Reseyding qiyr soltýstiginde, Tayganyng tereng týkpirinde Norilisk qalasynyng baryn ekining biri biledi. Býgingi júrt ony belgili biznesmen, osy ónirding gubernatory bolghan Angliyanyng «Chelsi» futbol klubynyng iyesi Roman Abramovichpen ghana baylanystyrady.
Al onyng kezinde kenestik temir rejim sayasy jәne әskery tútqyndardy adam tózgisiz jaghdayda ústaghan «Norilisk enbekpen týzeu koloniyasynan» qalghan belgi ekeni eshkimdi kóp mazalay qoymaydy.
Keybir derekterge qaraghanda, múnda 1935-1956 jyldar aralyghynda (1956 jyly lageri jabylghan) 300 mynnan 500 myngha deyin sottalghan sayasy tútqyndar jazasyn ótegen. Olardyng arasynda Lev Nikolaevich Gumiylev, David Kugulidtinov, Nikolay Aleksandrovich Kozyrev siyaqty asa tanymal adamdar da boldy. Sayasy tútqyndar tizimining birinde Oljas Sýleymenovting әkesi Omarhan Sýleymenovting aty-jóni de jýr.

Reseyding qiyr soltýstiginde, Tayganyng tereng týkpirinde Norilisk qalasynyng baryn ekining biri biledi. Býgingi júrt ony belgili biznesmen, osy ónirding gubernatory bolghan Angliyanyng «Chelsi» futbol klubynyng iyesi Roman Abramovichpen ghana baylanystyrady.
Al onyng kezinde kenestik temir rejim sayasy jәne әskery tútqyndardy adam tózgisiz jaghdayda ústaghan «Norilisk enbekpen týzeu koloniyasynan» qalghan belgi ekeni eshkimdi kóp mazalay qoymaydy.
Keybir derekterge qaraghanda, múnda 1935-1956 jyldar aralyghynda (1956 jyly lageri jabylghan) 300 mynnan 500 myngha deyin sottalghan sayasy tútqyndar jazasyn ótegen. Olardyng arasynda Lev Nikolaevich Gumiylev, David Kugulidtinov, Nikolay Aleksandrovich Kozyrev siyaqty asa tanymal adamdar da boldy. Sayasy tútqyndar tizimining birinde Oljas Sýleymenovting әkesi Omarhan Sýleymenovting aty-jóni de jýr.
Qalyng qaraghay japqan Shmidt tauynyng etegindegi býgingi «Norilisk Goligofy» memorialdyq kesheni azap lagerinde qaza tapqandar ziratynyng ornyna salynghan. 1988 jyly sayasy tútqyndardy eske alu qúrmetine Reseyding «Memorial» qauymdastyghynyng jergilikti bólimshesi eskertkish ornatyp, jalpygha ortaq krest qoydy. Dәl osy jerde «Pribaltika halyqtarynan Noriliskige» atty eskertkish te bar, oghan Latviya, Litva, Estoniya elderining qaytys bolghan sayasy tútqyndarynyng esimderi jazylghan. «Stalin repressiyasy kezinde qaza tapqan polyaktargha» qoyylghan eskertkish te kózge týsedi. Odan lageri azabyn tartyp, kóz júmghan polyaktardyng esimderin oqy alasyz.
Norilisk enbekpen týzeu koloniyasynyng 1949 jylghy 1 qazandaghy sayasy tútqyndardyng últtyq qúramy turaly qújatyna nazar audarsanyz, kópshiligi orystar men ukraindyqtar jәne belarustar. Odan ózge 507 litvalyq, 530 latysh, 493 polyak, 380 eston azamaty bolghan. Qazaqtar da osy shamalas – 437. Sonday-aq, 212 gruziyn, 285 armyan, 275 týrik pen әzirbayjan, 201 týrkimen, 337 ózbek, 77 tәjik, 45 grek, 44 korey, 43 qyrghyz, 38 rumyn, 25 qytay jәne basqalar kórsetilipti.
Búl bir jylghy ghana mәlimet. «Norililag» jazalau ortalyghy ómir sýrgen 21 jyl ishinde talay taghdyr qatal sýzgiden ótip, talayy jer jastandy. Solardyng ishinde qansha qazaq jazyqsyz japa shegip, qúrban bolghanyn bir qúday biledi.
