Estelik

1975-jyldyng ayaq sheni. KSRO Jazushylar odaghy Ádeby qorynyng Qazaq bólimshesine diyrektorlyqqa taghayyndalghan kezim. Bir kýni bólmemning esigi keng ashylyp, alyp deneli Múqaghaly tisi aqsiyp kire berdi. Úshyp túryp, sәlem berip, qarsy qabyrgha irgesindegi divangha jayghasuyna ishara jasadym. Ol divangha emes, ýstelimdi janay túrghan biyik arqalyqty oryndyqqa otyrdy. Ýstinde - qonyrqay jyly kýrteshesi, basynda - qauqighan sary malaqayy. Óni jýdeu. Ánsheyinde jymiysyn jarasymdy etip týratyn bet shúnqyry sualynqy jaghyna sinip ketkendey. Men irge jaqtaghy oryndyqtardyng birin alyp, Múqanmen dize týiistire bere:

- Múqa, hal-ahualyng qalay? - dedim.

Múqanmen tanystyghymnyng bastauy 1970-jylda, men "Qazaq әdebiyeti" gazetining redaksiyasynda qyzmet istep jýrgen tústa jatqan jәne, qalaysha ekenin bilmeymin, men әu deskennen-aq "sen" dep ketkenmin-di.

- Divanyna otyrmaghanyma sen renjime, qyztalaqtyng jýmsaghyn da, qattysyn da kórip jýrmin ghoy, auruhanadan keshe shyqtym, jaraydy, ony qoyshy, saghan kelgen sebebim: sening anau búghaltyryng bar ghoy, sol mening "kókqaghazymdy" kórse-aq jaman shoshidy, ei! Soghan aitaryndy aitshy! -     dedi. Boyynan әldebir tanys dәri iyisin sezgenmin, biraq mәnisin súraghym kelmegen.

- Shoshyghany qalay? - dedim, eshtene týsinbey.

- Ózinen súra, - dep sәl jymidy da, malaqayyn alyp divangha tastay saldy. Qobyraghan shashyn qos qoldyng sausaghymen artqa qaray salalap-salalap tarady. Keng mandayy jarqyray ashyldy.

- Qazir súrayyn, - dep orynyma bardym da, buhgalteriyagha telefon shalyp, bas buhgalter Farida Miniykeevany shaqyrdym. Múqan:

- Qyzyq, - dedi.

- Ne "qyzyq"?  Qay súlu esine týsti? - dedim, әzildese beretin әdetimmen. Sol әredikte kelip kirgen Fakeng ne ýshin shaqyrylghanyn angharsa kerek, qolyndaghy "kókqaghazdy" - enbekke jaramsyzdyq jónindegi bulletenidi maghan úsyna jaqyndap, Múqaghaligha qarap: - Búlaryna  aqsha tóleuge pravomyz joq desem, myna tentek úqpaydy, - dedi.

- "Pravomyz joghy" qalay? - dedim. "Kókqaghaz" ekeu eken.

- Litfondtyng mýsheliginen shygharylghan, ózine aitqanmyn.

- "Shygharylghany" qalay?! - dedim, eriksiz tandanyp.

- Postanovleniyeni alyp keleyin, kórinder, - dep Fakeng búrylyp jónele berdi.

- Ayttym ghoy, «qyzyq» dep?! - dedi Múqan, tiyisti aqshasyn sanap alghan  kisishe jyly kýlip.

- "Qyzyghyn"  bar  bolsyn!  -  dedim. "Kókqaghazdaryna"  qarasam: bireui jaqynda ghana berilipti, ekinshisi tórt ay mólsheri búrynda jazylghan.

Fakeng qaytadan kelip, bir paraqty aldyma qoydy. Bólimshening resmy blankisinde "Postanovlenie pravleniya" dep orys tilinde sayrap túrghan qaulynyng tújyrymy: "Múqaghaly Maqataevtyng SSSR Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharylghany SSSR Jazushylar odaghy Ádeby qorynyng mýsheliginen de shygharylghany bolyp tabyladyny" aityp aiqúlaqtanghan. Bólimshe diyrektory Ábdirashit Ahmetov qol qoyyp, mór basqan.

- Mynau qate.  Anau jolghy kәsipodaq úiymynyng qisynsyz u-shuy siyaqty birdeneni maldanyp jazghansyzdar ghoy?! - dep Fakene orynsyz renjigenimdi angharmay da qaldym. Faken:

- Ghabbas, sen qyzyqsyng ghoy, men pravleniyege baghynatyn buhgalter   ghana emespin be? - dep oryndy keyidi.

- IYә, qyzyq! - deydi Múqan, jaybaraqat sóilep.  Onyn  sózi qityghyma tiyip:

- Myna qaulyny Mәskeu bekitip qoysa, "qyzyq" sonda bolady, "qyzyqtyn" kókesin sonda kóremiz! Múqa, sen tyrp etpey otyr, men qazir kelemin, - dedim de, Ánuar Álimjanovqa  baryp keletinimdi aityp, esikke bettedim.

- Birinshi sekretarigha barasyng ba? Ol sheshe alar ma  eken? - dedi Faken, maghan ilese shyghyp. Ýndemedim.

