Su – tirshilik kózi. Búl anyqtama berudi qajet etpeytin aksioma. Býginde býkil әlem boyynsha su tapshylyghy sezilude. Endi birneshe jyldan keyin bir tamshy sudyng qúny múnay men gaz, altynnyng baghasynan qymbat bolady eken. Sondyqtan qazirden bastap qolda bar sudyng qadirine jetip, ony ýnemdep paydalanu asa manyzdy. Ókinishke qaray, shekaraaralyq sulardy, anyghynda ózenderdi paydalanuda Qytay jaghy ózimbilemdik pen óktem sayasatqa basyp otyr. Anyghy, «Transshekaralyq ózenderdi birlesip paydalanu jәne qorghau» turaly kelisimge qol qoygha beyil emes. Endigi qauip qazir suy ortalanyp bara jatqan Ertis pen Ile ózenderine qatysty. «Aldaspan» ashyq pikirsayys alanynda «Transshekaralyq ózender: problemalary men Qazaqstangha tóngen qateri» degen taqyrypta ótkizilgen býgingi әngimede shekaraaralyq ózenderding býgini men keleshegi әngime arqauy boldy.

«Sugha jauaptylar jii auysady»

Didahmet Áshimhan:

Su – tirshilik kózi. Búl anyqtama berudi qajet etpeytin aksioma. Býginde býkil әlem boyynsha su tapshylyghy sezilude. Endi birneshe jyldan keyin bir tamshy sudyng qúny múnay men gaz, altynnyng baghasynan qymbat bolady eken. Sondyqtan qazirden bastap qolda bar sudyng qadirine jetip, ony ýnemdep paydalanu asa manyzdy. Ókinishke qaray, shekaraaralyq sulardy, anyghynda ózenderdi paydalanuda Qytay jaghy ózimbilemdik pen óktem sayasatqa basyp otyr. Anyghy, «Transshekaralyq ózenderdi birlesip paydalanu jәne qorghau» turaly kelisimge qol qoygha beyil emes. Endigi qauip qazir suy ortalanyp bara jatqan Ertis pen Ile ózenderine qatysty. «Aldaspan» ashyq pikirsayys alanynda «Transshekaralyq ózender: problemalary men Qazaqstangha tóngen qateri» degen taqyrypta ótkizilgen býgingi әngimede shekaraaralyq ózenderding býgini men keleshegi әngime arqauy boldy.

«Sugha jauaptylar jii auysady»

Didahmet Áshimhan:

Qúrmetti redaksiya qonaqtary! «Aldaspan» ashyq pikirsayys alanynyng býgingi taqyryby: «Transshekaralyq ózender: problemalary men Qazaqstangha tóngen qateri». Osy taqyryptyng ózi-aq sizderge kóp jaghdaydy anghartyp túrghany anyq. Sondyqtan әngimege tikeley kirisip ketsek deymin. Mәsele bir әngimemen bir kýnde sheshilip ketpesi belgili. Eng bastysy, negizgi problemalardy algha tartyp, qoghamdyq ortada pikir tudyru ghoy. Sonymen әngimeni bas­tay otyryp, býgingi pikir-sayystyng moderatory – belgili sayasatker Aydos Sarym ekenin sizderge jetkizgim keledi. Endigi basshylyq sizde, Aydos myrza!

Aydos Sarym:

Transshekaralyq ózender problemasy bizding qoghamda jii aitylady. Qazaqtyng «Sudyng da súrauy bar» degen maqalyn eki kýnning birinde «Núr Otan» partiyasynyng ýlken basshysynan kishi basshysyna deyin qaytalaydy. Shyn mәninde sudyng súrauy bar ma? Negizi elimizdegi aghatyn ózenning sany ýlken baqyttyng basy deuge bolady. Biz – sudyng tútynushysymyz. Ózimizdegi sudyng qory az ekeni anyq. Álemning ghalymdary, tarihshylary, sayasattanushy men geosayasattanushylarynyng aituynsha, HHI ghasyrdyng soghystary jer, temir, múnay ýshin emes, su ýshin boluy yqtimal. Kóptegen bastalyp kele jatqan nemese osydan 50-100 jyl búryn bastalghan geosayasy qaqtyghystardyng kóbisi ainalyp kelgende sudyng әngimesinen taraydy. Ýndistan men Pәkistan, Iran men Izrailidy alayyq. Múnaydyng da qadiri ketip barady. Ghalymdar aitady, eger dәl býgingi jaghday jalghasa beretin bolsa, bir derek bo­yynsha Balqash kólining ýshten biri, al ekinshi derek boyynsha besten biri ghana qalady. Sonday-aq Oral ózeni mýldem sualyp, al Jayyqtyng ýstinde túrghan Resey qalalarynyng belsendi júmys istep, oghan kýl-qoqysyn tógui ózenning shayylyp, bizge jetpeui týbi Kaspiy problemasyna jәne basqa da mәselelerge alyp kelui yqtimal degen joramaldar aitylady.

Janymyzda Reseyden basqa Qytay bar. Bir ghana Qytaydyng ózinde 1991 jyldan býginge deyin 1200 kól men ózen joyylyp ketken eken. Ekonomikasy myqty damuda. Ýsh shatqal bógetin saldy. Ony salghanda 38 kishkene qala men 3 iri qala, myndaghan auyldardy sudyng astyna batyryp jiberdi, onyng astynda talay ózen, kól ketip qaldy. Al endi Shynjanda 20 million halyq bar. Olargha su kerek, oghan tirshilik, júmys isteu kerek, kýrishin suaruy kerek. Sondyqtan búl mәseleni kóp taqyryptyng ainalasynda jýrgizudi úsynyp otyrmyn. Elimizde tórt basseyn bar, birinshisi – Ile-Ertis basseyni. Olar Qazaqstannyng ekonomikasyna, ekologiyasyna, tabighatyna әseri mol. Ekinshi dauly mәsele – Syrdariya anghary, osyndaghy aimaqtar – Qyrghyzstan, Ózbekstan, Tәjikstan siyaqty elderding tirshiligi. Olardyng ózara talasy óte dauly. Qyrghyzdar «Biz eshkimmen kelispey-aq, Qambar ata GES-in salamyz» deydi. Búl týbinde Qyrghyzstan men Ózbekstan arasynda, Tәjikstan men Qazaqstan arasynda qaqtyghys tudyruy mýmkin. Ýshinshi mәsele Reseymen aradaghy Oral men Jayyq, Kaspiy jayy. Bәlkim búl transshekaralyq degenge kelmeytin shyghar. Jalpy týsinik retinde, Qazaqstandaghy su mәselesine kózqaras, ózimizding jerasty jәne jerýsti su qoymalaryna degen qatynas. Keshe ghana jaqsy sheshim qabyldandy. Ekologiya ministrligi Su resurstary ministrligi bop ataldy, yaghny biylikting ózi sudyng birinshi mәselege ainalyp otyrghanyn týsinip, aiqyn baghyt retinde basymdyqqa alyp otyr. Búl qoghamdaghy sana-sezimning kórsetkishi dep esepteymin.

Ortaq súraq bar: jalpy kez kelgen nәrse oidan, týisikten bastalady. Problemany ashyq angharudan bastalatyn siyaqty. Býgingi kýni Qazaqstan qoghamynyn, Qazaqstannyng arnayy instituttary, elding elitasy su mәselesin, transshekaralyq ózender mәselesin qanshalyqty dúrys, qanshalyqty aiqyn angharyp otyr?

Jaqyp Dostay:

Men qysqasha sholu jasap keteyin. Qytaymen ózender mәselesi boyynsha dýisenbide Beyjinge jýrgeli otyrmyz.

Qazaqstannyng geografiyalyq orny – geosayasy ortada. Elimiz barlyq iri ózenderding tómengi saghasynda ornalasqan. Ertede Resey jәne Qytay imperiyalaryn bólu barysynda osy ózenderding tómengi jaghy qaldy. Syrdariya, Shu, Talas, Edil, Jayyq, Tobyl ózenderining bastauy shetelde. Ártýrli derekter boyynsha, 100 tekshe metr sudyng 50 payyzy basyn shetelden alady. Ózderinizge belgili, kórshi memleketterding ekonomikasy qarqyndy damuda. Óndiriske su molynan qajet. Susyz tirshilik joq. Shamamen, 2030-2050 jyldary 1 tamshy sudyng baghasy 1 gramm altynnan qymbat boluy mýmkin. Edil men Jayyq, Shu men Talas ózenderining bas­tauynda sheteldegi halyqtyng sanynyng ósu qarqyny bayqaluda, jyldan jylgha ósip keledi. Santk-Peterburgtegi Memlekettik gidrologiya institutynyng esebinshe, 1979 jyly Ilenin, Ertisting joghary jaghynda 400-500 myng gektar jerden artyq jer iygeruge berilmeytin. Al qazirding ózinde osy alaptardyng basynda 2-2,5 millon gektar jer iygerilgen. 8 jyldan beri Qytaymen jylyna eki-ýsh ret júmys toby kezdesip, baghalau jóninde aqparat almasamyz, olar uaqytty sozghysy keledi. Jylyna 100-200 myng gektar sharuashylyq jer qosylady. Ilening bastauynda osydan on jyl búryn Narynqol, Tekesting ar jaghynda shaghyn auyldarda 100 mynnan astam halyq túrghan. Osy mәseleler boyynsha ministrlik qúrylyp, kelissózge ministrding orynbasary baruy mýmkin. Búryn Auylsharuashylyghy ministrin jiberetin. Problemany bajaylaghanyna kóp uaqyt ótip ketedi. Kezinde mamandardy tartpaghandyqtan, kóp qatelikterge boy aldyrdyq, qazir solardy jóndeuge kýsh júmsalyp jatyr.

