Kýnshyghystaghy kórshimiz taghy bir dýbirli reformany bastap ketti. Búl turaly Qytay kommunistik partiyasynyng 18-kezekti ortalyq komiytetining 3-jalpy mәjilisinde aityldy. 9-12 qarasha aralyghynda ótken jinalys halyqtyng sónip bara jatan ýmitin jelpigendey boldy.
Songhy jyldardan beri qytay halqynyng biylikke qatysty narazylyghy kýsheyip ketken. Onsyzda basshylyqty jaylaghan jemqorlyq pen ojdansyzdyq memleketting basyna qara búlt ýirgenin bireu bilse, bireu bilmeydi.
Ekonomikalyq qysym, sayasy qysym, soghystan qorqu men ymyrashyldyq, ruhany toqyrau – búlar qytaydy iyektegen jaular.
Búl turaly AQSh-tyng memleket hatshysy Hilary Klinton jaqynda Garvard uniyversiytetinde oqyghan dәrisinde, Qytay bolashaghy jóninen boljam jasap, 20 jyldan keyin Qytay dýniyedegi eng kedey memleketke ainalady degen kesim jasap, oghan jogharydaghy birneshe dәlelderdi qosa keltirgen bolatyn.

«Qytay qoghamynyng moralidik toqyrauy –últyq qauipsizdikke tóngen qauip»

Kýnshyghystaghy kórshimiz taghy bir dýbirli reformany bastap ketti. Búl turaly Qytay kommunistik partiyasynyng 18-kezekti ortalyq komiytetining 3-jalpy mәjilisinde aityldy. 9-12 qarasha aralyghynda ótken jinalys halyqtyng sónip bara jatan ýmitin jelpigendey boldy.
Songhy jyldardan beri qytay halqynyng biylikke qatysty narazylyghy kýsheyip ketken. Onsyzda basshylyqty jaylaghan jemqorlyq pen ojdansyzdyq memleketting basyna qara búlt ýirgenin bireu bilse, bireu bilmeydi.
Ekonomikalyq qysym, sayasy qysym, soghystan qorqu men ymyrashyldyq, ruhany toqyrau – búlar qytaydy iyektegen jaular.
Búl turaly AQSh-tyng memleket hatshysy Hilary Klinton jaqynda Garvard uniyversiytetinde oqyghan dәrisinde, Qytay bolashaghy jóninen boljam jasap, 20 jyldan keyin Qytay dýniyedegi eng kedey memleketke ainalady degen kesim jasap, oghan jogharydaghy birneshe dәlelderdi qosa keltirgen bolatyn.

«Qytay qoghamynyng moralidik toqyrauy –últyq qauipsizdikke tóngen qauip»

Mine, búl sózdi qytay ziyalylary jii aityp jýr. Qalay bolmasyn iydeologiyanyng shekten tys әlsireui men dinsizdik eldi ruhany senim jaghynan tyghyryqqa alyp keldi. Adamy qorqynyshtan góri payda men mýddeni kózdegen materialdyq qorqynysh qogham auyruyna ainaldy. Baylyq ýshin eshteneni de ayamaytyn jana úrpaq jantalasa enbektendi. Ekologiyany búzdy, últtyq sanany sansyratty. Jylyna 2 millionnan astam sәbiyding joghalyp, milliondaghan adamnyng basybayly qúlgha ainalghanyn kóre túra ýkimetting amaly tausylghan. Qoghamdyq qauipsizdikke salghan aqshany qansha kóbeytsede, ruhany tirekten aiyrylyp, әteystik baghyttqa bet alghan qytay qoghamy týrli súmdyqtardyng kuәgerine ainaldy. Mysaly tyshqannyng etin qoy eti etip, shoshqa etin syir eti etip satqan alypauyt kompaniyalar payda boldy. Qogham ýshin ataq pen baylyq basty qúndylyqqa ainaldy. Búl әriyne, irgesi sógilgen iydeologiyanyng kórnisi. Sonymen baylyghy men biyligi bar qytaylar bolashaqtaryn shet elderden izdey bastady. Ruhany tireginen aiyrylghan elding bolashaghy qashanda búlynghyr.

«Qytay biyligi shirktesuiding shynyna shyghyp barady»

Mýmkin siz, búghan kelise bermessiz. Desede búl shyndyqqa ainaldy. Halyq sanynyng kóptigi men bәsekening kóptigi qytay qoghamynda aqsha men ataqty múrat tútatyn top qalyptastyrdy. Olar memleket biyligi men qosa baylyghyn sheksiz týrde talan-tarjygha saldy. Tipti tapqan aqashalaryn da shet el bankterine tyghyp, memleketti auyr qarjylyq shyghyngha úshyratty. Mine, sol toptyng key ókilderi biylik basynda da otyrghanyn qytay sayttary jarysa jazdy. Japonmen aral talasynda AQSh tarapynan aitylghan eskertu de qytaylardyng zәresin úshyrghanyn aita ketken jón. Sebebi, AQSh Shy Jinping myrzanyng milliardtaghan aqshasy bar ekenin jayyp saldy, tipti milliondaghan qytaylyqtardyng AQSh, Kanada qatarly Batys elderindegi shottaryn zansyz sanaytyndaryn da eskertip, ses kórsetti. Eger qytay әlde bir elge shapqynshylyq jasaugha niyettense, AQSh bastaghan Batys elderi shet eldegi qytay azamattarynyng qarjylaryn «qúlyptau» arqyly da soqqy bere alatynyn kóruge bolady. Mine, búl qarjylyq monopoliya men biylikti monopoliyalaghan toptyng eng jandy jeri bolatyn.
Qytaydyng taghy bir jandy jeri retinde AQSh pen Batys elderindegi qúndy qaghazdar naryghyndaghy qytay salymdary bolmaq. Qazaqstannyng da qúndy qaghazdar naryghynyng qaqpanyna týskenin eskersek, qytay tipten aldynghy shepte jýr. Al múnyng qytaygha jau kózben qaraytyndar ýshin paydaly qaru bola alatynyn týsinu qiyn emes.
Songhy 4 jylda qytaydyng ekonomikada ishki jalpy ónimning jyldyq ósimi 7-8 payyzgha deyin tómendegenin de aita ketken jón. Áriyne, qytay ekonomikasy quatty, desede sol quatty saqtap qaluda onaygha týspeytini belgili boldy.

Bir elde eki týrli arman

Bay qytaylar ýshin «qytay armany» - shet elge qonys audaru. Qytaylar ýshin jalghyz balasyn qorqynyshty qoghamnan qútqarudyng jalghyz joly – shet elge qonys audaru. Adal teri men aryn qosa satyp tapqan aqshasyn susha sapyrghan qytaylardyng shet elge kóptep qonys audaruynyng bir sebebi osy bolsa, endi bir sebebi alda bastalghan reforma kezeninde qytay baylarynyng baylyqtaryn shet elge asyruyna memleketting shekteme qongynan qorquy bolsa kerek. Bay qytaylar ýshin shet eldik әielderge ýilenip, sol elde qalu – úly arman. Olar ýshin jezókshe qyz bolsada bәribir. Tek bolashaqta bala tuyp berip, úrpaghyna jaqsy jol qaldyra alsa jetip jatyr. Al, sol qytaylar Qazaqstanda da tolyp jýr. Endi olardyng qorqynyshty qytay qoghamyna baryp ómir sýrgisi kelmeytini tәnirge ayan.
QHR basshysy dәriptep otyrghan «Qytay armanyny» - beybit orta, qúdiretti memleket, baqytty halyq, órkeniyetti qogham ornatu». Áriyne, búl kedey qytaylardyng armany bolsa kerek. Qytaydyng búl armany qiyal ma әlde shyndyq pa? Ony alda kóre jatarmyz. Desede ishine jarylghan irindi tazalap, irgesin bekemdemese bәrimizge qiyn bolary haq. Osy sebepti qytaylar reformany aldymen qúrylymdyq jaqtan bastady.

Qytay kompartiyasynyng ysqyryghy qatty shyghyp jatyr

Juyrda bizding Qazaqstannyng telearnalary qytay turaly eng manyzdy janalyq retinde «josparly tuyt» sayasatyna ózgeris engizip, 1 baladan 2 balagha kóbeytkenin jarysa habarlady. Osylaysha «úldy úrpaq» sanaghan qytaylargha qyzdy da tuugha kenes berildi. Búl bir jaghynan qarttanugha bet alghan qytaylar men erkekter jaylaghan elge qarata jasalghan júmsartu sayasaty bolmaq.
Qytay reformasy eng aldymen Shy Jinping myrzagha tike qaraytyn últtyq qauipsizdik komiyteti men ýkimetke tike baghynatyn reformany qadaghalau komiisiyasyn qúrudan bastady. Memlekettik basqaru salasyndaghy qúrylymdyq reformada audan, aimaq, obylystardy basqarudy ontaylandyru negizge alynyp, audan provinsiyagha qarap, sot, prokuratura qatarly qúqyqtyq organdar ortalyqqa tike baghynatyn boldy.
Memlekette aldaghy jyldary boluy mýmkin qarjy tapshylyghynyng aldyn alu ýshin budjetti ýnemdeuding jolyn qarastyratyn mehaniyzimder reformagha engizilipti. Onda memlekettik qazynalyq oryndar men mekemelerge qarata ontaylandyru reformasyn bastady. Mysaly, audannyng qúzirettiligi kóterilip, aimaq pen obylystardyng bir qatar qúqyqtary shektelmek. Últtyq kompaniyalardyng qyzmetine salyntanymemlekettik salyq 5 payyzdan 2020 jylgha qaray 20 payyzgha kóterilmek. Áskery sala da qysqartyluda. Ár dәrejeli mamandardyng sany men orny túraqtandyrylyp, sany men sanaty negizinde taghayyndaular jýrip jatyr.
Reformanyng eng manyzdy janalyghy retinde aqshanyng qúnyn naryqtyq qúnmen belgileuge mýmkindik beretin mehaniyzimderdi qalyptastyrugha alghy shart jasaghanyn aita ketken jón. Atap aitqanda múnay, telekommunikasya, su salasynyng baghalaryna memleket aralaspaydy, naryqtyq qúnmen bekitiledi. Memleketting menshik týzimine ózgeris engizip, jeke menshikting zandyq qúqyn alghashqy ret kóterdi. Sonymen jeke bankter men aqsha úiymdaryn qúrugha ruhsat berdi әri últtyq kompaniyalarmen bәsekeles bolatyn jeke menshik kompaniyalardyng damuyna qarata qúqyqtyq reformany jolgha qoyatyn bolyp kelisti. Túraqty mýlikterge baylanysty jeke menshik qúqyn beru arqyly da kәsipkerlikti damytugha, investisiya tartugha mýmkindik tudy.
Al halyq búqarasynyng kókeyinde jýrgen jemqorlyqqa qarsy shara retinde ýkimet qyzymetkerlerining kólenkeli biznespen ainalysuyna mýmkindik bermeytin bir qatar shektemeler qoydy. Búl jaghynan stildik zan-erejeler jasap, bektti.

Qalay bolmasyn kórshimizding dýbirli reformasy bastaldy. Aldynda 1.5 milliard adamy bar kompartiyanyng ysqyryghy songhy kezderi qatty shyghyp jatyr.
Abai.kz