6.

IYә, Úly otan soghysyndaghy jauyngerlerge: «Senderdi Abylaydyn, Kenesarynyn, Nauryzbaydyng әruaqtary qoldasyn!»,– dep úran tastaghanyn J.Shayahmetovting ózi de moyynday sóilep, oghan iydeologiya hatshysy I.Omarovty janay kinәlap ótti. Skvorsov, Qazaqpaev, Ondasynov, Ábdihalyqov ta Kenesaryny auyzyna alyp, atoy salghan. Tipti Stalinning ózi de Ivan Groznyidyng әruaghyn shaqyrghan bolatyn. Jeniske jetkennen keyin endi sol әruaqtardy qarghyspen kebindep, qayta kómgileri keldi. Zady әruaqtar olargha da tynyshtyq bermese kerek.

Kenesary últ-azattyq qozghalysy turaly mәsele Qazaqstan Kompartiyasy OK-ning ÝIII plenumynda arnayy qaralyp, birinshi hatshy J.Shayahmetov «Respublikanyng partiya úiymdarynda iydeologiyalyq júmystyng jayy jәne ony jaqsartudyng sharalary turaly» bayandama jasady. Sol kezdegi partiyalyq prinsip pen pikirdin, qoghamdyq oidyng qanday dәrejede ekendigin kórsetu ýshin bayandamanyng qajetti-au degen túsyn yqshamdap berdik. Onda jalpy iydeologiyalyq maydangha sholu jasay kelip J. Shayahmetov:

6.

IYә, Úly otan soghysyndaghy jauyngerlerge: «Senderdi Abylaydyn, Kenesarynyn, Nauryzbaydyng әruaqtary qoldasyn!»,– dep úran tastaghanyn J.Shayahmetovting ózi de moyynday sóilep, oghan iydeologiya hatshysy I.Omarovty janay kinәlap ótti. Skvorsov, Qazaqpaev, Ondasynov, Ábdihalyqov ta Kenesaryny auyzyna alyp, atoy salghan. Tipti Stalinning ózi de Ivan Groznyidyng әruaghyn shaqyrghan bolatyn. Jeniske jetkennen keyin endi sol әruaqtardy qarghyspen kebindep, qayta kómgileri keldi. Zady әruaqtar olargha da tynyshtyq bermese kerek.

Kenesary últ-azattyq qozghalysy turaly mәsele Qazaqstan Kompartiyasy OK-ning ÝIII plenumynda arnayy qaralyp, birinshi hatshy J.Shayahmetov «Respublikanyng partiya úiymdarynda iydeologiyalyq júmystyng jayy jәne ony jaqsartudyng sharalary turaly» bayandama jasady. Sol kezdegi partiyalyq prinsip pen pikirdin, qoghamdyq oidyng qanday dәrejede ekendigin kórsetu ýshin bayandamanyng qajetti-au degen túsyn yqshamdap berdik. Onda jalpy iydeologiyalyq maydangha sholu jasay kelip J. Shayahmetov:

«IYdeologiyalyq júmysta qateler men últshyldyq búrmalaushylyqtar bolatyndyghynyng sebebi mynada: Ortalyq komiytetting burosy jәne Ortalyq komiytetting birinshi sekretarymen, sayasy jәne sharuashylyq júmysty úshtastyru turaly Stalin joldastyng núsqaularyn úmytyp, iydeologiyalyq júmysqa jetkilikti kónil bólmedik, keybir tarihshylardyn, әdebiyet zertteushilerdin, keybir basshy partiya jәne sovet qyzmetkerlerining enbekterindegi qateler men búrmalaushylyqtardy der kezinde kórmedik jәne partiyalyq prinsiptik jaghynan synamadyq, sonymen birge «Pravda» gazetining «Qazaqstan tarihynyng mәseleleri markstik-lenindik túrghydan bayandalsyn» degen belgili maqalasyn talqylauda jәne búl maqalada kóterilgen mәseleler jóninde respublikanyng partiya úiymdarynda týsinik júmysyn jýrgizude ýlken shabandyq istedik.

Men 1944 jyly Amangeldi Imanovtyng kaytys boluyna 25 jyl toluyna arnalghan, «Sosialistik Qazaqstan» gazetine jariyalanghan maqalamda eleuli sayasy qate jiberdim. Qazaq jauyngerlerin nemis-fashisterge qarsy kýresuge shaqyra otyryp, men olardy ózderining danqty babalaryna layyqty bolugha shaqyrdym, sóitip, Syrymnyn, Isataydyn, Mahambettin, Amangeldining esimderimen qatar, Abylaydyn, Kenesary men Nauryzbaydyng attaryn da atadym. Qazaq SSR Jogharghy Sovetining sessiyasynda 1944 jyly aprelide jasaghan bayandamasynda Ondasynov joldas ta osynday qate jiberdi.
Ortalyq komiytetting nasihat jәne ýgit mәselesin basqaratyn sekretary Omarov joldastyng iydeologiyalyq júmyspen shúghyldanuy qanaghattanghysyz boldy, burjuaziyalyq-últshyldyq sypattaghy qatelerdi der kezinde asha bilmedi jәne ol qatelerdi Ortalyq komiytet burosynyng talqylauyna salmady. «Qazaq SSR tarihynyn» ekinshi basyluynyng bas redaktorlarynyng biri bola otyryp, Omarov joldas Bekmahanovtyng qateleri turaly dabyldargha qúlaq qoymady jәne «Qazaq SSR tarihynyn» Kenesary Qasymovtyng qozghalysy turaly tarauyn jazudy sonyng ózine tapsyrdy»,– dep («Ádebiyet jәne iskusstvo», 1951, № 10) «moyyndady».