Ánuar Túrlybekýly Álimjanov - Jazushylar odaghynyng basshysy -   bólmesinde onasha eken. Sәlemdestim de, mәn-jaydy aityp, әlgi qaulyny úsyndym:

- Múqaghalidy odaq mýsheliginen shygharghandarynyz ras pa? Qashan boldy? Sekretariatta qaralyp pa edi? - dep súraqty shúbyrttym. Ánekenning qabaghy týiilip, kózi ótkirlene qaldy. Basyn shayqap:

- Ákәu, (Ánekenning "әkәu" deytin sózsyralghysy bar-dy, - avtor), bir ret sekretariatta onyng tәrtibin syrttay qaraghanbyz. «Maskýnemdikke salyndy» degen sóz kóbeye bastaghan son.  Birimiz: "odaqtyng mýsheliginen shygharayyq!" dep, birimiz: "mýsheligin bir jylgha toqtatyp, shartty jaza qoldanayyq!" dep. Men kelispedim, úyat bolady ghoy! Ol Múqaghaly ghoy, әkәu! Aytpaqshy, kәsipodaq mýsheliginen shyghyp qalghan Múqaghalidyng mәselesin qarap, bizding jigitter úyatqa qalypty ghoy, ózderi osy qyzyq! - dep iyghyn kujyng etkizedi.

- "Qyzyq" kóbeydi, aqyry qayyrly bolsyn, al andaghy qaulyny zansyz dep Mәskeuge hat jiberemin de, o jaqtyng jauabyn tospay-aq bulleteniderining aqshasyn tólep beremin, - dedim. Ánekeng qaulyny maghan qayyryp:

- Dúrys, dúrys!  - dedi. Men ýstelge qaulyny audaryp tósedim:

- Áneke, osy aitqandarynyzdy mynanyng syrtyna qazir jazyp qoyamyn, - dedim.

- Sóit, men qol qoyyp bereyin,  - dedi.

Bólmeme oralsam - Múqang joq! Buhgalteriya bólmesine bas súqsam, әldeneni aityp, qyz-kelinshekterdi mәz-mәirәm etip sonda otyr!

- Fake, "tenteginizdin" mýshelikten shygharylghany beker, myna qauly kýshin joydy, endi bulleteniderin  tez tólep beriniz! - dedim.

- Maghan bәribir, - dedi Faken, Múqana jyly qarap.

- Al, Múqa, aqshandy erteng alasyn, sen endi auyrghandy qoy, uәdendi ber, әkel qolyndy! - dep әzildedim. Ol qolymnan ústap kýlimdep otyrdy da:

- Áy, Ghabbas, auylda senimen jasty inim bar, aty - Toqtarbay, menen tórt jas kishi, ekeuing týidey qúrdas ekensinder, ekeuindi әli tanystyramyn, - dep ornynan túryp, iyghymnan bir qaqty da, manqiyp shyghyp ketti. Mening kóz aldyma Múqanmen qúrdas agham Qadesting (Óskemende túrady) qymbat kelbeti kele qaldy.

Erteninde týsten keyin bólmemning esigi taghy keng  ashylyp, Múqaghaly man-mang basyp, kýlimsirep kirip kele jatty. Tusyrtynan bәibishesi - Lashyn jengemiz kórindi. Sәlem bere kóterildim. Múqang meni qúshaqtap:

- Bauyrym, kóp rahmet, rahmet! Jengeng aqshasyn, әne, qaltasyna sighyza almay túr. Ay, bәibishe! - dep jengemizge bar denesimen búryla qarady da: - Sen myna Ghabbastyng ýiindegi kelinge shuba әper, úqtyng ba? Obyazatelino әper, aqsha jetedi qyztalaq! - dedi, kónili tasy anqyldap sóilep. Jengemiz jymiyp, basyn iyzedi.

- Múqa, sen endi aurudy úmyt, kelinine kiygizgen shubang sol bolsyn, auyrma, aman jýr! - dedim.

- Jaraydy! - dep qarqyldap kýlip, qolymdy qysty.

Múqaghaliymen Jazushylar odaghynda, kóshede talay ret kezdesip, әngimeleskenmin. Dúrys sәtinde de, "búrys" sәtinde de. "Búrys" dep otyrghanym - qyzu jýretin kezderi. Onysyn tóniregindegiler týgel biletin edik qoy. Ol kónilshek adam bolatyn. Keyde «әtten» bolyp qalatyny sol minezinen edi. Ne sýrinip-qabynynyp kele jatqanyn, ne bireuge soqtyqqanyn kórgen joqpyn. Ánuar Álimjanovtyng Múqaghalidy da, Toqashty da "búrys" sәtterinde kelgenderinde de qalayda qaljynmen kýle qarsy alyp, qiyas qylyqtaryn keshirip, aldap-sulap shygharyp salyp túrghanyn birneshe ret kórdim. "Ákәu, jaraydy dedim toy, jaraydy endi, erteng kelshi, bәri bolady, erteng kel!" dep, shaghyn denesi selkildey kýlip, qarap túratyn.