Týrme azabyn tartyp, kóz júmghandardy bylay qoyghanda, 1953 jyly Norilisk enbekpen týzeu koloniyasynyng barlyq bólimderinde sayasy tútqyndar bas kóterip, kóteriliske qarsy qatang jazalau sharalary qoldanyldy. Sonyng saldarynan qanshasy atausyz mert boldy. Sol kezdegi qúqyq qorghau organdary kóterilisti Belarussiya men Ukrainadan, Litva, Latviya, Qazaqstan jәne Gruziyadan kelgen sayasy tútqyndar bastady degen qorytyndy jasaghan. Ásirese, Qaraghandydan etappen kelgender ýlken úiymshyldyq kórsetkeni aitylady.
Búrynghy sayasy tútqyn, osy býlikke qatysushy gruzin jazushysy Chabua Amiredjiby «1953 jyly may aiynda Noriliskige Qaraghandydan sayasy tútqyndardy etappen alyp keldi. Olar Norilisk lagerlerine kóterilis ruhyn taratyp, býlik tughyzdy» dep jazdy.
Rasynda búl jaghdaydyng syry bar edi. Osynyng aldynda ghana, 1952 jyly «Karlag»-ta sayasy tútqyndar tolquy bolyp, olar sayasy jәne ekonomikalyq talaptar qoyyp kenestik biylikti biraz әurege salghan. Soghan baylanysty «Kar lag»-tan 1200 adam Noriliskge etappen jiberilgen. Búl jónindegi Qazaqstandaghy derekter tura osy oqighagha sәikes keledi.
Dәl osy qarsanda, 1951 jyly «Norililag»-tyng Dudinka, Igarka, Taymyr, Kureyka siyaqty 24 lagerlik bólimi men 23 bólimshesinde 72 490 sayasy tútqyn otyrghany jóninde naqty resmy qújattar bar.
Ayta ketu kerek, asa iri Norilisk mys-niykeli, tau-ken kombinaty, shahtalar men zauyttar sayasy tútqyndar kýshimen salyndy. Talay adamnyng taghdyryna balta shauyp, sýiegining ýstine salynghan búl qala býginde Reseyding bir púshpaghynda ekonomikalyq әleueti bar qala bolyp esepteledi. Tek, kózden jyraq jatyr. Áytse de, ózgelermen birge, kenestik jazalau mashinasynyng tabanyna týsip, tayganyng týkpirinde taghdyry bir ózge últ ókilderimen birge qanshama qazaq azamatynyng qor bolyp, qany tógilgeni kónilden ketpeydi. Olar azap shekken, qaytys bolghan qasiretti jerge pribaltikalyqtar men polyaktar siyaqty bir belgi ornatu eldik paryzymyz siyaqty kórinedi de túrady.
Osydan on bes jyl búryn Óskemende jolyqqan Seytqaly Bajekenov degen qart kóz jasyn tógip otyryp, Oralda 10 synyp oqyp jýrgende «Qazaq halqyn qorghau úiymyn» qúrushy jastar qatarynda sottalyp, Noriliskide jazasyn ótegenin aityp edi. Sol jerde Shyghys Qazaqstannan aidalyp kelgen, elge qaytugha qúqy joq, barakta túryp jatqan Temirhan aqsaqaldyng qyzy Ásipagha ýilenip, toylaryn lageride jasaghanyn, adam tózgisiz jaghdayda qazaqtardyng birine-biri sep bolghanyn egile bayandaghan.
«Norililag» turaly derekterdi aqtarghanda sol Seytqaly aqsaqaldyng әjimdi jýzin qualay sorghalaghan kóz jasy oiyma týsti. Býginde joghymyzdy týgendep, el tarihyna qatysty dýniyelerdi jinap jatqan kezde Norilisk lagerinin, ol ghana emes, jalpy Resey jerindegi osynday azap lagerilerining qazaq tarihyna qatysty tústaryn zerdeleu tarihshylar nazaryn audaruy tiyis dep oilaymyn. Jәne búghan ýlken paryz retinde qarau kerek
Abai.kz