Aydos Sarym: Osy mәsele boyynsha úzaqmerzimdi komissiya qúrylugha tiyis shyghar?

Jaqyp Dostay: Negizi túraqty júmys isteytin komissiya bar. Onyng óz mamandary da bar. Tek basshy ózgerip túrady. QHR su sharuashylyghy ministrining orynbarasy Yuli degen azamat 10 jyl boldy, auysqan joq. Al bizde 5 adam auysty. Sondyqtan kelissóz kezinde bizding tarap basshylarynyng kәsibiyligi jetispey jatady, keybiri tipti ashulanady. 2014 jyly Ile, Ertis ózenderining su qorlaryn baghalap, 31 jeltoqsanda kelisimsharttyng 2-3 núsqasyn dayyndap qoydyq. Biyl preziydentter kezdesti, sudy teng paydalanugha uәde berdi dedi. Ekinshi mәsele – Resey tarapynan tuady. Olarmen 1983 jyly Kenes ýkimeti kezindegi shartpenen júmys isteymiz. Keyin D.Medvedev biylikke kelgende, Óskemende bolyp, protokoldy ózgertkeni bar. Ertis boyynsha 28 tekshe shaqyrym sudy Resey paydalanady. Qytaymen qosqanda bar-joghy 30-35 tekshe shaqyrym. Eger ony Qytay alyp qoysa, bizge ne qalady? Jayyq ózenining joghary jaghynda 4 obekti bar. Chelyabinsk, Bashqúrtstan, Omby jәne t.b. olardyng ishinde mynnan astam bógen bar. Ýsheui – iri. Soltýstik Oralda himiya, metallurgiya siyaqty qúndy zauyttar bar. Jayyq ózenining suynyng sapasy tómen. Bekire balyghy 100 shaqyrymgha deyin uyldyryq shashatyn. Jaqynda birde-bir balyq ústay almadyq. Sonda bizge 8 tekshe shaqyrym qalady, nege senderge 28 tekshe shaqyrym beriledi dep aitpaymyz?

Atamúrat Shәmenov:

Su – ekonomika. Kez kelgen memleketting qozghaushy kýshi. Ekonomika jaghynan alghanda, órkeniyetti elder paydalanghan sudy qaytadan tazalaydy. Búl qymbat prosess. Biz tórt memleketpen júmys jasaymyz. Sondyqtan әr memleket sudy paydalanghan song sudy kórshilerge jibere salady. Ol – arzan. Las su bir memleketten ekinshisine auysady. Búl halyqaralyq túrghydan shekteu qoyylghan nәrse. Ár memleket óz kýshine qaray jýzege asyrady. Su – ekologiya emes, ekonomika. Sudyng tazalyghy, jetkilikti boluy manyzdy. Bizding kemshilik – transshekaralyq sudyng sapasyn, kólemin tekseru nashar. Memlekettik qúrylymdar bar, gidrologiyalyq beketter bar. Kezinde «Qazgidrometti» 6 jyl basqargham. Qazir su sapasyn tekseretin 298 beket qalypty. 1996 jyldyng 1 qantarynda – 322 beket bolatyn. Songhy 17 jylda búl kóbeni kerek edi. Bizding әlsizdigimiz – basqalardyng óz ekonomikasyna paydalanyp qoyghan suyn alamyz.

Elimizde Qazaqstannyng ekonomikasyna qajet sudyng 60 payyzy ghana bar. Transshe­karalyq sulardy tiyimdi paydalanuymyz kerek. Basymdyqtyng ekologiyadan ekonomikagha auysuyn qarauymyz kerek. Búl eki ortadan ýlken sayasat, memleketaralyq qatynas shyghady. Osy eki salanyng baylanysyn eskere otyryp, sudy qabyldaugha dayyn bolu kerek. Jalpy kelissózge dayyn bolghan jón.

Aydos Sarym: Qazaq tabighatpen ýndestikte bolghan. Sudyng qay jerde qalay aghatynyn qarap otyrghan. Qoghamdaghy sugha degen qatynas, kózqaras qalay? Osy mәseleni partiyalar nege kótermeydi?

Bórihan Núrmúhamedov: Elitanyng esh dayyndyghy joq. Sebebi strategiyagha Elbasy qol qoydy. Mening oiymsha, búl mәsele sayasy emes, basqaru jýiesine baylanysty. Auylsharuashylyghy men Ekologiya ministrligin auystyrsa da júmys baghyttary dúrys kórsetilmedi. Almaty, Jambyl, Ontýstik Qazaqstan jәne Qyzylorda oblysynda elimizdegi halyqtyng 53 payyzy shoghyrlanghan. Kenes ýkimeti túsynda «Glavrevsovhoz» degen mekeme boldy, eldegi qay alqapty qay aryqpen suaru kerektigin belgileytin. Búl oblystaghy qanshama halyqty júmyspen qamtamasyz etti. Sudy bóletin, aryqtargha audaratyn qarjy bólinbeydi. Jeke menshikting qolyna ketti. Su mәselesi adammen baylanys­ty. Halyq qay jerde kóp túrady, sol jerge kóp kónil bólu kerek.

Ekinshi mәsele – últtyq mýddeni janadan qarastyru qajet. Ózbek, tәjik, qyrghyz elderi de búny qayta qarau kerek. Ár memleket óz mýddeleri ýshin ózgelermen sanaspay ketedi. Ortaq, aimaqtyq sana-sezimdi tudyru kerek.

Ýshinshi mәsele – kadr dayyndau. Qazir salalyq mamandar az dayyndalady. «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha meliorasiyalau mamandyqtary boyynsha grant atymen joq.

Aqan Myrzahmetov: Qoghamda oy qalyp­tastyru qajet bolsa, transshekaralyq ózender­ding problemalaryn sheshude basshy­lardyng at­qaratyn manyzy zor. Sonday-aq olardyng kelis­sózge dayyndyqsyz kelui de eng basty kemshilik. Mening oiymsha, elimizdegi gidro­beket­terding sany az bolsa da, sapaly júmys istep keledi.

«Qytay su mәselesin kóteruden qashady»

Aydos Sarym: Shetelde memlekettik qúrylymdar, mekemeler, tipti jeke menshik úiymdar da bar. Bizde osynday jekemenshik institut bar ma?

Aqan Myrzahmetov: Mening qolymda naqty mәlimet joq. Biraq jeke menshikpen ainalysudy retteytin zang joq.

Súltan Ákimbekov:

Jaqynda mening osy su mәselesi boyynsha kitabym jaryq kóredi. Búl kitapta Qytaymen barlyq qarym-qatynastyng tarihyn jazdym. Su mәselesinde ekonomikalyq manyzy basym delinse, mening oiymsha syrtqy sayasat manyzdy. Qazaqstangha Qytaydan 34 ózen aghyp keledi. Onyng 7-ui qara Ertisting saghalary. Biz qazir tek bergendi ghana alyp otyrmyz.

Búl memleketting problemasy. Biz ol turaly shet jaghasyn ghana bilemiz. Kelisimsharttyng qalay ótkenin, ne aitylghanynan habarsyzbyz. Biraq jaqynda olar sudy bólisu turaly qújatqa qol qoigha kelisim berdi. Alayda Qytay dәl osy kelisimsharttan 20 jyl boyy bas tartyp kelgen. 1990 jyldardyng basynda biz Qytaymen su turaly kelisimshartty qolgha alghanda, olar kanaldardy óte jyldam salamyz dep oilaghan joq. Qytaylar qazir belsendi júmys istep jatyr. Jylyna 0,5 tekshe shaqyrym kóleminde ústap túramyz dep oilady. Bizding sheneunikter ol kezde 1 tekshe shaqyrym qiyndyq tudyrmaydy degen edi. Biraq býgin olardyng ne túrghyzghanyn bilmeymiz. Qytay Shynjang ólkesin iygeru ýshin «635» baghdarlamasyn jýzege asyrdy. Múnda Soltýstik Batysty iygeru baghdarlamasy da bar, biraq dәp biz aitqan «635» baghdarlamasy Qaramay múnay zauytyn, BorotoMonghol, Qazaq avtonomiyasyn qamtidy. Qara Ertiste túrghyzghan songhy kanal Buratala asuy arqyly ótedi. Búl qymbat, kólemdi joba. Sonday-aq sudy bólisu kelisimshartyn kimge ne tiyesili ekenin eskermey-aq, kimde qansha halyq bar, sol boyynsha sudy bólisudi úsyndy. Bizding tarap búghan kelisken joq. Olar ShYÚ-da búl mәseleni kótermeymiz dep otyr. Eger Resey búl kelissózge qatysqan bolsa, jaghday basqasha bolar ma edi. Bizding potensialymyz әrtýrli. Búl әriyne syrtqy sayasat mәseleleri.

Bizding ózimizde de týitkilder óte kóp. Mәse­len, Almatyda kóptegen shaghyn ózender jergilikti sheneunikter men baylardyng qolynda siyaqty. Qazaqstannyng ontýstigindegi jaghday týsiniksizdeu. Ózbekterde su mәselesi – ómir men ólimge ten. Al bizde mәsele tyghyryqqa tirelgenmen, dauly emes. Bizde baqylaugha alsa, retteuge bolady. Al qyrghyzdar men tәjikterde búl sayasy mәsele. Óitkeni olarda basqa resurs joq. Qambar ata men Rogun GES-ine arqa sýiep otyr. Ózbekter men tәjikter arasynda baqtalastyq bar. Óitkeni ózbekter Kabulge gaz satady, búl túrghyda Tәjikstan da búl kәsip qoldan keledi dep otyr. 90-jyldardyng ortasynda IY.Karimov shekaragha әsker qoyyp, búl mәselening kóterilmeuin talap etti. Qambar ata su qoymasy birneshe ret talqylandy. Qazaqstan aralaspasa da bolar edi. Alayda Qambar ata qoymasynan sudy qashan jiberetinin qyrghyzdar ghana sheshetin bolady. Biz búl jobagha qatyssaq, sudyng elimizge uaqtyly keluine az bolsa da yqpal ete alamyz. Resey Qyrghyzstan men Tәjikstandy qalay da Kedendik odaqqa kirgizip almaqshy, biraq oghan Qazaqstan ghana kedergi bop túr. Qazaqstannyng kelisiminsiz odaqqa eshkimdi kirgize almaydy. Resey geosayasy maqsatty kózdeydi. Resey Qyrghyzstan men Tәjikstan arqyly Aughanstangha shyghyp, belsendiligin saqtamaqshy. 1992 jyly strategiyalyq manyzdy qújat bolghan, al býginde Ekaterinburgtaghy forumda Euraziyalyq Ekonomikalyq odaq turaly sóz bolghan joq. Negizgi ótkir mәsele Armeniya, Tәjikstan, Qyrghyzstan boyynsha ekonomikalyq, sayasy mәseleler óte kóp. Su jóninde eshtene istey almaymyz. Reseyde himiya, metallurgiya zauyttary kóp. Búl tek syrtqy sayasat. Tam-túmdap, birtindep sheshetin mәsele. Qytaymen ekeuara búny aqyryndap jýzege asyryp kelemiz. Búl jerde mamandardyng jetkiliksizdigi kemshilik bolyp túr.

Rasul Júmaly:

Qytay, Resey jәne Orta Aziyalyq kórshilerimizding qaysysy bir-birinen asyp týsetinin boljau qiyn. Áriyne, óz kýiimizdi ózimiz kýittemesek eshkim qol úshyn bermeydi. Tәuelsizdik alghanymyzgha 22 jyl ótti, talay nәrseden airylyp qaldyq. 1996 jyldary transshekaralyq ózender mәselesin tez arada sheship alayyq degen sóz kóterilgen, eshqashan Qazaqstangha eshqanday núqsan keltirmeymiz dedi Qytay. Oghan bizding tarap mәz bop qaldy. Hu Szini Tao, Sy Szini Pin de sol sózderdi aitty, biz oghan qanaghattanyp taghy otyra berdik. Batys Qytay qarqyndy damuda. Su bógetterin saluda, esh strategiyalyq shyghyngha qaraghan joq. Uaqyt ótkende faktini bizding aldymyzgha kóldeneng qoyyp otyr. Al býginde kelissózderge jaqyndadyq, útylatyn tústarymyz әli kóp. Naqty sheshim qabyldanbaqshy. Búl mәsele qaulay beretin bolsa, ekonomikalyq, sharuashylyq, qarjylyq shyghyndar bylay túrsyn, ekologiyalyq túrghydan Araldan asyp ketpese bolghany. Qytaymen arada biz naqty statist qana bolyp otyrmyz. Qytay ne dese soghan kónemiz, jeteginde jýrmiz. Bizding mýmkindik shekteuli, tiyisti dәrejede paydalanylghan joq. Áli kýnge deyin qymsynu bar, ózimizge ekinshi dәrejeli memleket retinde qaraymyz. Kishigirim bolsa da, bizde su súraytyn, alatyn mýmkindik bar. Qytay әr kezde de Qazaqstannyng Reseymen, Tәjikstanmen su mәselesin sheshuine qarsy shyghady. Shanhay yntymaqtastyq úiymynda kóteruge qarsy shyghady. Biraq qarsy shyghady eken dep qashangha ýndemey otyramyz?

Aydos Sarym: Kaspiy men Azovtyng arasyn qosu turaly jobalar aitylady. Búl jobalar qanshalyqty ómirshen? Qisyny bar ma?

Rasul Júmaly: Áli kýnge deyin naqty joba joq. Sibir ózenderine kózqaras shartty dýnie siyaqty. Ár memleket óz qarabasyn oilaydy. Al Kavkaz arqyly ótetin ózen tipti qiyal-ghajayyp. Odan da qolda bar ózenderdi saqtap qalu kerek. Shyn mәninde, memlekettik kózqaras qalyptassa, nelikten kadr dayyndalyp, naqty kelisimshart núsqasy jasalmaydy? Barlyghy ýstirtin sharua. Aty bar da, zaty joq. Ekologiya ministri boldy ghoy, «Protondar» qúlaghanda ne istedi? Ministr sol jerge baryp, zertteu júmystaryn da jýrgize almady. Aty zatyna sәikes kelmeytin bolsa, onyng ne qajeti bar? Aymaqtyq túghyrdy qalyptastyru arqyly, ShYÚ arqyly kóteruge bolady. Qytaydan investisiya alyp otyrmyz, biraq Qytaydyng da bizge tәueldiligi bar. Múnaygha, gazgha, eksportqa qatysty tәueldilik. Resey de dәl solay. Reseyding de bizge tәueldiligi bar, Kedendik odaq, integrasiyagha qatysty jaltaqtaydy. Árqaysysyna az-kem mýmkindigimiz bar. Osy mýmkindikterdi paydalanu kerek. Onsyz da 22 jyldy joghaltyp aldyq.

Moldiyar Serikbaev:

1892 jyly Sankt-Peter­burgte geologiyalyq komiytet qúryldy. Onyng qúrylymy barlyq salany – qazba baylyq, aumaqtyq karta jasaudy qamtyghan. Bizde salalyq qúrylym joq, jalghastyq joq. Eng alghash gidrologiyalyq basqarma qúramynda birneshe ekspedisiya boldy. Qazaq jerining qoynauyndaghy qazba baylyqtary, jer ýsti sularyn keninen kórsetip bergen enbekter jeterlik. Biraq qazir sol fundamentalidi enbekterge eshkim kóz salmaydy-au dep qamyghasyn.

«Sharualar sudy ýnemdeudi bilmeydi»

Aydos Sarym: Resmy derekterge sýiensek, jerding ýstindegi sudan jerasty sularynyng kólemi әldeqayda kóp kórinedi. Eger sol su Jerding betine shyqsa, 30 teniz ben birneshe múhiytqa ainalady eken.

Moldiyar Serikbaev: Jerding astyndaghy sulardy paydalanu kerek jәne miyneraldy-termaldyq su bar. Sudy qazba baylyq retinde baghalau qajet. Biz múnaydy Qúmkól arqyly Qytaygha berip jatyrmyz. Múnay ónimderin óndeytin zauyt jetispeydi bizde. Óndiris oryndaryn Qazaqstanda salu kerek qoy. Sondyqtan qytaylarmen arada jasalatyn shartty 20, 50 jyldyq úzaq merzimge sozu dúrys emes.

Aydos Sarym: Ángime bastalghaly beri qanshama qúndy úsynys aittynyz. Sizdi Ýkimet shaqyryp alyp, nege aqyl-kenes súramaydy?

Moldiyar Serikbaev: Ýkimetke jazghan úsynys-hattarymyz kóp. Ókinishtisi, sol hattardy oqityn, nazar audaratyn eshkim joq. Ýige habarlasyp: «Sizding hatynyz óte kýrdeli eken, jauap beretin adam taba almay jatyrmyz», – deydi. Búghan kýlesing be, jylaysyng ba?!

Aydos Sarym: Kiplingting «Maugli» degen ertegisinen bizding sanamyzgha singen eki úghym bar: birinshisi, «Djungly zany». Árkim aman qalu ýshin qolynan kelgenin isteydi. Yaghni, kýshi barlar әlsizge әlimjettik jasaydy, biraq quanshylyq siyaqty kópke qater tóndirgen jaghdaylarda «Djungly tatulyghy» ornap, andar men januarlar birge әreket etedi. Sizderge qoyylatyn súraq, eger sugha qatysty qiyndyqtardy sheshuge kýshimiz jetpey jatsa, ózge elderdi kómekke nege shaqyrmasqa? Bәlkim, Ortalyq Aziyadaghy ózge memleketterde de su mәselesi kýn tәrtibine shyqqan shyghar. Endeshe Shanhay yntymaqtastyq úiymy siyaqty iri úiymnyng nazaryn nege audarmasqa? Qazir sudy tútynu, ony ysyrap etpeu, ónerkәsip pen auyl sharuashylyghy salasyna jana tehnologiyalardy engizu, «Jasyl ekonomika» mәselesi jan-jaqty qamtylghaly jatyr. Atalghan sharalar qanshalyqty tiyimdi? Sugha qatysty mәselede әlemning tәjiriybesi qanday? Kýni keshe ghana qyrghyzdardyng bir auylynda túratyndar sudy jibermey, Qazaqstannyng eki oblysynyng sharualaryn kәdimgidey esengiretip tastady. Endi ainalma jol, kanal qazyp әlekpiz. Bәlkim, su tapshylyghyn sheshude kópshilik bile bermeytin әdis-tәsilderimiz bar shyghar?

Jaqyp Dostay: Qazaq «auruyn jasyrghan óledi» dep beker aitpaghan. Qazaqstannyng geosayasy ahualy kýrdeli. Biz eki alpauyt elmen shekaralas ornalasqanbyz. Transshekaralyq, halyqaralyq su bólinisi turaly doktrinalyq qújattardy, Jer sharyndaghy Dunay, Reyn, Nil, Úly amerikalyq ózender, Meksika, Kanada, Týrkiya, Irak, Birikken Arab Ámirlikteri t.b. elderge qatysty su oqighalaryn sarapqa sala kele, kóz jetkizgenimiz, olardyng barlyghy da «toqpaghy myqty bolsa, kiyiz qazyq jerge kiredi» qaghidasyn ústanady eken. Týrikter Irak mәselesinde Efrat, Tigr ózenderine, al Resey men Qytay Amurgha qatysty mәselede qysqa merzimde kelisimge qol qoydy. Óitkeni, Putin múnay qúbyryn bekitip tastady, talapty oryndamasqa qytaylardyng amaly qalmady. Afrikalyq elder transshekaralyq ózender problemasymen bas qatyrdy. Sosyn Isa payghambardy sugha týsirip, shoqyndyrghan Yordan degen ózen bar. Palestina men Izraili soghysyp jatqan kýnning ózinde Yordan ózeninen su alatyn uaqyt bir seknudqa ózgermegen. Al bizde qalay? Qazaqstandaghy Su komiytetining eks-tóraghasy byltyr Qyrghyzstannan 350 mlrd. tekshe metr sudy alugha kelisip qoyghanymyzdy, qyrghyzdargha sudyng ornyna astyq, múnay bergenimizdi, biraq sol sudy ortadan kiylikken ózbekterding alyp qoyghanyn aitqan. Al sudyng aqshasyn qazaqtar tólegen. Keyde bauyrlaspyz, týbimiz bir, tuyspyz dep arqagha qaqqanmen, aghayyndyqqa jatpaytyn osynday tirlikter bar. Dóngelek ýstel, týrli basqosularda osynday problemalardy kótereyin desen, «oybay, úyat bolady, múnday әngimeni tuysqan elderge aitpau kerek» dep kedergi jasaydy keybireuler. Meninshe, problema ashyq aityluy tiyis. Songhy ýsh jylda biz Qytaymen Ile ózenin ýshke (Balqashqa, Qazaqstannyng ózge aimaqtaryna, Qytaygha) bólu turaly kelissózder jýrgizudemiz. Bastapqyda ýshke bólu turaly әngimeni estigende qytaylar shorshyp týsken. Býginde oghan qúlaqtary ýirendi. Juyrda «Ekonomika» gazetinde mening su resurstaryn qalay paydalanu kerektigi jóninde jazghan maqalam jariyalandy. Maqalada aitylghan jayt – Qazaqstanda 2,3 million gektar suarmaly jer bar edi. Qazir búl kórsetkish 1,3 milliongha qysqardy. Suarmaly jerding basym bóligi Ontýstik Qazaqstanda, sonday-aq, Shyghys pen Soltýstik Qazaqstanda da bar. Býginde iygerilmegen jerding esebinen biz jyl sayyn 700 mlrd. tenge shamasyndaghy kiristen airylyp otyrmyz. Qazir qolda bar su qoryn otandyq ekonomikany damytugha paydalanuymyz qajet. Ol ýshin jana tehnologiyany óndiriske engizu, tamshylatyp sugharu, janbyr suyn paydalanu t.b. tәsildi qoldanghan abzal. Jana tehnologiyalardy paydalanu arqyly sudy 30 payyzgha deyin ýnemdeuge bolady eken. Bizding institutta halyqaralyq tәjiriybege sýiene otyryp, saraptamalar jasalynghan. Qoldanysqa engizuge dayyn túr. Su resurstaryn bólisudi qayta qarastyru kerek. Qazaqstandy alsaq, ontýstik-shyghys aimaqtary, Qarataudan bas­tap Altaygha deyin tauly ózender sozylyp jatyr. Ortalyq Qazaqstanda ózen joq. Núra, Sarysu, Esil, yaghni, Úlytaudan bastau alatyn ózenderden basqasy joq. Ýsheuining su kólemi az. Ýkimet tarapynan aitylghan jobagha kelsek, 2009 jyly Lujkov pen búrynghy KSRO-nyng su ministri Polatzade Qazaqstangha kelip, bizge 2 myng shaqyrymnan 10 mlrd. tekshe metr su alasyndar dep Sibir ózenderine qatysty úsynys aitty. Sudy satyp almaymyz, Shýlgeden alamyz dep biz qarsy shyqtyq. Óitkeni, Ertisten 35 mlrd. tekshe metr su (50 payyzy) alugha qaqymyz bar. Qyzylordagha 3800 shaqyrym qajet, arghy jaghynan 250 shaqyrym endigi salynyp qoyghan Volga men Oral kanaly, beri qaray Manghystau arqyly jetkizsek, Volga men Ertis qosylady. Qazir atalghan joba qolgha alyndy. Qol jetpes arman nemese qiyal emes, naqty sharua. Álemdik naryqqa eksporttap jatqan múnay men gaz, basqa da tabighy resurstardan týsken aqshanyng biraz uaqyttan keyin ornyn sipap qalasyz. Týsken kiristi qazir qajetke jaratu kerek. Elimizde júmyssyz sendelgen jastardy osynday iri de úzaqmerzimdik jobalargha tartyp, eki qolgha bir kýrek bergen jón. Otyzynshy jyldary Amerikadaghy úly depressiya kezinde salynghan infraqúrylymdar esterinizde me? Júmysshylar bir tәrelke sorpagha júmys istedi. Keyin sol jobalardan týsken kiristen olargha jalaqy tóledi Amerika ýkimeti.

Aydos Sarym: Bizde onday qauqar bar ma?

Jaqyp Dostay: Bar! Óitkeni, eshqanday artyq shyghyndy qajet etpeydi. Tabighy jolmen, jer qyrtystary arqyly ótedi su. Jobalar dayyn. Ekinshi satygha kóterilu ýshin Ýkimetke úsynys jiberdik. Ókinishtisi, qazir bizde joba jasaytyn mamandar tapshy. Kezinde kәsiby biliktiligi joghary mamandar dayyndaytyn Taraz institutyn jauyp tas­tady. Tek Poliytehnikalyq uniyversiytet pen Agrarlyq uniyversiytette ghana әzirlenude mamandar. Tipti, «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha da shet elderde gidrotehnikter, meliorasiya mamandyghyna balalar jiberilmedi. Tek ekonomika, biznes t.b. sala qamtylghan. KSRO kezinde su sharuashylyghynyng mamandaryn oqytatyn joghary oqu oryndary kóp bolatyn. Býginde olardyng toz-tozy shyghyp, jabylyp qalghan. Kezinde jibergen kemshilikter men olqylyqtardyng ornyn toltyru ýshin solardy qayta ashu kerek qoy. Magistr qazir 30-34 myng tenge alady, PhD doktor ay sayyn 60 tenge alady. Oqu ornyn bitirgennen keyin bizding institutqa kishi ghylymy qyzmetker bolyp júmysqa túrsa, onyng jalaqysy 24 myng tenge, qolyna taza tiyetini – 12 myng tenge. Sonda adamdar óz erkimen 12 myng tengeni qanaghat tútyp, kelui mýmkin be? Joghary lauazym iyelerining osyny oilamaytynyna tanghalamyn. Studentterding shәkirtaqysyn kóterdi, biraq olar oquyn ayaqtaghannan keyin júmysqa túryp, otbasylaryn asyrauy kerek emes pe? Su mәselesine qayta oralsaq, auyl sharuashylyghy ministrining orynbasary Marat Tóleubaev degen jigit magiys­traturany Amerikadan ba, bir jaqtan bitirip kelipti. Ótkende Pekinge qazaqstandyq delegasiyany bastap bardy. Ol jigit Qytaygha bara sala: «Bizdi olay oqytqan, bylay oqytqan, mynau olay boluy kerek, mynau bylay boluy kerek», – dep әngime aita bastady. Men shydamay, «Aynalayyn-au, sen aldymen sudyng qaydan shyghatynyn bilesing be?», – dedim. Sóitse, ol: «Sen, tynysh otyr, ózim aitamyn», – dedi. «Eger maman retinde qajet qylmasan, múnda nesine әkelding meni», – dep taghy yza boldym. Qytaydyng auylsharuashylyghy ministrining orynbasary: «Sarapshylardyng qajeti joq, mynalardyng barlyghyn shygharyp jiberip, ózimiz shesheyik», – dep qoyady bizding viyse-ministrge... Sosyn Qazaqstan delegasiyasynyng qúramynda 5 adam bar ma, sonyng beseui ortaq mәmlege kele almaydy. Biri Mәskeude oqyghan, biri Tәshkende oqyghan, endi biri – taghy basqa jerde... Aytatyn oi, ústanatyn qaghida bir boluy tiyis qoy! Meninshe, kez kelgen kәsipting qyr-syryn jaqsy biletin, tәjiriybeli mamandar otyruy tiyis jauapty qyzmetterde. Onday mamandar jeterlik. Kenestik kezende júmys istegender, keybiri júmystan quyldy, endi biri jaghdayy bolmay, ózi ketti. Solardyng bәrin qayta jinap alyp, ortaq iske júmyldyru qajet. Qytayda 400 shaqyrymdyq bir kanaldy salugha memlekettik budjetten kók tiyn shyghyndalghan joq, barlyq qarajatty jekemenshik kәsiporyndar kóterdi. Al 170 shaqyrymgha sozylghan Ýlken Almaty kanalyn 10 jyl degende әreng bitirdik. Onyng ózi Almatygha jetpeydi, jartysy ghana. Taghy bir mәsele, sudy ýnemdi paydalanu. Qazaqtarda o bastan neghúrlym kóp sugharsam, soghúrlym kóp ónim alamyn degen jansaq úghym qalyptasqan. Sudy bey-bereket qoldanyp, ysyrap etedi. Eski tәsildi janasyna auystyratyn kez jetti. Býginde qytaylarmen birge 4 jerden tamshylatyp sugharu tәsilin zerttep jatyrmyz. Shengeldi, «Dostyq» kanaly, sosyn Pavlodardaghy 3-4 jerde osy joba jýrgizilude. Qytaygha baryp keldim. Jylda suretke týsirip, olardyng qalay ónim aluy t.b. saraptap otyramyz. Halyqaralyq tәjiriybege sýiensek, tamshylatyp suarudy eng kóp qoldanatyn Izraili eken. Qarapayym qazaq sharuasynyng tamshylap suaratyn tehnologiyany satyp alugha shamasy jete bermeydi. Juyrda auyl sharuashylyghy ministrligindegiler «Ontýstik Qazaqstan oblysynda 1000 gektar jerden tamshylatyp suaru boyynsha ónim aldyq. Endi 100 myng gektar jerge paydalanbaqpyz osy tәsildi», – dep sýiinshi súrady. Búl mýmkin emes nәrse! Mamany bolmaghasyn, aita beredi.

Mobilidik hәm masyldyq psihologiya

Aydos Sarym: Sheneunikterding sózine sensek, sudy birshama ýnemdegisi keletinderge, jana tehnologiyany engizgisi keletinderge dotasiya, týrli jenildikter bar kórinedi.

Jaqyp Dostay: Osyghan baylanysty arnayy zang qabyldandy. Ókinishtisi, bankterden shyqqan sol aqsha sharuagha jetpey jatady. 2003 jyly auyldaghy bir agham sol dotasiyandy alyp bershi dep ótingesin, bank­ten nesie aldym. Ony aghama jiberdim. Habarlasyp, súrasam, nesie әli jetpepti. Kýnde habarlasam, aqshadan habar joq. Alty aidan keyin Shelek jaqtan nesiyeni әreng tauyp aldym. Sodan keyin kredit degendi de mýlde úmyttyq.

Bórihan Núrmúhamedov:

Aqtau qalasy – 1958-1959 jyldardyng jobasy. Manghystauda uran tabylghasyn «Kazatomprom» kombinatyn saldy, janynan Aqtau qalasy boy kóterdi. Sonda ne degen keremet joba, qaranyzshy! Bir mekeme salsan, qasyna qala salugha mindettisin. Su mәselesi osylay sheshimin tapty. Qazirgi memlekettik baghdarlamalardyng ishinde su mәselesin qamtyghan tym qúrysa, bir baghdarlama bar ma? Auyzsumen qamtamasyz etetin «Aqbúlaq» jobasy ghana. Súltannyng әngimesin tyndadym. Aytqanynyng kópshiligimen kelisemin. Biraq «Ózbekstan ýshin su – ólim men ómir mәselesi. Al biz ýshin olay emes» degen sózin qoldamaymyn. Qazaqstan ýshin de búl asa manyzdy. Birinshiden, qansha million gektar jerge su jetpey jatyr, qansha adam júmyssyz jýr. Qazir «Batys Qytay – Batys Europa» jolyn salyp jatyrmyz. Bolashaqta oghan Ózbekstan, Pәkistan, Aughanstan jaghy qosylmaqshy. Jol paydalanugha berilgende halyqaralyq logistikalyq-transporttyq sala damytylmaq. Biraq su mәselesi sheshilmese, qanday óndiris ónim úsynady? Kanaldar qazylyp, sharuagha su jetkizilmese, bәsekege týse almaydy, ónim óndiruge de qauqarsyz. Al su mәselesin sheshu – sharuanyng qara basynyng problemasy emes, ony memlekettik dengeyde sheshu kerek. Óitkeni, su mәselesi – әleumettik, ekonomikalyq jәne sayasy mәsele.

Aydos Sarym: Bizdegi júmys kýshi nege mobilidi emes? Ontýstiktegi júmyssyz jýrgender nege soltýstik aimaqqa barmaydy? Juyrda osy mәseleni deputat Svetlana Jalmaghambetova kóterip edi, qogham dúrys týsinbedi.

Bórihan Núrmúhamedov: Soltýstik Qazaqstandaghy auyl sharuashylyghyn saralasaq, ol aimaqta jyldyng nebary 3-4 aiy ghana jyly bolady. Al ontýstik aimaqta 8-10 aigha deyin sozylady...

Aydos Sarym: Mysaly, qazir Ózbekstannyng 1 millionday azamaty migrant retinde Reseyde jýr. Qazaqstangha kelgen ózbekter de jeterlik. Bizding otandastar nege sonday mobilidi emes?

Bórihan Núrmúhamedov: Ýkimet adamdargha týrli jәrdemaqy, qarjylay kómek berip ýiretip qoydy. Masyldyq psihologiya bar adamdarda. Taghy bir mәsele, Jaqyp aghamyz tamshylatyp suaru turaly aitty. Bizding sharualar búl tәsildi asa bilmeydi. Izrailide infraqúrylym degeniniz óte kýshti damyghan. Tamshylatyp suaru ýshin aldymen elektr quaty boluy shart. Al bizde qalay? Jaryq túrmaq, auyldardyng kópshiliginde jol da salynbaghan.

Aydos Sarym: Transshekaralyq ózender men jalpy su mәselesinde qamtylmay jatqan mýmkindikter, qosymsha qúraldar bar ma? «Mýmkindik terezesi» degeniniz anda-sanda jylt etip bir sәtke ghana ashylghany bolmasa, kóbinese jabyq túrady. Sheteldik qarym-qatynas, geosayasy ahual túrghysynan qozghasaq, sol mýmkindikti biz der kezinde paydalanyp jýrmiz be? Bir kezderi Toqaevtyng BÚÚ-gha ókildigin Qazaqstangha berilgen bir mýmkindik, tym qúryghanda 8 jyl otyryp, elge paydasyn tiygizedi dep oilaghan edim. Quanyshymyz úzaqqa sozylmady, ol jerden júlyp aldyq ta, spiykerlikke qayta әkeldik. Sheteldik basylymdar juyrda: «Qazaqty nebary 1 jarym jylgha BÚÚ-gha әkelip, ony spiykerlikke qaytaru – tarihta búryn-sondy bolmaghan jaghday», – dep jazdy.

Súltan Ákimbekov: Bókene aitar uәjim bar. Ózbekterde maqtasy men Zaravshandaghy altyny bar. Al bizde auyl sharuashylyghymen ainalysatyn Ontýstik Qazaqstan oblysynan basqa memlekettik budjetke payda keltiretin astyq, múnay, gaz siyaqty qosymsha kiris kózderimiz bar. Yaghni, su mәselesi ózbektermen salystyrsaq, qiyndyqtardyng bir bóligi ghana. Ekinshiden, Syrdariyany Ámudariya siyaqty bóliske salyp jatqan joq. Al Ámudariyanyng bir tamshysyna deyin talas jýrude. Syrdariyagha kelsek, «Kóksaray» su qoymasy siyaqty qadaghalau tetikterimiz jeterlik. Qytaylardan ýlgi alatyn nәrse, kez kelgen qúrylysty bastamas búryn onyng janyna qadaghalaugha qarsy tәsildi oilastyrady. Bir jurnalist ótkende «Qapshaghaydy saldy, biraq kontrregulyatory joq qasynda», – dep jazdy. Jaqyp aghamyzdyng aitqan sózine qosylamyn, kelisimshartty jasaudaghy kәsiby biliktilik, bәsekelestik qabilet – óte manyzdy qúral. Batysta qalyptasqan jaghday: kelisimshart jasalady ma, ony birden jýzege asyrugha kóshedi. Ókinishke qaray, Shyghysta búlay emes. Ishki jәne syrtqy sayasatqa qatysty aityp otyrmyn. Eger men kýshti bolsam, alpauyt el bolsam, mәselen, Qytay – bilgenimdi isteuge qaqym bar. Kim qarsy kele alady? Eshkim! Yqpaldy el birdenege múqtaj bolsa ghana kelisimge kelgish. Qazaqstan men Resey arasyndaghy jaghday da osynday. Mәselen, qúbyrlardy alayyq. Resey әrdayym «IYә, eshqanday qiyndyq joq, kelisimge qol qoyamyz», – deuden tanbaydy. Biraq is jýzinde kelisimshartty qabyldau ýnemi keyinge shegerile beredi. Osynyng saldarynan, Qazaqstan europalyq naryqqa múnayy men gazyn tikeley tasymalday almaydy. Búl ortalyqaziyalyq elderding barlyghyna tәn qiyndyq. Bar kinarat – ózimizde, bizding kelisimshart jasasudaghy biliktiligimizding tómendiginde. Tabandylyqtyng joqtyghynda. Ángime barysynda týrli halyqaralyq úiymdargha basshylyq etu, mýshelikke ótuding qajeti ne degen siyaqty sóz aityldy. Bizding syrtqy sayasattaghy belsendiligimizdi dәl osylay synaytyndar kóp. Shyn mәnisinde, búl belsendilik – qarym-qabiletimizdi asyra kórsetuge degen mýmkindik, taktikalyq tәsil. Syrt qaraghanda, paradoks. Alayda, osy tәsil tәjiriybe jýzinde iske asyp jatyr. 90-jyldary synshylardyng qatarynda men de jýrgem. Uaqyt óte kele, onyng paydasy bar ekenine kóz jetkizdim. Óitkeni әlemdik geosayasatta Qazaqstannyng jaghdayyndaghy birde bir memleket joq. Barlyq elding ekijaqty qiyndyghy bar, alayda, ghalamdyq problemasy joq. Esesine, Qazaqstanda bar. Múnyng barlyghy alpauyt kórshilerimizge qatysty. Eki jol bar: ózbek pen týrkimen siyaqty túmshalanyp, qymtanyp alu nemese qyrghyzdardyng jolyn quu. Qyrghyzdar syrtqy әlemge qúshaq ashqan, ony jan-jaqtan tartqylap, berekesin ketirude. Memlekettiligine qauip tóndi, arhaizasiya jýrude. Barlyq jaghymyz keremet dey almaymyz. Oghan kýmәn joq. Biz óndiristik salany damyta almay otyrmyz, Aqtau, Atyrau siyaqty ekonomikalyq jәne әleumettik túrghyda tiyimdi qalalar saluda osaldyq tanytamyz. Alayda, eger qarajatty júmsap, memlekettik baghdarlamalar shenberinde әreket etpesek, investisiya aqsaydy. Yaghni, jaqsy ne jaman dep kesip aitu qiyn. Toqaevqa kelsek, týsinbeytin dәnene joq. BÚÚ-daghy qyzmetinen eshkim óz erkimen ketpesi belgili. Belgili bir dengeyde ózine sayasy bedel jinap aldy. Al ol oryn kimge tiyesili edi? Áriyne, Reseyge. 1991 jyldan bastap, RF-nyng enshisindegi oryn ol. Syrttay qaraghanda, Toqaev qyzmetinen «óz erkimen ketti» de, qogham ony synnyng astyna aldy. Ókinishke qaray, buyrqanyp jatatyn sayasy oiyndardy qarapayym halyq týsine bermeydi, al memleket elge týsindirudi qajet etpeydi. Tigisin jatqyzu ýshin birdenelerdi aituy әbden mýmkin. Qazaqstannyng qolynda әlemdik sayasy oiyngha yqpal etetin «kózir» joq, biraq kóp jaghdayda qulyqqa basyp, «ótirik oinaymyz». Búl memleketting ishki jәne syrtqy mәselelerinde kәdimgidey kómektesedi.

Rasul Júmaly: Meninshe, bizding eng ýlken aghattyghymyz – kez kelgen salada, kez kelgen mәselede 20-30 jylgha arnalghan úzaqmerzimdik strategiya nemese maqsat-múrat qalyptaspaghan. Esesine, jarty nemese bir jylgha eseptelgen, tipti, sóz jýzinde qalatyn josparlargha kende emespiz. Saltanatty týrde túsaukesu nemese әiteuir bir jetistikke qol jetkizdik degen nyshandy bildiru ýshin nauqanshyldyqqa úrynu jii kezdesedi. Sony qanday bolatynyn, nәtiyje bar ma, joq pe degen mәselege bas qatyrmaydy. Maman tapshylyghyn jii kóldeneng tartugha qúmarmyz. Biraq «qolda bardyng qadirin bilmeytindigimizden», sausaqpen sanarlyqtay bolsa da, kәsiby túrghyda bilikti mamandardyng qarym-qabiletin paydalanugha mýddeli emespiz. Kemshilikter men olqylyqtar aitylmay jatsa, birsәri. Biraq Qazaqstanda jyl sayyn, jarty jyl sayyn mәsele kóterilip, tyghyryqtan shyghatyn jol izdeledi. Moldiyar aghamyz birneshe ret hat jazyp, úsynys bildirgenin aitty. Osy qúndy úsynysty qúzyrly organdar qajet dep tapty ma? Kez kelgen tiyimdi úsynys eskerusiz qala beredi. Sondyqtan úzaqmerzimdik strategiya qúryp, qúramynda bilikti mamandary bar komissiya jasaqtap, ony basqarugha auzynan sýti keppegen jas balalardy emes, tәjiriybeli kәsiby mamandardy taghayyndap, jobalardy jedel iske asyrugha kóshu kerek. Ókinishke qaray, mening biluimshe, Qazaqstannyng syrtqy sayasatyna qatysty doktrinalarda sugha qatysty mәsele qamtylmaghan. Nebary «isti nasyrgha shaptyrmau», «órkeniyetti jolmen sheshu», «kelissózderdi jalghastyra beru» degen siyaqty jalpylama ústanymdar ghana bar. Eng bastysy, su siyaqty ózekti mәselelerdi sheshuge qoghamdyq pikir arqyly yqpal etudi qarastyru kerek.

Moldiyar Serikbaev: Mәngilik eshtene joq. Qorlardy qorghaytyn konsepsiya týzilmegen bizde. Mindetimiz – HHII ghasyrdaghy úrpaqty oilau kerek. Keleshek úrpaqqa ne qaldyramyz? Ekinshiden, bilimi damyghan el ghana ósip-órkendeydi. Búryn botanika, zoologiya siyaqty pәnder jan-jaqty oqytylatyn. Qazir atalghan salalar úmyt qalghan. Olardy qalpyna keltiru kerek. Songhy jyldary sәnge ainalghan «testileu», «grant», «tender» degen úghymdar shyn talanttargha qolbaylau boldy. Sugha qayta oralsaq, elimizdegi taudan aghatyn ishki ózenderding jaghalauy toghanmen, temir betonmen qorshalmaghan. Byltyr Batys Qazaqstanda 6 audan, al Arys ózenining boyyndaghy 9 audan su astynda qaldy. Jyl sayyn imanymyzdy úshyratyn Shu men Talas taghy bar. Osynday kelensizdikting aldyn alu ýshin barlyq ózen-kólderge qorshau ornatu qajet. Putin 2005 jyly Neva jaqtan keletin su Sankt-Peterbordy shayyp ketpesin dep tosqauyl jasady. Olardan sabaq alghan biz joq. Oral, Edil jaqty da qaraghan abzal. «Erik» su qoymasy arnasynan asyp ketse, býkil Batys Qazaqstan oblysy sugha ketedi. Búl biyl qansha adamdy sugha batyrghan Tobyl ózenine de qatysty. Bizde tipti, seysmikalyq stansalar joq. Narynqolda jer silkingende apattyng kýshi, saldary, onyng qansha metr terendikte bolghany saraptalmady. Eng manyzdysy, Qazaqstan, Qytay men Resey arasynda shekaraaralyq ózenderge qatysty qabyldanghan kelisimshart әli kýnge joq. Óitkeni qytaylar su turaly jaq ashugha qúlyqsyz. Jonghar oipaty degen jerdegi qúmdardyng bәrin sugharyp jatyr qazir. Osy mәseleni de qadaghalauda ústap, aldaghy 1-2 jylda arnayy qújat jedel qabyldanuy tiyis.

Jaqyp Dostay: Qytaylardyng 30 mlrd. sharshy metr sudy tunneli arqyly búryp alugha baylanysty baghdarlamasy bar. Eger osy joba jýzege assa, Ertis pen Ile ózimizge qalady.

Aqan Myrzahmetov:

Transshekaralyq mәseleler turaly aitqanda, ghalamdyq ahualgha qaray oiysyp kettik. Meninshe, su mәselesinde aldymen ishki mәselelerdi sheship alghan dúrys. Mәselen, Syrdariyanyng suyn bóliske salu turaly kelisim bar. Kerisinshe, ishki mәselelerge baylanysty týitkilder kóp. Qytaylar Ertis pen Ilening boyyndaghy jerding 70 payyzyn iygerip, su qoymalaryn salyp baryp, bizben kelisimge keluge mýddelilik tanytty. Yaghni, ishki mәselelerin 20 jylda sheship aldy.

Aydos Sarym: Eger mamandar jinalsa, әr ózen­ning mәselesin jeke-jeke kóterip, úzaghynan әngimelesuge mýmkindik bar. Su siyaqty asa ózekti problemany qozghaghan «Týrkistan» gazeti men «Aldas­pan» pikirsayys klubyna alghysymyz mol. Býgingi әngime barysynda biraz týitkilding basy ashyldy, naqty úsynystar aityldy. Shynynda da, qoghamdyq pikir tudyru arqyly biylikke, qúzyrly organdargha yqpal etuge tyrysqan dúrys. Ekinshiden, el ishinde de «Djungly zany» boyynsha әreket etu. Moldiyar aghamyz dúrys aitty, biz HHII ghasyrdaghy úrpaqqa ne qaldyramyz degen mәseleni esten shygharmauymyz kerek. Shyghysta «birdenening jemisin kórging kelse, úzaq ómir sýruing qajet» deydi. Búryn qarttar janghaq aghashyn ekken. Ol jemisin 50 jyldan keyin beredi eken. Sol siyaqty bizge 40-50 jyldan keyin ahual qanday bolady degen saual tónireginde oy qoryta bergen jón. Qazirgi býginshil úrpaqtyng ornyn ertenshil buyn basqanda ghana strategiyalyq oilau qabileti qalyptasady. Býgingi pikirsayysqa kelip, oy bóliskenderinizge rahmet aitamyn. Iske sәt!

Tilip týsken tirkester

Aydos Sarym, sayasattanushy, moderator:

«Biz – sudyng tútynushysymyz. Ózimizdegi sudyng qory az ekeni anyq. Álemning ghalymdary, tarihshylary, sayasattanushy men geosayasattanushylarynyng aituynsha, HHI ghasyrdyng soghystary jer, temir, múnay ýshin emes, su ýshin boluy yqtimal. Kóptegen bastalyp kele jatqan nemese osydan 50-100 jyl búryn bastalghan geosayasy qaqtyghystardyng kóbisi ainalyp kelgende sudyng әngimesinen taraydy. Ýndistan men Pәkistan, Iran men Izrailidy alayyq. Múnaydyng da qadiri ketip barady. Ghalymdar aitady, eger dәl býgingi jaghday jalghasa beretin bolsa, bir derek boyynsha Balqash kólining ýshten biri, al ekinshi derek boyynsha besten biri ghana qalady. Sonday-aq Oral ózeni mýldem sualyp, al Jayyqtyng ýstinde túrghan Resey qalalarynyng belsendi júmys istep, oghan kýl-qoqysyn tógui ózenning shayylyp, bizge jetpeui týbi Kaspiy problemasyna jәne basqa da mәselelerge alyp kelui yqtimal jegen joramaldar aitylady».

Súltan Ákimbekov, sayasattanushy, Álemdik ekonomika jәne sayasat institutynyng diyrektory:

«Qazaqstangha Qytaydan 34 ózen aghyp keledi. Onyng 7-ui qara Ertisting saghalary. Biz qazir tek bergendi ghana alyp otyrmyz.

Búl memleketting problemasy. Biz ol turaly shet jaghasyn ghana bilemiz. Kelisimsharttyng qalay ótkenin, ne aitylghanynan habarsyzbyz. Biraq jaqynda olar sudy bólisu turaly qújatqa qol qoigha kelisim berdi. Alayda Qytay dәl osy kelisimsharttan 20 jyl boyy bas tartyp kelgen. 1990 jyldardyng basynda biz Qytaymen su turaly kelisimshartty qolgha alghanda, olar kanaldardy óte jyldam salamyz dep oilaghan joq. Qytaylar qazir belsendi júmys istep jatyr. Jylyna 0,5 tekshe shaqyrym kóleminde ústap túramyz dep oilady. Bizding sheneunikter ol kezde 1 tekshe shaqyrym qiyndyq tudyrmaydy degen edi. Biraq býgin olardyng ne túrghyzghanyn bilmeymiz. Qytay Shynjang ólkesin iygeru ýshin «635» baghdarlamasyn jýzege asyrdy. Múnda Soltýstik Batysty iygeru baghdarlamasy da bar, biraq dәp biz aitqan «635» baghdarlamasy Qaramay múnay zauytyn, BorotoMonghol, Qazaq avtonomiyasyn qamtidy. Qara Ertiste túrghyzghan songhy kanal Buratala asuy arqyly ótedi. Búl qymbat, kólemdi joba. Sonday-aq sudy bólisu kelisimshartyn kimge ne tiyesili ekenin eskermey-aq, kimde qansha halyq bar, sol boyynsha sudy bólisudi úsyndy. Bizding tarap búghan kelisken joq. Olar ShYÚ-da búl mәseleni kótermeymiz dep otyr. Eger Resey búl kelissózge qatysqan bolsa, jaghday basqasha bolar ma edi. Bizding potensialymyz әrtýrli. Búl әriyne syrtqy sayasat mәseleleri».