Osy týsta myna bir jәitti de mәlim eteyin. Ánuardyng "bizding jigitter qyzyq" degeni kәsipodaq jinalysy jayynda. Bir kýni odaqtyng kәsipodaq komiyteti jalpy jinalysyn shaqyrdy. Qaralmaq mәselelerding biri - Mýqaghaly Maqataevtyng tәrtibi. Jinalysty Oljas Sýleymenov әdetinshe orys tilinde sóiylep  ashyp, jýrgizip otyrdy. Negizgi mәsele boyynsha bayandama jasalyp, jaryssóz bolyp, odan song kýntәrtibindegi basqa mәselelerdi qaraugha kezek keldi.  Oljas ornynan nyghyzdana túryp, zalgha qabaghy kirtie qarap, Múqaghalidy tauyp alyp, aiyp tagha órshelene sóilep-sóilep: "Maqataevty maskýnemdigi ýshin kәsipodaqtyn, Jazushylar odaghynyng mýshelikterinen shygharu kerek!" dep toqtady. Minberge shyqqan bir-eki joldasymyz qostady. Sol qylyqtaryna shyday almay minberge úmtylyp: - Múqaghalidyng anda-sanda masandau jýretini ras, biraq, eshkimning basyn jarghan joq, kózin shygharghan joq, Sәkeninen, Iliyasynan, Beyimbetinen, Múhtarynan, Sәbiytinen, basqa da ýlken-kishi túlghalarynan kózjazghan qazaq әdebiyetine endi jetpey túrghany Múqaghalidy  kuyp tastau ma?! Olay bolmaydy! Bolmaydy! - dep, orynsyz úsynyssymaqqa qatty yzalana qarsylyq jasadym. Meni Orazbek Sәrsenbaev, Beksúltan Núrjekeev  qostady. II-qii bastaldy. «Múqaghaly kәsipodaqtyng mýshelik jarnasyn uaqtyly tólep jýr me, sony aitsynshy ózi!» - dedi әldekim.

Múqaghaly zaldyng orta sheninde otyrghan-dy. Jýrt: "IYә, iyә, aitsyn!" desip, Múqaghaligha jalt-jalt qarasty. Ol tisi aqsiya kýlip otyr. Qolyn silteydi. Jәne bireu: "Onyng aitqysy kelmese, komiytetting jarna jinaushysy kim edi, sol aitsyn!" dep talap etti. Komiytet tóraghasynyng túrmys mәseleleri jónindegi orynbasary buhgalter Farida Miniykeeva    ornynan túrdy da: Mýshelik jarnasyn ýsh jyl boyy tólemegendigi sebepti Maqataev joldas mýshelikten aldynghy jyly shygharylghan bolatyn, - dedi. Qysqasy: kópshilik mysqyl-ospaq aita qarq-qarq kýlip, Múqaghaldy ortalaryna ala tarap kete bardy. «Bizding jigitter qyzyq» - sol!

Endi myna bir qújatqa ýnileyik:

«Ánuar!

Ayyp etpe, sening aldyna baryp barlyq jaghdayymdy aitugha arlanyp otyrghanym joq. Sen qabyldamaydy, tyndamaydy degen de oidan aulaqpyn. Sening qazirgi júmysyng qauyrt, ony da týsinem. Sondyqtan mening Jana jyldan bergi jaghdayymdy ózing bilesing be, joq pa dep hat jazuyma tura keldi. Menin, semiyamnyng qazirgi hali osyghan moyyn úsyndyrdy meni. Ýiine baryp jolyghudy úyat kórdim. Taghy da ótinem, aiypqa búiyrma.

Ózine belgili bolar, biylghy jyl (1973) maghan onshama quanysh әkele qoyghan joq әzirshe. «Júldyzdan» meni bosatqan, ol kezde sen OAR jaqqa ketken edin. Sening kelisiming boldy ma, joq pa, ol jaghy maghan әli belgisiz. Ózim de kinәlimin, әriyne, degenmen de, dәl Jana jyl kelgende, balalarymnyng jep otyrghan qoreginen ajyratatynday eshkimge eshnәrse istey qoyghan joq edim...

Jasyratyny joq, bayqaymyn, sen maghan suyq qaraysyn. Sen meni, mening bolmysymdy tanityn siyaqty eding ghoy. Týsinbeymin, qanday ghana ósekshining tiline erdin?! Aramdyq, adamgha degen jauyzdyqtan boyyn aulaghyraq ústaytyn bir adam mendey-aq bolar (osylay deuge úyalmaymyn!). Eger men tarapynan kóbik ezu bireuler saghan birdene dep jetkizse, onyng bәri jalghan ekendigin týsinuindi ótinem.

Al әlgi dert, ishimdik mәselesine keletin bolsaq, endi onyng iyisin sezdirip, izin de bildirmeuge bel baylagham. Esinde bolsyn, búl –mening azamattyq sózim!

Adamnyng bәrin dos sanap, kónilderin jyqpay, kólgirsip kelippin. Bayqasam, mende dos joq eken. Dúshpanym bar ma, joq pa –bilmeymin. Mendegi bar aiyp – jekkóretin, qúlqym sýimeytin adamgha jekkóretinimdi, qúlqym sýimeytindigin sol adamnyng aldynda op-onay bildirip alatyndyghym (ishsem de, ishpesem de).

Ánuar! Býginning qyzyghynan, rahatynan, bayshylyq-barshylyghynan qanshama bezinip, bolashaq ýshin, qauym ýshin, bolashaqtyng әdebiyeti ýshin ómir sýreyin desem, mening qazirgi bolmys-túrmysym sonshama ezip, janshyp, juasytyp barady. Ózim jaryq dýniyege әkelgen balalarymnan artyq baqyt joq maghan. Solardy oilaymyn, qiyndap ketti...

Ótinish: eger menen ýmitindi birjola ýzbesen, meni ózinning qarauyna júmysqa al. Aqyndyghy da, talanty da, ataghy da qúrysyn, balalarymnyng joqshylyqta boluyn kórgim kelmeydi. Bәri de erjetip, esteri kirip qalypty, úyalyp jýrmin solardan... Ózing bilesin, qyryqtan attanyp baram ghoy, endi qanday balanyng qarauyna baryp әdeby qyzmetker bolmaqpyn. Ne de bolsa, óz qarauyna al, batyr! Qiyndap ketti. Senen alghashqy da, aqyrghy da ótinishim osy. Qalghanyn azamattyghynnan, qúrbylyghynnan kýttim!

Sәlemmen, - Múqaghaliy.

20. 03. 1973 j.

Panfilov, 147, kv.95. Telef. 27497».

Búl hattan keyin ekeui jaqsylap әngimelesken bolar. Kóp keshikpey  Múqaghaly Mәskeuge, Ádebiyet institutyna oqugha jiberilgen. Ol Ánuardin: múndaghy «dostarynan» uaqytsha bolsa da qol ýzsin, ýlken ortany kórsin, oqysyn, oilansyn degen qamqorlyq niyeti ghoy. Biraq Múqaghaly tiyanaqtap oqy almady. Sol turaly Ánuargha instituttan 1973-jylghy qarashada hat kelipti. Joldaghan kisi aty-jónin anyq jazbastan iyirlep qol qoya salghan. Ol bizding aqyndy «stihiynaya odarennosti kotorogo nesomnenna» dep baghalay kelip, oqudan shygharugha mәjbýr bolghandaryn ókine mәlimdepti. Al Ánuar hat iyesin әbden tanityn bolsa kerek, jauabyn: «Uvajaemyy Aleksandr Petrovich!» dep bastap, Múqaghalidy ózining joghary qúrmetteytinin aityp (múraghatjaydaghy oryssha núsqasynan sol jerde qalayda qazaq tiline audaryp jazyp alghanymdy úsyndym): «...Múqaghaly Mәskeuden qaytyp kelgende men shet elde edim, ol ornymda qalghan hatshygha: -Jazushylar odaghy aldynda úyattymyn. Endi múnda jýre almaymyn, auylyma ketip baramyn, jana jyr jinaghymdy dayyndap bolghan song kelemin, - dep ketipti... Talantty aqynnyng odaqqa tanyluy ýshin kitabyn Mәskeude orys tilinde shygharghymyz keledi, Siz kómektesseniz jarar edi», dep jazypty. Keyinde aqynymyzdyng Almatyda «Zov dushi» degen atpen shyqqan (orysshalaghandar –i.Aleksandrova men M. Kurgansev) ýsh dastany men 55 óleni engizilgen jinaghyna alghysózin Ánuar: «...tvorchestvo Mukagaly Makataeva – yarkaya stranisa kazahskoy poezii  shestiydesyatyh-semiydesyatyh godov nashego stoletiya», dep bastap: «Poroy on byval grusten, poroy bespokoen, zadirist v spore. No vsegda ostavalsya jiznelubom y optimistom...  Dobrotoy napolneny ego stroki, dobrotoy y luboviu k cheloveku», dep tújyrypty. Osynday adal pikirli Ánuarding Múqaghaligha qashanda ong kózimen qaraghanyna búl - jәne bir dәlel. Ánuar bolmasa, búl jinaghy shyqpas ta edi.

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng múraghatynda basqarma hatshylary alqasynyng 1974-jylghy qantardyng 24-i kýni ótkizgen mәjilisining №3 «a» qaulysy bar. Onda Múqaghaly Maqataevty KSRO Jazushylar odaghy mýsheliginen shygharugha sheshim qabyldanghany jazylghan. Ol - jalghan sheshim. Sebebi: birinshiden, sol mәjiliste qaralghan negizgi mәsele jayynda bayandama jasaghan Qalaubek Túrsynqúlovtan (odaq basqarmasynyng ýshinshi hatshysy) keyin súraghanymda ol joly Múqaghaly turaly eshqanday sóz bolmaghanyn aitty. Ekinshiden, QJO basqarmasynyng birinshi hatshysy Á. Álimjanov shette issaparda jýrgen, al birinshi basshy joq kezde kimdi bolsyn mýshelikten shygharu siyaqty kýrdeli mәsele qaralmaytyny ózinen ózi belgili. Eger tipti bir shúghyl sebeptermen qarau qajet bolghan kýnning ózinde mәjilisti birinshi basshynyng mindetin uaqytsha atqarushy ekinshi basshy – Iliyas Esenberlin ótkizip, sheshimge sol qol qoigha mindetti edi. Olay bolmaghan. Syrtqy baylanys jónindegi hatshy (tórtinshi) O. Sýleymenov qol qoyypty, Esenberlin otyrghanda onyng dәl sol joly óituge qúqy joq bolatyn. Ýshinshiden, qaulynyng ózin «a», «ә», «b»... dep nómirleu eshqashan bolghan emes. Qosymsha mәsele qaralghan bolsa, onda sol qaulynyng baptaryna qosymsha retinde: «a», «ә», «b»... dep tarmaq engiziledi. Yaghny mynau «№3 «a» qauly» әldekimge ne Múqaghalidy múqatu ýshin, ne Ánuardi arandatu ýshin kerek  bolghan da, keyin, mәjilisten song jazylghan, demek, jalghan qújat ekeni dausyz. Jalghandyghyna jәne bir dәlel - ol mәjiliste Múqaghalidyng tәrtibi qaralsa, sheshim qabyldanbastan búryn talqylau, pikirlesu boluy, sheshimning neshe dauyspen maqúldanghany aityluy talap etiledi ghoy, al Jazushylar odaghynyng múraghatynda onday qújat (mәjilis hattamasy) joq, pәlenbay mәjilis ótti, týglenbay sheshim qabyldandy degen jarty paraq jazba ghana bar.

Qanshama jyl qyzmettes, joldas bolyp jýrgenimde Ánekenning qolastyndaghy qyzmetkerlerding birde-birin, tipti júmystan shygharmaq túrghay, renjitkenin de kórgen emespin. Ýlken-kishimen әzildesip, qatar qúrbysynday teng sóilesetin, olardyng aghattyqtaryna keshirimdi edi. «Jýirikting týbin berik aladyny» beker aitpaghan ghoy.

Múqaghalidy aqyrghy kórgenim 1976-jyldyng bas sheninde. Bir jaqqa bir sharuamen barugha bólmemnen shygha bergenimde onymen betpe-bet úshyrastym.

- O, Múqa, assalaumaghaleykum! - dedim, sәl antarylyp.

- Uaghaleykýmassalam! Kabiynetine kireyik, sende srochnyy sharuam bar, - dedi. Auruhana iyisi mýnky qaldy.

- Súlu medsestralaryng dәrige shomyldyryp jibergen be, nemene? - dep qaljynday kirdim bólmege. Onyng alyp denesi mýjilip ketkenin angharyp, ishtey tiksindim de.

- Ayaushy ma edi qyztalaqtar, ayamaydy ghoy, - degen Múqang keng palitosynyng týimelerin aghytyp jiberdi de: - Mine! - dedi. Palitosynyng asty - auruhananyng tanys kiyimi: týsi onghan bozghylt pijama, sarghysh kóilek.

- Oibay-au, Múqa-au, tonyp ketken joqsyng ba?! Mynauyng ne, búl qay jýrisin?!

- Búl bәtshәgharda tonatyn eshtene qalghan joq, mynadan tómen qaray, - dep ol kindik túsyna alaqanyn kóldeneng ústady, - mine, mynadan tómen qaray ukol salmaq túrghay kezdik súghyp alsang da týk sezbeydi qyztalaq. Tihiy chasta tyraghaylap qashyp keldim, bauyrym, aghana aqyrghy ret bir kómek kórset, mә, aryzym, - dedi de, býktelgen paraqty ústata salyp, divangha otyra ketti.

- Qashyp kelseng - kel, tek "aqyrghy" degen sózindi qaytyp al! -  dedim.

- Aytylar sózding aitylghany jaqsy. Búl aghang ...  qap, andaghyny ólenmen jazbaghan ekenmin, eskertkish bolatyn.

- Qaydaghyny aitpa! - dep taghy renjidim de, aryzyna kóz tastadym. "Densaulyghymnyng nasharlap bara jatqanyn eskerip, materialdyq kómek kórsetsenizder eken», degen jalghyz sóilem jazypty. Qaghazynan da dәri iyisi shyghyp túrghany esimde. Buhgalteriyadan kassir qyzdy shaqyryp aldym da, aryzdyng etegine "150 som" dep jazyp, kassirge tez alyp keludi sybyrlap qana tapsyrdym, Múqana búrylsam, ol terezege bey-jay qarap, jantayyp jatyr eken. Qyz shyghyp ketken song aqyryn jótkirindi de:

- Ómir-ay, ómir dep jýrdik, bir jyladyq, bir kýldik... Solay, bauyrym, búl jaman aghang auruhanada aqyrghy ólenderin jazyp jatyr, qúdekeng endi bir ay múrsat berse, sonysyna da shýkirshilik etermin, - dedi. Jýregim dir etti. Keudeme bir suyq qúiyn sýngy kirip, qayta shyghugha arpalysyp, qúddy beymәlim bir hayuansha qútyrynyp, ishki sarayymdy әlde tyrnalap, әlde tistelep júlqylaghanday auyr kýy keshe bastadym. Múqana qaraugha da, birdene deuge de dәtim qalmaghanday. Qaghazdarymdy audarystyryp, aqqúla joqty izdeuge kiristim. Ánsheyinde bezildey beretin telefonym da tym-tyrys.

Esik ashyldy. Farida eken.

- Fuh, dәri sasyp túr ghoy! - dep sóilep kelip, Múqaghaligha qarap:

- Á, tentek, hal qalay? - dedi jymiyp. Múqang manqiya búrylyp, ornynan jaylap túryp:

- E, Fake, hal deytin hal qalghan joq, qoshtasqaly keldim, - dedi. Tóbesine jyljyp ketken sary malaqayyn milyghyna basynqyrap qoydy.

- Áy, tentek, jaman sóz aitpa, ne boldy saghan? Bú kýnde kim auyrmay jýr?! - dedi Faken. Men ol kisi alyp kelgen 150 somdy jәne shyghys orderin Múqana úsynyp:

- Ázirshe osyny ala túr, әlgi maksimalinyy mólsher degenimiz ghoy, keyinirek taghy kórermiz, - dedim. Ol aqshany qoyyn qaltasyna "bissimildә" dep salyp, orderge qolyn qoydy. Sóitti de Fakendi iyghynan aqyryn qúshaqtap, samayynan sýidi. Odan song meni keng qúlashyn jaya qúshaqtay bere betime qarap kidirdi. Kózining qiyghy úzaryp, múrnynyng dónesi kóterilip ketken eken. Kózin kózime qadap, mandayyma mandayyn tirep:

- Kóp jasa! Qosh bol! - dep qystygha kýbirledi de, bayau búrylyp, jyljyp kete bardy. Mening kensirigim uday ashydy...

1976-jyldyng qarashasynda Tóle by (Komsomol) jәne Amangeldi kóshelerining qiylysyndaghy auruhanagha týstim. Bir kýni dәlizde Bayan atty tanys medbiybi kezdesip, ekeumiz ótken-ketken jәiitterdi eske ala biraz әngimelestik. Bayan "Leninshil jas" gazetin jylda jazdyryp alatynyn, gazetten eng әueli óleng izdeytinin, al óleng oqyghan sayyn Múqaghaly aghasynyng bir qylyghy esine týsetinin aitty. Múqang auruhanada songhy joly jatqanynda bir kýni týski astan keyin izdegenderinde tabylmay, Bayan qatty abyrjypty. Kóp jýruine, dalagha shygha beruine bolmaytyn auyr syrqat adam tynym mezgilinde (tihiy chas) orynynda joq. Bayan ne isterin bilmeydi, kezekshi dәrigerge, bólim mengerushisine aitugha batpaydy. Múqannyng keshki asqa deyin, әiteuir, aman-esen keluin tilep, ishten tynady. Múqang keshki asqa jarty saghat qalghanda kelipti. Gәzetke orap qúshaqtap alghan nәrsesi bar. Qatty demikken. Ayaghyn әreng basady. Bayan túra úmtylyp, qoltyghynan demep, palatasyna aparady, tósegine otyrghyzady: «Aghatay-ay, qayda jýrsiz?!» dep shyryldaydy. Aghatayy qúshaghyn ashyp, orauly nәrseni oghan úsynyp, demige otyryp emirene qarap: "Aynalayyn qaryndasym... qyzym... ainalayyn, andaghy saghan... senderge... osyndaghy qyzdargha...  apar, apar!"  depti. Bayannyng alar synayy joghyn kórip, qabaghyn týiip: "Til al!..  Meni renjitpe!.." - depti qatqyldau ýnmen.

- Orauly nәrsesin em-dom bólmesine alyp baryp qarasam - bir bótelke shampan, bes qúty iyissu, keminde ýsh kilogramm kileng qymbat konfetter, eki taqta shokolad! - dedi Bayan, sonyng bәrin taghy kórip túrghan jansha tandana sóilep. Men ol jәitting Múqaghalidyng әlgi sonau "tihiy chasta tyraghaylap qashyp keldimi" kýni bolghanyn ishtey túspaldap ýlgirdim. Qayran qúdiretti Agha-ay! Óitpesen, Múqaghaly bolarmysyn!

...Men búl estelikti jazghanda Múqaghaliday Alatau aqynmen jaqsy qarym-qatynasta bolyp edim, oghan qamqorlyq jasap jýrip edim dep, "ózi joqtyng kózi joqtyghyn" paydalana onay úpay-bedel aludy, yaghny betime jasandy shyray jinaudy maqsat etpedim. Múqanmen onyng "búrys" kezinde de, dúrys kezinde týsinisip jýrdik, eshqashan qajasyp kórmedik. Men ony aq kónil, adal peyil azamat dep, shyn mәnindegi qúdiretti aqyn dep jaqsy kórdim. Al onyn  talant iyesi ekenin týsinuge tiyisti keybireulerding әlde pendeshilikpen týsine almaghandary, әlde baqal-baghamshyldyqpen týsingileri kelmegeni, әriyne, ókinishti. Qolymyzda bar syi-siyapat, ataq-dәrejening bәrin jiyp-terip bersek te, ol Múqaghalidyng aqyndyq darynyn baghalaugha tatymas edi. Múqang ony bilgen bolar, kemenger Abaydyn: "Arsyz bolmay ataq joq, aldamshy bolmay baq qayda?" degen tújyrymyn kókeyine tútqan bolar...

Enbegimen emes, empendeuimen sanatqa qosylyp, ózinen ilgerining sybaghasyn qaqshyp ketetinder qashan az bolyp edi? Múqang ondaylardy bildi de, kórdi de. Ondaylardan jiyirkendi ol. Ózindey tabighy talantqa, kesek túlghalargha mintaqqyshtardan, qaraday jauyqqyshtardan jәne ondaylardy qolpashtaytyn biteukeude biylikshilderden jiyirkendi, - eshqaysysyna bas iymedi. Tik jýrdi, tik sóiledi. Búl pikirimdi aqiyq aqyn aghanyn:

"...Áyteuir kinә tauyp bir jerinnen,

Synaugha tipten qúmar kim kóringen.

Biraq ta,

Bilesing be, ei, kim kóringen,

Aytsyn dep aqiqatty til berilgen!" - deui quattaydy!..

Birer qosymsha. Qabdesh Júmadilovting "Tanghajayyp dýniye" romanynyng bir túsynda: "...Aqyn ólgen kýni jedel jinalys ashylyp, mýsheligin qalpyna keltirdi", dep jazylghan. Ángime Múqaghaly jayynda. Osy tújyrymdy týzete týsinik bereyin. Múqaghalidyng qaytys bolghanyn esty sala odaqqa jetken qalamdastarynyng jasy ýlkeni Ábdilda Tәjibaev birden: «Ol Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharylyp tastalghan emes pe edi?! Hatshylar qayda?! Dereu sekretariat ótkizu kerek te, Múqaghalidyng mýsheligin qalpyna keltiru kerek!» dedi. «Olay bolghan joq, ol - beker», dep edim, Ábeken: «Sózdi qoyyndar! Ol solay bolghan, bolghan! Davayte, sekretariatty  jinandar!» dep ashulandy. Birinshi hatshynyng bólmesi aldynda osharylghan top sol jerde bólmege kirdi de, Ánuar joq edi, hatshylardyng basqa qaysysy qatysqany jadymda qalmapty, shúghyl mәjilis 15-20 miynótte ótkizilip, Múkaghalidyng "mýsheligi qalpyna keltirildi". Qaza sәtinde jaghdaydy anyqtap jatugha uaqyt ótkizbeudi jón kórgendikten kedergisiz jasalghan ol "mәjilistin" sheshimi qaltarysta qala berdi. Sebebi mýshelikten shygharylmaghan adamnyn  "mýsheligi qalpyna keltirilgendi" kim kóripti?

Orkestr keltiru sóz bolghanda Ábeken: Múqaghaly osobyy aqyn boldy, erekshe aqyn boldy. Daryldaq orkestrding keregi joq. Mәdeniyet ministrligining dombyrashylar orkestri bar, sony shaqyru kerek! – dedi. Janylmasam, ekinshi hatshy Sherhan Mýrtaza bolar, ol: Ábeke, ministirlikpen siz sóilesiniz, sizding sóziniz ótedi toy, dedi. Ekinshi qabatta, dәlizde túrghanbyz.

Sonymen ýsh-tórt kisi ekinshi hatshynyng bólmesine bardyq. "Bazarbaevpen sóilesip kóreyin, tәuekel. Ol ekeumiz it pen mysyqtay edik, qosyndarshy!" - dep Ábekeng kýldi. Tóte telefonmen jalghadyq. Ábekeng sózin kýle sәlemdesumen bastap, әdetinshe qyzyna jalghap, bulygha ayaqtady. Mening qúlaghymdy shaghyp alghan sózi ministr Mýsilim Bazarbaevqa: "Múqaghaly Maqataev keshegi Iliyas Jansýgirovten artyq bolmasa, tipti de kem aqyn emes! Oghan bermegen orkestrindi endi kimge beresin, sóit, ber orkestrindi!" degeni boldy. Men ishtey qatty tiksindim. Ilekennin, Múqaghalidyng kim ekenin Bazarbaev bilmey me eken?! Marqúm eki aqyndy búl jerde shendestirudin, Múqaghalidyng qazasynda Ilekendi alasarta sóileuding qajeti qansha edi?! Aqsaqal basymen aruaq salystyrghany nesi?!. Sol soraqy kóriniske eriksiz kuә bolghan әriptes bir aqyn aghamyz ekeuimiz syrtqa shyqqanymyzda ol:

- Tiri Tәjibaev óli Iliyastan esesin әli qaytara almay jýr eken ghoy, -  dep nazaly myrs etti de: - Ilekeng kezinde búnyng teris qylyqtarynan týnilip, asa uytty syqaq óleng arnapty, ony bilesing be? - dedi.

- Joq, bilmeymin, - dedim.

- Maghjan Júmabaev aghamyz da búghan  әjuә óleng shygharghan, - dey bergeninde aqyn-jazushylarymyzdyng bir toby kele qaldy da, sózimiz ýzildi...

Al Mýsilim Bazarbaev dombyrashylar orkestrin bergen joq. Sirә, Tәjibaevpen "dostyghy" tejegen shyghar. O, jalghan! .. O, pendeshilik!..

2005-jyldyng shildesi. Týs aua bere telefonym shyldyrlay qaldy. Tútqasyn kóterip edim:

- Agha, men ghoy... sәlemetsiz be? - dedi. Ýni qúmygha shyqsa da tanydym: jazushy qaryndasymyz Shәrbanu Beysenova. Sәlemdesip:

- Qalaysyndar? Densaushylyq pa? Bala-nemereler esen-sau ma? - dedim. Kónili búzyly ekenin sezdim.

- Agha, o dýniyedegi Saghatty jamandap jatyr ghoy, qaydasyzdar, agha? Qúdayshylyghyn aitsanyzdarshy! – dedi, dauysy dirildep.

- Jamandap?! Kim?! Ne dep?!

- Bir aqyn: «Saghat Áshimbaevtyn  syny Múqaghaly Maqataevtyng ólimin tezdetti» depti. «IYirim» degen kitabynda. Ol kisige ne bolghan, agha? Saghattan ne jamanshylyq kórdi eken?..

- Aynalayyn Shәrbanu,  mýjilme, Saghattyng aruaghyna tapsyryp  jýre ber, әlgi aqynmen sóilesemin, - dep júbatym baqtym...

Áli kóz aldymda: Saghat ekeuimiz mening qyzmet bólmemde әngimelesip otyrghan bir kýni («Qazaq әdebiyeti» gәzetining redaksiyasynda, syn bóliminde qyzmet istep jýrgen kezim) kenet esik shalqasynan  ashylyp, Múqaghaly kórindi. Bizge qarap, shalqayyp túra qaldy. Biz úshyp túrystyq.

- O, Múqa, tórlet, tórlet!- dep qoshemettey úmtyldym. Ol alshang attap kirdi de, meni mol qúshaghyna alyp:

- Amansyng ba, bauyrym? - dep bir qysty da, maghan ilese:

- Agha, assalaumaghaleykým! - dep kelip, iymeninkirep túrghan Saghatqa jalt qarap:

- Men seni voobshe tanymaymyn! - dedi. Dauysynan jorta qatqyl sóilegenin anghardym da:

- Á, onda men tanystyrayyn, joghary shyqshy! - dep qoltyghynan aldym. Múqang maghan da jorta ejireyinkiredi de, tórledi. Saghat, әdetinshe, aqyryn ghana sylq-sylq kýle ilesken.

- Eshe, kýledi… - degen Múqaghaly terezege qarap sәl túrdy da, oqys búrylyp, Saghatqa jyly qarap: - Sen bir adastyn, biraq… men seni bilemin, myqtysyn…  qyztalaq…  biraq, men seni býgin «bauyrym» demeymin, al erteng «bauyrym» deuim mýmkin. Esinde bolsyn, - dep Saghatqa qolyn úsyndy: - mende dúshpan joq, bilesing be? - dedi.

- Bilem, agha, bilem! - dedi Saghat, Múqannyng qolyn eki qolymen ústap, jymiyp.

- Bilsen, sen, bala, bara túr, mening Ghabbasta sekretnyy sharuam bar, - dep taghy jorta ejireyinkiredi. Saghat kýle qoshtasyp, shyghyp ketti.

- Janaghy balanyng synyn oqydyng ba? - dep maghan jymiya qaraghan Múqaghaly jauabymdy kýtpedi. - Ondaydyng birazyn kórgenbiz, әli de kórermiz,  tәiir-ay. Biraq… janaghy bauyrym myqty, kóp biledi, myqty. Jalyny manayyn sharpyp jýrmese, jastyghy qaysysy?! Ózin, bәribir, ishtey jaqsy kóremin, kóp oqityn myqty! – dedi.

Onyng «myqty» degen sózdi tórt mәrte aitqany әdebiyet synshysy Saghat  inimizding maqalaryna shyn sýiinip jýrgeni dep úqtym. Kónili taza adam ghana taza sóileydi. Aqyn Múqaghalidyng da, Azamat Múqaghalidyng da jany taza edi-au!..

***

Ánuarding hatyndaghy Aleksandr Petrovichtin  әigili aqyn, audarmashy Mejirov ekenin Ótegen Kýmisbaevtyng «Mәskeuge simaghan Múqaghali» dep jazghan  esteliginen  bildim («Ayqyn» gәzeti, 14-tamyz, 2010-jyl).  Ótegen aqynnyng Mәskeumen hosh aitysqan óleninen mynau joldardy keltiripti:

...Ýirenip qalghan úyamday,

Mәskeudi baram qiya almay.

Milliondardyng ishinde

Bir basym mening siya almay.

Ensemdi bir sәt jiya  almay.

Ne betimdi aittym, Almatym,

Ne deymin saghan, úyalmay?!.

Tanghy shyq.

Ayaz soryp túr.

Soghyp túr boran,

Soghyp túr.

Aq qúsym, meni aman-sau

Almatymmen jolyqtyr!

Múqannyng Ánuarmen jýzdese almay, hatshysyna: «auylyma ketip baramyn» degeni osy kónil kýiining jalghasy eken-au!..

Múqaghalidyng «dostarynyn» keybireuleri onyng «daryny dúrys baghalanbaghanyn, kitaptary shygharyla bermegenin» aityp jýrdi. Solay ma edi?

Múqaghalidyng kózi tirisinde shyqqan kitaptary  mynalar (qaysy baspadan ekenin eskermeppin) :

1. «Iliich», poemalar jinaghy. 1964 jyl.
2. «Armysyndar, dostarym?!», 1966 j.
3. «Qarlyghashym, kelding be?», jinaq. 1967 j.
4. «Mavr», 1969 j.
5. «Darigha jýrek», 1972 j.
6. «Aqqular úiyqtaghanda», jinaq. 1974 j.
7. «Shuaghym menin», 1975 j.
8. «Ómir - dastan», Tandamaly. 1976 j.
9. «Ómir - ózen», 1976 j.

Demek, 12 jylda 9 kitap! Ekining birine búiyrmaghan  kenshilik!                                                              

2023 j.

Ghabbas Qabyshúly

Abai.kz