Aytylghan pikirlerge oray Jazushylar Odaghynyng partiya úiymy:
«Súltan Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq qozghalysy revolusiyagha deyingi jәne kenes dәuirindegi qazaq әdebiyetinde keninen kórinis tauyp keldi: HIH ghasyrdaghy qazaq әdebiyetining reaksiyalyq romantizm aghymyndaghy ókilderi Nysanbay, Dosqoja t.b., sonymen qatar burjuaziyashyl-últshyl alashordashylar Kenesarynyng qozghalysyn – últ-azattyq qozghalys, al Kenesarynyng ózi men onyng ainalasyndaghylardy – últtyq batyrlar dep jyrlady. «Qanshayym», «Jasauyl qyrghyny» atty halyqtyq dastandarda jәne jazushy-demokrat Múhamedjan Seralinning «Top jarghan» dastanynda surettelgenindey, qalyng búqara Kenesarynyng qozghalysyna qarsy bolghanyna qaramastan, qazaq әdebiyettanushylary saray aqyndary Nysanbay men Dosqojanyng tuyndylaryn qazaq әdebiyetining tarihyna qatysty kóptegen enbekterinde madaqtap keldi. Kenesaryshyl alashordashyl-jarshylardyng sartaban soqpaghymen jýrgen jazushylar Áuezov, Bekhojiyn, Amanjolov, Toqmaghambetov jәne taghy da basqalar Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq, feodaldyq-monarhiyalyq qozghalysyn madaqtaytyn kórkem shygharmalar jazdy.

Partiya jinalysy, әsirese, Esmaghambet Ismaiylovtyng Kenesary Qasymov qozghalysynyng «progressivti» ekeni turaly jazghan kitaptary men maqalalarynda kontrrevolusiyashyl-alashordashylardyng kenes ókimetine jaulyq sypatyndaghy iydeyasyn jýieli týrde nasihattap kelgenin erekshe atap ótedi. E.Ismaiylovtyng osy partiya jinalysyndaghy sóilegen sózi kommunisterdi eshqanday da qanaghattandyrmaydy, óitkeni E.Ismaiylov ózining sóilegen sózinde ózining qateligin tolyq moyyndamady, onyng әdebiyettanu jәne syn salasyndaghy enbekterine qaratyla aitylghan әdil synnan partiyalyq prinsipti qorytyndy shyghara almady.

Partiya jinalysy sonymen qatar Áuezovtin, Múqanovtyn, Júmaliyevting qazaq әdebiyetining tarihyna baylanysty enbekterinde jiberilgen qateler men búrmalaushylyqty da atap ótti.
Birqatar әdebiyettanushylardyng qazaq әdebiyetining tarihyna baylanysty birqatar enberterinde jәne jekelegen aqyn-jazushylardyng shygharmashylyghynda qaraqshy jәne qalyng búqaranyng jauy Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq qozghalysyn baghalauda jiberilgen óreskel qatelikteri men búrmalaushylyqtaryn joi ýshin Qazaqstan Kenestik Jazushylar Odaghynyng partiya jinalysy Qauly qabyldady».
Talqygha salynghan pikirtalastary men әshkereleuding negizinde «Pravda» gazetining «Qazaqstan tarihynyng mәseleleri markstik-lenindik túrghydan bayandalsyn» atty maqalasyn jәne QK(b)P Ortalyq komiytetining osy maqala turaly qaulysyn basshylyqqa alyp, búljytpay oryndau ýshin»:

«1. Han Kenesary Qasymovtyng feodaldyq-monarhiyalyq, reaksiyalyq qozghalysynyng mәnin ashyp bere almaghan jazushylar men әdebiyettanushylardy әshkereleude jetekshilikke alynsyn. 2. Han Kenesary Qasymovtyng feodaldyq-monarhiyalyq, reaksiyalyq qozghalysy qatang syngha alynyp, Jazushylar men әdebiyettanushylar kópshilik arasynda týsindiru júmystaryn jýrgizsin. 3. «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynda Kenesarynyng qozghalysyn surettegen әdebiyetterdi әshkereleu baghytynda syny maqalalar jariyalasyn. 4. Ádebiyettanushylar – Qazaq әdebiyeti tarihynyng kóp tomdy tarihy men mektep oqulyqtarynda ketken qatelikterdi týzetu ýshin әdebiyettanushylar Qazaq SSR GhA Til jәne әdebiyettanu institutyna jәne Qazaq SSR oqu aghartu ministrligining júmysyna belsene atsalyssyn. 5. Júmaliyevtin, Bekhojinnin, Áuezovtin, Múqanovtyng ózining qatelikterin moyyndaghany eskerilip, olargha shygharmalarynda, oqulyqtarynda, qazaq әdebiyeti tarihynda ketken qatelikterin tez arada týzetu tapsyrylsyn. 6. a/ Qazaq SSR tarihy men Qazaq әdebiyeti tarihy mәselesi boyynsha jazushylargha arnalyp leksiya oqylsyn. b/ Osy qaulynyng oryndaluynyng barysy turaly ay sayyn partiya jinalysyna habarlanyp otyrsyn»,– degen (sonda, mazmúndalyp berilip otyr) qauly qabyldandy.

Alayda búl qauly kópshilikting nazaryn jay ghana aldarqatu edi. Múnday qaulyny kóni keuip baryp, jibigen bylgharymen ghana salystyrugha bolatyn.
Óitkeni Q.Jarmaghambetov jazyp, qolyn qoyghan osy jinalystyng qorytyndysy boyynsha Kenesarygha qatysty әdebiyet salasyndaghy barlyq aiyp Esmaghambet Ismaiylovqa taghyldy. Jogharydaghy

E.Ismaiylovtyng «azsynghan enbegin kópsintip», bas-basyna taldap kórsetip shyqty. Sonyng ishinde myna mәselelerdi batyra aitty:
«QK(b)P Ortalyq komiytetining osy qaulysynda BAK-qa: últshyldyqty nasihattaghan ghylymgha jat, tarihy shyndyqty búrmalaghan, ziyandy enbegi ýshin professor ataghyn, ghylym doktory jәne ghylym kandidaty dәrejesin Bekmahanovtan alyp tastaudy ótingen sheshim bar. Ortalyq komiytetting burosy Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng partiya úiymyna: Bekmahanovtyng ózining qateligin moyyndaugha selsoq qaraghandyghyn, «Pravda» gazetindegi maqalany teriske shygharugha úmtylghandyghyn eskere otyryp, Bekmahanovtyng partiyalyghy mәselesin qaraudy tapsyrdy. QK(b)P Ortalyq komiyteti ózining qaulysynda Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng tóralqasyn: «Qazaq SSR tarihynyn» birinshi tomyn qaytadan qarap shyghyp, Qazaqstan tarihynyng kenestik kezenin keninen qamtugha mindettedi. Ortalyq komiytetting burosy bizdi, әdebiyet maydanynyng qyzmetkerlerin: qazaq әdebiyetining tarihyn qayta qarap shyghyp, ondaghy Kenesarynyng qozghalysyna qatysty qatelikterdi týzetuge mindettedi. QK(b)P Ortalyq komiyteti burosynyng búl núsqauy: әdebiyet maydany qyzmetkerlerining Kenesary Qasymovtyng qozghalysyn baghalauda jiberilgen óreskel qatelikterdi týzetudi talap etedi.
Kenesary Qasymov qozghalysy revolusiyagha deyin de, kenes jyldarynda da qazaq әdebiyetinde keninen kórinis tapty. Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq qozghalysynyng revolusiyagha deyingi qazaq әdebiyetindegi kórinisin baghalauda eki baghyt oryn alyp keldi.

Birinshi): revolusiya qarsanyndaghy demokratiyalyq baghyttaghy M.Seralin bastatqan ziyalylar men halyqtyng qalyng kópshiligi Kenesary Qasymov qozghalysynyng reaksiyalyq jaghyn basym kórsetti (búdan keyin Q.Jarmaghambetovting bayandamasyndaghy «halyq ókilderinin» «Topjarghan», «Jasauyl qyrghyny» dastandary madaqtalyp, Dosqoja, Nysanbay, Kókbay siyaqty «halyq jaularynyn» dastandary mysalmen atalyp ótip, әshkerelenedi – T.J.).

Kenesarynyng jәne onyng ainalasyndaghylardyng jalghan erligin jeleu etken qazaq últshyldary – feodalizm men Qazaqstandaghy handyq biylikti әshekeyleushiler, sosializmning qas jauy, alashordashylar búlardan da asyp týsti. Alashordanyng kontrrevolusiyashyl aqyndary Júmabaev, Dulatov, Baytúrsynov Kenesarynyng dәuirin altyn ghasyr dep baghalady, Kenesarynyng ózin qaytalanbaytyn batyr jәne halyq baqyty ýshin kýresken songhy han dep jyrlady. Ózderining kontrrevolusiyalyq nasihattarynda halyq jaulary – últshyldar ózderining aldyna Kenesarynyng handyghyn qaytaryp әkeludi maqsat etip qoydy. Alashordashylardyng Kenesaryny nasihattauy 1930 jylgha deyin jalghasty. Alashordashylardyng uaghyzynyng yqpalymen jәne olardyng qolpashtauymen aqyn Isa Bayzaqov «Qoyshynyng әngimesi» dastanyn jazdy, onda Kenesarynyng qaraqshylarynyng biri Aghybaydy әspettedi. 1928 jyly Áuezov «Han Kene» piesasyn jazdy, onda avtor últshyldardyng ústanymymen Kenesarynyng qozghalysyn jәne onyng qyrghyz halqyna shapqynshylyghyn basynan bastap ayaghyna deyin aqtap shyghady»,– dey kelip abaytanu jәne Abaydyng aqyndyq mektebine janay sholu jasap, qaulynyng týsiniktemesine engize ketedi.
Onyng búl pikirin osy mәselege qatysty tústa paydalanatyn bolghandyqtan da búl arada nazardan tys qaldyramyz. Onyng esesine bayandamada qamtylmaghan, әsirese, E.Ismaiylovtyng múnyng pikirin «jalaqor» dep moyyndaudan bas tartqanyna shamdanghan Q.Jarmaghambetov onyng «jaulyghyn әshkereleytin tyng derekter» keltiredi.

«QK(b)P Ortalyq komiyteti burosynyng núsqauyn oryndau barysynda: әdebiyet maydanynyng qyzmetkerleri oqulyqtar men qazaq әdebiyeti tarihynyng kóp tomdyghyn Kenesary Qasymovtyng jalghan qaharmandyghy men erligin madaqtaytyn pikirlerden tazartuy tiyis, Kenesary Qasymov qozghalysynyng últshyldyq jәne reaksiyalyq-monarhiyalyq sipatyn әshkereleytin maqalalar jazyp, bayandamalar jasauy kerek, búl mәsele jónindegi ózderining de qatelerin partiyalyq saliqaly syn men ózara syn túrghysynan baghalauy tiyis.

Búl retten alghanda alghashqy ister jýzege asyp jatyr. 1951 jyly 4-kókek kýni (yaghni, mәjilisten on tórt kýn búryn – T.J.) «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan Ghúmarova joldastyng «Kenesary qozghalysynyng әdebiyettegi әspetteluine qarsy» atty maqalasynda Kenesary qozghalysyn baghalauda jәne zertteude qatelikter jibergen әdebiyettanushylardyng qatelikteri dúrys synalghan. Ghúmarova joldas Ismaiylovty: QK(b)P Ortalyq komiytetining 1947 jylghy 21-qantar kýngi «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutyndaghy óreskel qateler turaly» qaulysyndaghy tikeley Ismaiylovtyng ózine qaratyla – ózining burjuaziyalyq-últshyl ústanymyn mekteptegi oqulyqtar men әdebiyet teoriyasy turaly jәne basqa enbekterinde engizip, nasihattaghany ýshin partiyalyq eskertu jasaghanyn, alayda onyng partiya-kenes júrtshylyghynyng múnday batyl eskertuinen qorytyndy shygharmaghanyn – oryndy synaghan. Múnyng barlyghyna qaramastan qauly shyqqannan keyin sol qatesin taghy da qaytalap, «Qazaq әdebiyetining tarihynyn» birinshi tomynda Kenesaryny әspettedi.

Mening oiymsha, kommunister men jazushy júrtshylyq Ismaiylovtan bir nәrseni súraugha: ol burjuaziyalyq-últshyl iydeyany nasihattauyn qashan dogharady?,– dep súraugha tolyq qaqy bar. Biz búl súraqty onyng betine tura qarap túryp: qazaq әdebiyetining tarihy mәselesin burjuaziyalyq-últshyldyq túrghysynan kórsetetin ózinning ústanymynnan týbinde bir qol ýzesing be, joq pa?,– dep súraq qonggha mindettimiz.

Ghúmarova joldas ózining maqalasynda: bizding әdebiyettanushylarymyz ózderining oqulyqtary men ózge de enbekterinde – Kenesarynyng qaraqshylarynyng tonaushylyq shapqynshylyghyn tikeley nemese janama әshkerelegen revolusiyagha deyingi shygharmalardy qasaqana ainalyp ótkenin dúrys kórsetken. Mysaly, «Jasauyl qyrghyny», «Top jarghan» dastandary taldanbady, onyng esesine Kenesarynyng qaraqshylarynyng qyrghyz halqyna jasaghan shapqynshylyghyn surettegen Nysanbaydyng dastanyn taldau barysynda onyng ómirlik shyndyghy ashylmady».

Osy arada Q.Jarmaghambetovting «barmaghynyng astyna basyp otyrghan bir qulyghyn» ashugha tura kelip túr. Sol Esmaghambet Ismaiylovtyng tapsyrmasymen torghaylyq halyq aqyny Núrhan Ahmetbekov te «Jasauyl qyrghyny» atty dastan jazyp, onda Nauryzbaydyng jasaghynyng qyrghyngha úshyraghan qasiretti oqighany tolghaydy. Múny biletin Q.Jarmaghambetov halyq aqynyna sol dastandaghy oqighany mýldem ózgertirip, «býgingi kýnning kózqarasy túrghysynan» qaytadan óndep jazdyrtady da ózi basqaryp otyrghan «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalyna jariyalap, sol shygharmany Memlekettik syilyqqa úsynady. Qylyshynyng jýzi Kenesary men Nauryzbaydan beter qylpyp túrghan Qaynekey Jarmaghambetovting betine kim qarsy shygha alsyn, әriyne, halyq aqyny laureat atandy. Sonday sheberlikpen oryndalghan dastandy qadaghalap oqyghan adam sonyng ishinen Nauryzbaygha qaratyla qoldanylghan sýisinisti teneulerdi qazir de anghara alady. Mine, osy arada búryn halyqqa taralmaghan dastandy halyqtyq núsqa etip kórsetuining astarynda osynday bir «qazaqy kýres tәsili de» bar edi.

Q.Jarmaghambetov (qaulynyng týsiniktemesining jalghasy): «Osy jyldyng 19-kókek kýni (yaghni, mәjilisten bir kýn búryn – T.J.) «Leninskaya smena» gazetinde Á.Tәjibaevting «Qazaq әdebiyetining tarihy mәselelerin baghalaudaghy óreskel qatelikterdi joyayyq» degen maqalasy jariyalandy. Avtor Kenesary qozghalysyn baghalauda jibergen әdebiyetshiler men jazushylardyng óreskel ústanymdary men qatelikterin partiyalyq pozisiya túrghysynan synaydy. Mening oiymsha, Tәjibaev aqyn Bekhojinning shygharmashylyq әreketin dúrys synaghan. Mening oiymsha, Bekhojin joldas ózining sózinde ol: handar men súltandardy jyrlaumen ózgelerding bәrinen búryn әuestengenin jәne ólenderi men dastandarynda alashordashyl Júmabaevting teneuleri men joldary kezdesetinin – moyyndauy tiyis bolatyn. Ras, Bekhojin joldastyng 1946 jyly «Kazahstanskaya pravda» gazetinde jariyalanghan «Burjuaziyashyl últshyldardyng qorghaushysy (advokaty)» atty maqalasynda Kenesaryny burjuaziyashyl últshyldardyng qataryna jatqyzghan bolatyn. Soghan qaramastan ol sol kezde Kenesarynyng atasy – Abylay turaly dastan jazyp jýrdi.

...Biz, kommunister jәne Qazaqstan jazushylarynyng újymy Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq-monarhiyalyq qozghalysyn tura nemese janamalay nasihattaghandardyng barlyghyn da qatang da qatal syngha alyp, sol arqyly partiyamyzgha iydeologiya salasyndaghy burjuaziyashyl-últshyldardyng әdebiyet maydanyndaghy qaldyqtary men sarqynshaqtarynan tazartugha kómektesuge tiyispiz, aldynghy qatarly kenes әdebiyetine kenestik qúrylysqa ziyan iydeyalardyng sinip ketpeuinen saqtandyruymyz kerek»,– dep jauapty hatshy qaulynyng sonyna ózining qolyn qoydy.
«Kenesarynyng jolyndaghy talmaytyn kýresker, onyng menshikti qorghaushysy, jәne han túqymdarynyng túraqty aldiyary» atanghan E.Bekmahanov, E.Ismaiylov, Q.Múhamedhanov, B.Sýleymenovting qatarynda Q.Júmaliyevting ózi de qamaqqa alynyp, jiyrma bes jylgha kesilip, Semeyge jer audaryldy.

Al basty kenesaryshyl E.Bekmahanovtyng taghdyry turaly sózdi taghy da onyng shәkirti Á.S.Tәkenov degdargha beremiz:
Á.Tәkenov: «Bekmahanovtyng repressiyagha úshyrauy da osydan bastaldy. Ol barlyq qyzmetinen bosatylyp, partiya qatarynan shygharyldy, barlyq ataq-dәrejelerinen aiyryldy. 1951 jyly ol mektep oqytushysy bolyp Almaty oblysynyng Narynqol audanyna, keyin Shu audanyna jiberildi. 1952 jyly 5-qyrkýiekte qamaugha alynyp, 4-jeltoqsanda 25 jylgha sottalyp, alystaghy GULAG-qa aidaldy. Eng daryndy ghalym kezindegi ýlken tarihshylar tobyna ortaq kózqarasty jaqtaghany ýshin qúrban boldy. Ol tústa oghan eshkim ara týse almady.

1951 jyly QK(b)P Ortalyq komiyteti arnayy komissiya qúryp, «Pravdanyn» 1950 jylghy 26-jeltoqsandaghy maqalasy negizinde sharalar belgilep, 10-kókekte qauly aldy. Keyin partiyanyng V sezinde IY.Hramkov komissiya júmysy barysynda I.Omarov Bekmahanovty qorghashtady dep syngha aldy. Al Ortalyq komiytet burosynda Bekmahanovty partiyadan shygharu turaly úsynysty J.Shayahmetov ózi engizipti. I.Omarov hatshylyq qyzmetinen bosatyldy. Bekmahanovtyng «Qazaqstan XIX ghasyrdyng 20-40 jyldarynda» atty kitaby sayasy ziyandy dep tabylyp, barlyq dýkender men kitaphanalardan alyndy. Tariyh, әdebiyet salasynda kadrlardy qudalau bastaldy. 1951 jyly tipti KSRO Ghylym akademiyasynyng tarih institutynda T.Shoyynbaev – H.Gh.Aydarova – Yakuninning maqalasy talqylanyp, búrynghy Bekmahanovpen pikirles iri ghalymdardyng ózi (Pankratova, Vyatkiyn, Drujiniyn) «әshkereleushilikke» úshyrap, qatelerin «moyyndaugha» mәjbýr etildi.

1951 jyly 31-shilde de QK(b)P Ortalyq komiyteti ózining 1945 jylghy 14-tamyzdaghy qaulysynda Kenesarygha bergen baghasyn ózgertip, ol bastaghan qozghalysty feodaldyq-monarhiyalyq, reaksiyashyl dep birjaqty baghalap shyqty. Sol qaulyda Kenesaryny dәriptegen materialdar kirgendikten qazaq әdebiyetining barlyq oqulyqtaryna tiym salyndy. 1952 jyly mamyrda Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynda Qazaqstandaghy últtyq qozghalystardyng sipaty turaly pikirtalas ótti. Biraq búrynghy eki úday pikir bolmady. Pikirtalastyng qorytyndy qújatynda XVIII-XIX ghasyrlardaghy kóterilisterding bәri, Syrym men Isatay-Mahambet kóterilisinen basqasy reaksiyashyl dep jariyalandy. «Pravdanyn» 1950 jylghy 26-jeltoqsandaghy maqalasy barlyq oqu oryndarynda, kәsiporyndarynda da talqylandy. Talqylau birjaqty, sózsiz maqúldau, últshyldyqty әshkereleu sarynynda ghana jýrgizildi».

Al D.A.Qonaevting esteliginde: búl nauqandy órshituge úiytqy bolghan jәne osy mәselede dúrys baghyt ústamaghan – J.Shayahmetov basqarghan Ortalyq komiytetting ózi,– degen emeuirin tanylady. 1951 jyldyng jeltoqsan aiynda J.Shayahmetov shaqyryp alyp ózine Ghylym Akademiyasynyng preziydentining orynyn úsynghan. Soghan oray Q.Sәtbaevting orynynan alynuynyng sebebin D.A.Qonaevqa:
«– Ortalyq komiytetting segizinshi plenumynda «Respublika partiya úiymdaryndaghy iydeologiyalyq júmystardyng jayy jәne ony jaqsartu turaly» mәsele qaraldy. Igerileu az. Ásirese, Ghylym Akademiyasynda. Sonymen qatar, Akademiyanyng prezidiumy men onyng preziydenti Sәtbaev búqaranyng syny eskertpelerinde kórsetilgen qatelerdi týzetu ýshin eshqanday shara qoldanbady, tipti, nolige ten. Akademiyada baryp túrghan berekesizdik anyqtaldy, onda feodalidyq-bayshyldyq qarym-qatynas ornaghan, kadrlar jershildik sypaty boyynsha júmysqa alynghan, memleket qarajatyn ýlken mólsherde shyghyndaghan. Akademiyanynyng prezidiumynyng qoldauymen preziydentting kómekshisi Ospanov pen is basqarushysy Sadyqovtyng tarapynan ýlken qatelikter jiberilgen. Olar sotqa tartyldy. Múnyng barlyghyna qosa, Sәtbaev kezinde «Alashorda» ýkimetining nasihatshysy bolghan. Sәtbaevting әreketindegi osynday asa iri qatelikterding barlyghyn eskere kele Buro ony atqaryp otyrghan mindetinen bosatudy úighardy»,– dep týsindiripti.

Sayasy qayratkerlerdin, onyng ishinde kenestik iydeologiya men kommunistik etika mektebinen ótken túlghalardyng memuarlarynyng deni – sol tústaghy qauly-qararlardyn, hattamalardyng negizinde jazylatyn jazylmaghan dәstýr bar. D.A.Qonaevting pikirine de BK(b)P Ortalyq komiyteti ýgit-nasihat bólimining núsqaushylary P.Apostolov pen B.N.Mitreykinning jәne partiya, kәsipodaq pen komsomol úiymdary bólimining instruktory A.Petrovskiyding BK(b)P Ortalyq komiytetining hatshysy G.M.Malenkovqa jazghan «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasyndaghy últshyldyqtyng oryn aluy jәne sayasy túrghydan jat mamandarmen bylyqtyryluy (zasorennosty – T.J.) turaly» mәlimhaty, «Pravda» gazeti jәne onyng Qazaqstandaghy menshikti tilshisi A.Chernichenko úiymdastyryp, onyng bas redaktory Iliichev arqyly M.A.Suslovqa joldanghan aiyptau maghlúmaty jәne jogharydaghy «domalaq aryzdyng klassiyginin» formulirovkalary sózbe sózge juyq negiz etilipti. Ádette, uaqyttyng ynghayyna beyimdele bayandaugha әdeby óndeushiler jii jýginetin búl tәsil – memuar iyesining shynay kózqarasyn bildire bermeydi.
Osy joldardan keyin D.Qonaev ózining kózqarasyn:

«Búl habardy estigende ýstime suyq su qúiyp jibergendey boldy. Sәtbaevti asa iri geolog retinde biletinmin, oghan ýlken qúrmetpen qaraytynmyn. Endi, ayaq astynan ony bosatpaqshy. Biraz ýnsizdikten keyin Shayahmetov: Ortalyq komiytetting borosynda aqyldasa kelip, respublika Ghylym Akademiyasynyng preziydenttigine meni úsynypty. – Siz búghan qalay qaraysyz?,– dedi. Men: – Senimderinizge rahmet, biraqta men bas tartamyn,– dedim. Sonymen tarqastyq. Eki aidan keyin meni Ortalyq komiytetke Shayahmetov taghy da shaqyrdy. Ol taghy da maghan Akademiyany basqarudy úsyndy. Sol kezde Ortalyq komiytetting ekinshi hatshysy (Kruglov – T.J.) kirdi, ol da Shayahmetovting úsynysyn tolyq qoldady, úzaq әngimeden keyin men kelisim berdim. Jiyrma kýnnen keyin men Mәskeuge bardym. BKP(b) Ortalyq komiytetining ghylym bólimindegi Yu.A.Jdanov (A.A.Jdanovtyng úly) menimen úzaq әngimelesti, kenes berdi, Sәtbaevti synady, әngimelesu sәtti ótti»,– dep bildiripti.

Qanysh Sәtbaevqa qarasty: «kadrlar jershildik sypaty boyynsha júmysqa alynghan»,– degen aryzgha oray komissiya mynaday anyqtama bergen: 1951 jyly akademiyada 1785 adam qyzmet etken, onyng 289 adamy qazaq, yaghni, 14,5%. Batys Qazaqstannan – 33, Pavlodardan – 29, Semeyden – 28, Almatydan – 20, Aqtóbe men Qyzylordadan – 13, Qostanaydan – 12, Gurievten – 11, Aqmola men Ontýstik Qazaqstannan – 10, Jambyldan – 8, Taldyqorghannan – 7, Shyghys Qazaqstannan, Kókshetaudan – 5, Soltýstik Qazaqstannan – 4, sonday-aq respublikadan syrt jerden kelgender – 18 qazaq.

Sonda Kremli men domalaq aryzqoy osy 14,5% qazaqty qazaqtyng Últtyq Ghylym Akademiyasyna qimay otyr ma? Sondyqtan da búl aryz dәleldenbegendikten de Q.Sәtbaevqa mýldem basqa kinә taqqan, yaghni, janadan ashylghan mamany tapshy akademiyagha 1937-1938 jyldary sayasy qughyngha úshyraghan, merzimin ótep kelgen 42 ghylym doktory men kandaidattaryn, siyrek maman iyelerin qyzmetke alghanyn aiyp retinde taqqan. Sonda әlgi «jershildik derti» men «últshyldyq pighyl» qaydan tuyndap otyr? Bizding payymdauymyzsha BKP(b) men QK(b)P Ortalyq komiytetterine de, Ministrler kenesine de, әlgi domalaq aryz iyesine de Sәtbaev pen Tәjiyevting tómendegi úsynysy «jershildik pen últshyldyq» bolyp kóringen siyaqty.

Sh.Shokiyn: «Qyryq segizinshi jyly Almatyny Qaraghandygha ne Aqmolagha auystyru turaly mәsele respublika dengeyinde talqylandy. Bastamanyng iyeleri Sәtbaev pen Tәjiyev (Qazaq SSR Josparlau komiytetining sol kezdegi tóraghasy) astanany kóshiru turaly úsynysty – tek songhy eki qalanyng Almatygha qaraghanda jaghyrafiyalyq túrghydan respublikanyng ortalyghy bolyp esepteletindiginen ghana jasaghan joq. Ortalyq jәne Soltýstik Qazaqstanda miyneralidy-shiykizat qory (temir, jez, boksiyt, siyrek metalldar, kómir) asa mol mólsherde ornalasqan edi. Shiykizattardy keninen iygeru tek qana respublikanyng ghana emes, býkil elding óndirgish kýshterin eselep ósiruge mýmkindik beretin. Astananyng Almatydan kóshirilui Ortalyq jәne Sotýstik Qazaqstannyng óndirgish kýshine erekshe ekpin beredi – dep jobalandy».

IYә, múnday jalang patriottardyng jalasynyng dәieksizdigi, sonau 1905 jyly Potanin men Bókeyhanov úsynghan búl iydeyanyng tarihy qajettiligi tәuelsizdik túsynda jýzege asyryldy. Shyndyghynda da, búl sol kezde partiya men kenes ýkimetining qúqyna qol súqqan óte odaghay, «menmenshil úsynys» bolyp tabylatyn.
Al ózine tóngen qauipti sezisimen Qanysh Sәtbaev tikeley Stalinge:
«Osy kýnderi bir top adamdar, mening jas kezimdegi keybir derekterge teris týsinikteme beru arqyly basymdy saudagha salyp, meni arandatumen ainalysyp jýr. Ruhany sergeldenge úshyraghan sәtimde, sizden: tiyisti dengeyde bayyppen tekseru ýshin men turaly materialdardy Mәskeuge aldyrtu turaly tikeley ózinizding núsqau beruinizdi qatty ótine súraymyn»,– dep jedelhat joldady.
Ile ózining jeke basyna jabylghan jala men Ghylym Akademiyasyndaghy qalyptasqan qauipti baghytty jәne oghan sayasy astar berilgen, arandatushylardyng qaskýnem pighyldaryn tiyanaqty bayandap hat jazdy. Búl jedelhat pen hattyng Q.Sәtbaevtyng taghdyryna qanday yqpaly tiydi, ony naqtylap aitatyn derek kezikpedi.

Sóitip, M.A.Suslov jetekshilik etken BK(b)P Ortalyq komiyteti men «Pravdanyn» degeni josparly týrde jýzege asyrylyp, 1951 jyly 23-qarasha kýni Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining burosy:
«Q.IY.Sәtbaev joldastyng týsiniktemesin tyndap, talqylay kele Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti myna mәselelerdi anyqtalghan dep esepteydi, Sәtbaev joldas:
a) Partiyagha kirgen kezde ózining әleumettik jat tegin jasyrghan. Jold. Sәtbaevting әkesi bay sharuashylyqqa ie bolghan;
b) KBP(b) Ortalyq komiytetining «Tatar partiya úiymyndaghy kópshilik-sayasy jәne iydeologiyalyq júmystyng barysy jәne ony jaqsartudyng sharalary turaly» qaulysy shyqqannan bastap songhy kezge deyin 1927 jyly shyqqan «Er Edige» kitabyna jazghan alghysózindegi ózining últshyldyq qatelerin moyyndamay, oghan syn kózimen qaramay keldi, Sәtbaev joldas onda Edige turaly handyq-feodaldyq eposty nasihattaghan jәne Edigening ózin madaqtaghan.
v) Qazaq SSR Ghylym Akademiyasyn sayasy senim artugha bolmaytyn jәne ghylymgha kezdeysoq kelgen adamdargha toltyryp jiberdi, Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti tarapynan Ghylym Akademiyasyn búl adamdardan tazartu jәne Akademiyanyng ghylymy júmystarynyng dәrejesin kóteru turaly berilgen núsqaulargha oray tiyisti shara qoldanbady.
Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti qauly etti:
1. Q.IY.Sәtbaev joldas Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng preziydenti qyzmetinen bosatylsyn jәne oghan esep kartochkasyna jazylghan qatang sózgis berilsin.
KBP (b) Ortalyq komiytetine bekituge jiberilsin.
2. Sәtbaev joldasqa ózining ómirbayanyna tiyisti ózgerister engizu mindettelsin.
3. Erekshe iske tirkeletin eskertu.
Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining hatshysy – J.Shayahmetov»,– degen sheshim shyghardy.
Sol kýni «Erekshe istegi asa qúpiya»:
«3. Qazaq SSR Memlekettik Qauipsizdik ministri Fitin joldasqa: «Alashordanyn» Semeydegi komiyteti Q.IY.Sәtbaev joldasty ýgitshi retinde paydanghany turaly materialdardy tekserip shyghyp, onyng nәtiyjesin Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetine habarlanyz»,– degen qatynas ta tiyisti mekemege joldandy.
Qazaqstan Ortalyq Komiytetining jәne jeke J.Shayahmetovting bar qolynan kelgeni, akademikting keyingi ómirine tikeley qatysy shamaly: tegin jasyrdy, 1927 jyly kitaptyng alghysózinde qatelik jiberdi, «halyq jauy» bolyp ústalyp, merzimin ótep qaytyp kelgenderdi júmysqa aldy – degen siyaqty Q.Sәtbaev tәrizdi iri úiymdastyrushy ghalym ýshin bir ýshkiruden qalmaytyn «ayypsymaqtardy» taghumen shektelui edi. Osydan keyin Q.Sәtbaev SSSR Ghylym Akademiyasynyng kezekti sessiyasyn jeleu etip Mәskeuge baspanalap ketuge mәjbýr boldy. Onda barghan song Stalinge hat joldady, biraq onyng jauapsyz qalatyny әu bastan belgili bolatyn.