Atamúrat Shәmenov, ekonomika ghylymdarynyng doktory:

«Su – ekonomika. Kez kelgen memleketting qozghaushy kýshi. Ekonomika jaghynan alghanda, órkeniyetti elder paydalanghan sudy qaytadan tazalaydy. Búl qymbat prosess. Biz tórt memleketpen júmys jasaymyz. Sondyqtan әr memleket sudy paydalanghan song sudy kórshilerge jibere salady. Ol – arzan. Las su bir memleketten ekinshisine auysady. Búl halyqaralyq túrghydan shekteu qoyylghan nәrse. Ár memleket óz kýshine qaray jýzege asyrady. Su – ekologiya emes, ekonomika. Sudyng tazalyghy, jetkilikti boluy manyzdy. Bizding kemshilik – transshekaralyq sudyng sapasyn, kólemin tekseru nashar. Memlekettik qúrylymdar bar, gidrologiyalyq beketter bar. Kezinde «Qazgidrometti» 6 jyl basqargham. Qazir su sapasyn tekseretin 298 beket qalypty. 1996 jyldyng 1 qantarynda – 322 beket bolatyn. Songhy 17 jylda búl kóbeni kerek edi. Bizding әlsizdigimiz – basqalardyng óz ekonomikasyna paydalanyp qoyghan suyn alamyz. Elimizde Qazaqstannyng ekonomikasyna qajet sudyng 60 payyzy ghana bar».

Aqan Myrzahmetov, gidrolog:

«Transshekaralyq mәseleler turaly aitqanda ghalamdyq ahualgha qaray oiysyp kettik. Meninshe, su mәselesinde aldymen ishki mәselelerdi sheship alghan dúrys. Mәselen, Syrdariyanyng suyn bóliske salu turaly kelisim bar. Kerisinshe, ishki mәselelerge baylanysty týitkilder kóp. Qytaylar Ertis pen Ilening boyyndaghy jerding 70 payyzyn iygerip, su qoymalaryn salyp baryp, bizben kelisimge keluge mýddelilik tanytty. Yaghni, ishki mәselelerin 20 jylda sheship aldy».

Moldiyar Serikbaev, geograf:

«Jerding astyndaghy sulardy paydalanu kerek jәne miyneraldy-termaldyq su bar. Sudy qazba baylyq retinde baghalau qajet. Biz múnaydy Qúmkól arqyly Qytaygha berip jatyrmyz. Múnay ónimderin óndeytin zauyt jetispeydi bizde. Óndiris oryndaryn Qazaqstanda salu kerek qoy. Sondyqtan qytaylarmen arada jasalatyn shartty 20, 50 jyldyq úzaq merzimge sozu dúrys emes. Ýkimetke jazghan úsynys-hattarymyz kóp. Ókinishtisi, sol hattardy oqityn, nazar audaratyn eshkim joq. Ýige habarlasyp: «Sizding hatynyz óte kýrdeli eken, jauap beretin adam taba almay jatyrmyz», – deydi. Búghan kýlesing be, jylaysyng ba?!».

Bórihan Núrmúhamedov, sayasattanushy:

«Aqtau qalasy – 1958-1959 jyldardyng jobasy. Manghystauda uran tabylghasyn «Kazatomprom» kombinatyn saldy, janynan Aqtau qalasy boy kóterdi. Sonda ne degen keremet joba, qaranyzshy! Bir mekeme salsan, qasyna qala salugha mindettisin. Su mәselesi osylay sheshimin tapty. Qazirgi memlekettik baghdarlamalardyng ishinde su mәselesin qamtyghan tym qúrysa, bir baghdarlama bar ma? Auyzsumen qamtamasyz etetin «Aqbúlaq» jobasy ghana».

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

«Qytay, Resey jәne Orta Aziyalyq kórshilerimizding qaysysy bir-birinen asyp týsetinin boljau qiyn. Áriyne, óz kýiimizdi ózimiz kýittemesek eshkim qol úshyn bermeydi. Tәuelsizdik alghanymyzgha 22 jyl ótti, talay nәrseden airylyp qaldyq. 1996 jyldary transshekaralyq ózender mәselesin tez arada sheship alayyq degen sóz kóterilgen, eshqashan Qazaqstangha eshqanday núqsan keltirmeymiz dedi Qytay. Oghan bizding tarap mәz bop qaldy. Hu Szini Tao, Sy Szini Pin de sol sózderdi aitty, biz oghan qanaghattanyp taghy otyra berdik. Batys Qytay qarqyndy damuda. Su bógetterin saluda, esh strategiyalyq shyghyngha qaraghan joq. Uaqyt ótkende faktini bizding aldymyzgha kóldeneng qoyyp otyr. Al býginde kelissózderge jaqyndadyq, útylatyn tústarymyz әli kóp. Naqty sheshim qabyldanbaqshy. Búl mәsele qaulay beretin bolsa, ekonomikalyq, sharuashylyq, qarjylyq shyghyndar bylay túrsyn, ekologiyalyq túrghydan Araldan asyp ketpese bolghany. Qytaymen arada biz naqty statist qana bolyp otyrmyz. Qytay ne dese soghan kónemiz, jeteginde jýrmiz».

Jaqyp Dostay, gidrolog, geografiya ghylymdarynyng doktory:

«Qazaqstan delegasiyasynyng qúramynda 5 adam bar ma, sonyng beseui ortaq mәmlege kele almaydy. Biri Mәskeude oqyghan, biri Tәshkende oqyghan, endi biri – taghy basqa jerde... Aytatyn oi, ústanatyn qaghida bir boluy tiyis qoy! Meninshe, kez kelgen kәsipting qyr-syryn jaqsy biletin, tәjiriybeli mamandar otyruy tiyis jauapty qyzmetterde. Onday mamandar jeterlik. Kenestik kezende júmys istegender, keybiri júmystan quyldy, endi biri jaghdayy bolmay, ózi ketti. Solardyng bәrin qayta jinap alyp, ortaq iske júmyldyru qajet. Qytayda 400 shaqyrymdyq bir kanaldy salugha memlekettik budjetten kók tiyn shyghyndalghan joq, barlyq qarajatty jekemenshik kәsiporyndar kóterdi. Al 170 shaqyrymgha sozylghan Ýlken Almaty kanalyn 10 jyl degende әreng bitirdik. Onyng ózi Almatygha jetpeydi, jartysy ghana. Taghy bir mәsele, sudy ýnemdi paydalanu. Qazaqtarda o bastan neghúrlym kóp sugharsam, soghúrlym kóp ónim alamyn degen jansaq úghym qalyptasqan. Sudy bey-bereket qoldanyp, ysyrap etedi. Eski tәsildi janasyna auystyratyn kez jetti».

Baqytbek Bәmishúly. Qara Ertis — qaryndasym

«Týrkistan» gazetining janynan qúrylghan «Aldaspan» ashyq pikirsayys alany qarashanyng 14-inde, saghat 15.00-de «Transshekaralyq ózender: Problemalary men Qazaqstangha tóndirer qateri» taqyrybynda ótetin dóngelek ýstelge qatysushylargha!

Jat qolynda jautandap, qinalady qyrshyn qyz,

Qara ókpesi qazanday búl úrpaqqa qúlqy múz.

Kótergenim әste emes keupaya sóz jeligin,

Kespey aitsam, bas týgil, tilimizdi qyrqynyz.

Qyzyl kýreng baltyryn, qúmgha malyp shashasyn,

Kýndiz kýnge, týnge aigha aq shuaghyn shashatyn.

Qart Altaydyng erkesi, túla boyy túnghyshy,

Qara Ertisten bar ma eken, әste aru asatyn.

Qara kózdi shel bassa, has súludy ylghar ma,

Qaryndasqa arasha týsetúghyn úl bar ma?

Bú halimdi keshe me, býgin, erten, keleshek,

Yqtyrmasyz, qauqarsyz qary soqqan yzghargha.

Qaryndastyng qayghysy quyrady janymdy,

Shyryldaymyn shyn aityp, is qyla almay qarymdy.

Qan sonarday moyynyn qylsha búrap qayyrsa,

Qúrban etpes jolyna qúday úrsyn arymdy!

Qansysa arna, aghystyng tiylghany emes pe?

Qara kýreng tamyrdyng qiylghany emes pe?

Qayrandaghan qazaghym, tiling simay auzyna,

Qargha, qúzghyn jemtikke jiylady emes pe?

...Qara Ertis búrylsa – sualghany Jaysannyn,

Qara Ertis buylsa – quarghany maysannyn.

Boz túmangha shomylghan tozang tulap bókterde,

Jaylaghany jýikeni jazylmaytyn laysang mún.

...Qara Ertisti keskeni – kenezenning kepkeni,

Kók jelkene – kók bolat, kóstendeydi ketpeni.

Bauyrynan Altaydyng buaz búlttar tolghatyp

Bosanbasa, bauyrym, kózden búlbúl ketkeni.

Qara Ertis, qazaghym, asyl qanyng emes pe?

Asyl qanyng syzdasa, ashynghanyng emes pe?

Qara Ertisti búlqyntyp, búghaghynan bughany,

Qazaghymdy qylqyntyp, basynghany emes pe?

Qayran Ertis –

Qara Ertis – qaryndasym!

Nәziya JOYaMERGENQYZY,Aqniyet OSPANBAY

"Týrkistan" gazeti