Jalpy sopylyqta adamdardy tipteu mәselesi keng taraghan. Mysaly, Týrkilik sopylyq dýniyetanymynda qoghamdaghy adamdardy jiktegende “Keybir adamdar eshtene bilmeydi, biraq, bilmeytindigin biledi. Onday adam balalyq dәuirde jýr. Búlardyng ishinde biluge yntalylar bar bolsa ony ósirip, tәrbiyeleuing kerek. Búl Iasauiydegi taliyb, muriyd, saliq toby.

Keybir adamdar eshtene bilmeydi, biraq, olar eshtene bilmeytindikterin de bilmeydi. Onday adamdar naghyz nadandar. Iasauiydegi nadandar toby. Odan aulaq jýruing kerek. Keybir adamdar biledi, biraq biletindikterin bilmeydi. Onday adamdar úiqyda jýr, olardy oyatu kerek. Búl–Iasauiydegi ghafilder toby.

Keybir adamdar biledi jәne biletindikterin de biledi. Ondaylar naghyz dana adamdar, sondyqtan solardyng jolynan jýru kerek. Búl–Iasauy ilimindegi naghyz kemel adam kategoriyasyna jatatyn adamdar toby.

“Diuany Hikmette” adamnyng birneshe tipteri órnektelgen. Búlardyng arasynda eng tómengi nәpsining qúly bolyp, “zatqa ainalghan” adamnan eng kemel adamgha deyingi әrtýrli adam tipteri bar. Odan Iasauiyding izdegeni ishi men syrty ten, ózi men sózi bir, ishtey tútastyqqa jetken kemel adamnyng kisiligi ekenin angharugha bolady. Iasauy qoghamdaghy adamdardy anyqtau ýshin olardy “Haqiqatqa tabynushylar jәne dýniyege tabynushylar” dep jiktep, salystyryp kórsetken. “Haq perester maqamygha mahrem boldym”-dep halyqty Haq jolyna shaqyrsa, “Dýnie perest teksizderden aulaq bol ”-dep, dýniyeqúmarlardan qashugha ýndeydi. Iasauy osy dýniyeperester tobyndaghy adamdardyng “zalym”, “kýnәhar”, “eki jýzdi”, “nadan”, “dertsiz”, “mahabbatsyz”, “riyaker”, “jalghan ghashyq”, “essiz ghalym”, “menmen”, “qoshemetshi”, “ghafiyl”, “teksiz”, “ynsapsyz”, “dýniyeqonyz”, “meyirimsiz”, “pasyq”, “imansyz”, “amalsyz”, “múnsyz”, “beyhabar” jәne t.s.s qasiyetterine qarap olardy nadandar kategoriyasyna jatqyzghan. Qúran da múnday adam tipterine jeke jeke toqtalyp, ondaylardan aulaq bolugha ýndeydi.

Iasauy atamyz “Nadandardan qashyp Haqqa (Tәnirge) syiyndym ”. Nadandar men nadandyqty joi ýshin Haqtan jәrdem tilep, “Jerastyna” týstim. “Sol ýshin “fana” bolyp Haqqa bardym”, “Dana tappay “jer astyna” týstim ”, “Kókiregimdi tesinder “dert pen qamgha” toldy әbden ” –deydi. Onyng nadandyq úghymynyng mazmúny adamda Qúrandy, hikmetti jalpy sóz úgharlyq qúlaqtyng bolmauyn, Tәnirge shýkirshilik túrmaq odan qorqudyng ne ekenin bilmeuin, uaqytty, ómirdi bosqa zaya ótkizudi, aram asqa malynu men paraqorlyqty, qúmarlyqty, ekijýzdilik pen jaghympazdyqty, maqtanshaqtyq pen jansaqtyqty, qorqaulyq pen qorqaqtyqty, múnsyzdyq pen ynsapsyzdyqty, ashkózdik pen qanaghatsyzdyqty, qyzghanysh pen ashudy, kekshildik pen asylyqty, kózboyaushylyq pen menireulikti, imansyzdyq pen arsyzdyqty jәne t.b. jaman qasiyetterdi qamtidy.

Dosay Kenjetaydyng jelidegi jazbasy

Abai.kz