «jarym adam»  men «jarym músylmandardyn» kóbeninen ekenin bildiredi. Jarym adamdardan jarym moldalar shyghyp, olar jarym músylmandardy tudyrady. Búl arada «músylman» degendi «imandy adam», al «molda» degendi tәrbiyeshi, múghalim dep týsinu kerek.  Qoghamdaghy paraqorlyq, ruhany mesheulik, adamgershilikting tómendeu sebepterin týsinu sonda onay bolady.

Qiyanat is kýnәni tudyrady. Kýnә degenimiz ne? Kýnә degenimiz -- qiyanat isting nәtiyjesi. Qiyanatty is kýnә bolyp tabylady. Búl әlemde «meniki» dep jýrgenning bәri Onyki bolghandyqtan, Bir Jaratushy ýshin jasamay, tek ózining qúlqyn qamy ýshin jasaghan әreketting barlyghy kýnә bolyp tabylady. Sebebi, adam ózine tiyesili emeske úmtylyp, zansyzdyqqa úrynady. Búl túrghydan alghanda, elder arasyndaghy soghys qana emes, týrli úrlyqtar, qarabas qamynan shygha almaushylyq, dinaralyq jәne otbasyndaghy kelispeushilikterding barlyghy kýnә bolyp tabylady.  Kýnәni moyyndau ýshin senim men tanym, jәne olardyng ýilesimdiligi kerek. Búl turaly kelesi maqalada sóz bolady.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz