Nemese ghylym turaly zang qanday boluy tiyis?

Mәjiliste jana zang – «Ghylym jәne tehnologiyalyq sayasat turaly» Zang jobasy qaraluda. Mәjilisting Qoghamdyq palatasynyng mýshesi retinde sol jobany talqylaugha men de qatystym.

Eng aldymen aitarym, zang jobasyna zaman talabyna say kóptegen qúqyqtyq novellalar engizilgenin moyyndau kerek. Ásirese, ghylym men naryqtyq ekonomika talaptarynyng bir-birimen ýilesui, ghylymy zertteulerge júmsalghan budjettik qarjynyng tiyimdiligin arttyru, ghylymgha investisiya tartu sekildi janasha baptardy basa atau kerek.

Zang jobasyn talqylaugha ghylymy orta ókilderin keninen tartu ýrdisi de kónilge qonarlyq. Mәselen, jobany talqylaghan Mәjilisting Qoghamdyq palatasynyng otyrysy Qazaq Últtyq uniyversiytetining kitaphanasynda ótti, oghan ghalymdar da qatysyp, óz oilaryn bildirdi.

Desek te, osy zang jobasy men jalpy ghylymnyng jaghdayyna qatysty birer úsynysymyz da joq emes.

Birinshiden, zannyng atauynyng ózi ghylym sekildi keshendi qúbylystyng ayasyn taryltyp jibergen siyaqty. «Ghylym jәne tehnologiyalyq sayasat» deydi, al ghylym bolsa, tek qana tehnologiyadan qúralmaydy ghoy. Gumanitarlyq, qoghamdyq, әleumettik, jaratylystanu siyaqty manyzdy salalardyng zang atauyna enbegenin qalay týsinemiz? Búlay deytin sebebim sol: bizde ghylym turaly basqa zang joq.

IYә, songhy kezde preziydent Toqaev tehnikalyq mamandyqtar men tehnologiya, injeneriya turaly kóp aityp jýr. Ol da dúrys bolar. Biraq «preziydent solay aitty eken» dep, ghylym men bilimning basqa baghyttaryn zang atauynda úmyt qaldyrugha bolmaydy ghoy.

Mәselen, qoghamdyq ghylymdy mise tútpaghan kez kelgen qogham ózining iydeologiyalyq, iydeyalyq, baghadarlamalyq strategiyasynan, kerek deseniz, últtyq ereksheliginen, memlekettik ústynynan airylyp, órkeniyetttik kóshten kesh qaluy mýmkin.

Ekinshiden, zang jobasynda ghylymy jobalargha júmsalghan qarjynyng qaytarymy turaly jaqsy aitylghan. Biraq múnday talap birjaqty bolmauy tiyis.

Mәselen, arheleogiyalyq qazbalargha júmsalatyn qarjynyng qaytarymyn qalay esepteysiz? Nemese filologiyalyq enbekterding ekonomikalyq tiyimdiligin qalay ólsheysiz? Jalpy alghanda, tehnokrattyq emes ghylymdargha qatysty osynday saualdar jetkilikti.

Ýshinshiden, songhy kezde ghylymnyng bas ordasy sanalatyn Últyq Ghylym Akademiyasyna qatysty súraqtar kóbeyip ketti. Keshe ghana taghayyndalghan preziydenti kóp úzamay ornyn bosatty. ÚGhA-nyng qúqyqtyq mәrtebesi men ókilettikterine qatysty da biylikte túraqty pikir qalyptaspaghan syqyldy.

Meninshe, ÚGhA reformasyna kedergi bolyp túrghan basty jayt sol: onyng bir ayaghy keshegi Sovet dәuirinde, al ekinshi ayaghy - Jana Qazaqstanda, yaghny ol bir-birine kereghar eki jýiening ortasynda taltayyp túr. Reforma jasau ýshin osy eki jýiening bir jaghyna shyghu kerek dep oilaymyn.

Tórtinshi mәsele ghylymy kadrlargha qatysty. Onyng reseylik sipaty bar. Ukrainagha qarsy soghys ashqan Resey órkeniyetti әlemnen alastatylyp, ortadan shettetildi. Sonyng ishinde Resey óz erkimen bilim salasynda barsha dýnie moyyndaghan Bolon prosesinen bas tartyp, keshegi sovettik bilim beru jýiesine kóshti. Qazaqstan bolsa, óz aumaghynda reseylik uniyversiytetterding filialdaryn kóptep ashyp jatyr. Bir súraq: ondaghy bilim qay jýiege sәikes beriledi, ertengi kýni sol filialdardan dәris alghan bizding jastar әlemdik oqu jýiesinen tys qalyp, oqularyn basqa elderde jalghastyra ala ma?

Besinshi mәsele ghylymdaghy erkindik pen balama pikirge qatysty. «Akademiyalyq erkindik» degen qalyptasyp qalghan termin bar.

Bir mysal keltire keteyin.

Osydan biraz uaqyt búryn «óte tәuelsiz» bir jurnaldyng soty boldy. Eski Qazaqstanda oppozisiyalyq sanalghan ol basylymdy sot japqaly jatyr edi. Sottyng sayasy sipaty bar ekenin bәri kórip otyr. Sol sotqa biz ýsheuimiz – Rasul Júmaly, Aydos Sarym jәne men – jurnaldy qorghap, sarapshy retinde qatystyq. Bizding uәjderimiz ornyqty әri oryndy bolghanymen, aty onsha belgili emes, biylik jibergen bir ghalymnyng sózi qabyldanyp, aqyrynda jurnal sot sheshimimen jabyldy.

Sóitsek, bizding bar kinәmiz «ghylymy ataghymyz joq eken», al biylikting soyylyn soghugha kelgen ghalym dyrday ghylym doktory eken.

Búl degeniniz – biylik sayasy sot prosesine memlekettik uniyversiytetting ghalymdaryn qatystyrdy degen sóz.

Múnday jaghdayda «akademiyalyq erkindik» turaly sóz qozghaudyng ózi úyattau eken...

Ámirjan Qosan

Abai.kz