Mәskeudegi odaqtyq dengeydegi ministr Tevosyan men SSSR Ghylym Akademiyasynyng preziydenti Nesmeyanov Q.Sәtbaevqa qamqorlyqpen qarap, lauazymdy qyzmetter úsyndy. Anyghynda, BK(b)P Ortalyq komiytetine qaltqy tastap, qarmaqtyng sabyn ústatyp, astyrtyn úiymdastyryp otyrghandar imperiyalyq óktem pighyldaghy, úly otan soghysy jyldarynda on oqtyng toghyzyn shygharudy qamtamasyz etken geolog-akdemikting mәskeulik baqtalastary edi.

M.-H. jәne J.Sýleymanova: «Mәskeulik on akademiyk, tau ken isterining generaldary SSSR Ministrler Kenesine: «akademik Qanysh Sәtbaev halyq sharuashylyghyna ziyan keltiretin jalghan boljaular jasaumen shúghyldanyp jýr» – degen aryz jazghan kezde, Iliyas Omarov tikeley baylanys arqyly Qara metallurgiya ministri Ivan Tevosyangha habarlasyp, taghdyry tek Mәskeu arqyly sheshiletin akademik Sәtbaevti qorghaudy ótinedi. Tevosyan aryzgha qol qoyghandardyng barlyghyn ózining kensesine shaqyryp alyp, olardy sol sәtte bólmesinde otyrghan Qanysh Imantayúlynan keshirim súraugha kóndiredi. Iliyas Omarov telefon arqyly Sәtbaevqa Mәskeude qala túrugha kenes beredi».
Búl derekting shyndyghyn akademik Shafik Shokinning myna esteligi rastaydy:

«Osydan búryn Sәtbaev pen Áuezovti Respublikadan qudalap shygharghan oqighanyng oryn alghany әrkimning esinde shyghar. Ol elden ketkennen keyin biraz uaqyttan song men Qanysh Imantayúlymen Mәskeude keziktim. Ústazym arandatulardy óte auyr qabyldapty. Basshylar men baspasózding oghan nege osynshama jabyla shýiilip alghanyn esh týsinbepti. Men akademikting osynshama dәrmensiz, osynshama sharasyz kýige týskenin soghan deyin de, sodan keyin de kórgemin joq. Sóilesip otyrghan sәtterimizde ol menen ózin demeytin qanday da bir sýienish, tym bolmaghanda, ózining kónilin ornyqtyratynday júbatu izdep otyrghanday sezildi. Qughyndalghan ghalym maghan: SSSR Ghylym Akademiyasy eki qyzmet – Akademiyk-hatshynyng orynbasary men SSSR GhA-nyng Ural filialynyng tóraghalyghyn úsynyp otyr,– dedi. Jalpy alghanda óte joghary qyzmetter, biraq ta men ony osy eki úsynystan da bas tartugha kóndirdim. Óitkeni Sәtbaev – halyqtyng ortaq sýiiktisi. Oghan eshqanday da jala daq týsire almaydy. Egerde ol osy eki úsynystyng birin qabylday qalsa, onda halyqtyng senimi men qúrmetine kirbing týsedi. Yaghni, akademik ózi qúrmet tútqan osy ómirdegi eng qymbatynan aiyrylady. Men oghan Jezqazghangha barudy úsyndym. Ómir jolyn sonda bastady, ondaghylardyng bәri múny biledi әri baghalaydy. Sonda júmys istediniz, – dedim men oiymdy jalghastyryp, – uaqyttyng ózi bәrin de orynyna keltirip, sizdi Qazaqstan ghylymyna qayta alyp keledi. Sәtbaev mening úsynysyma qatty quandy. Ángime «Moskva» qonaqýiining bólmesinde ótti. Áyeli Taisya Alekseevna qosalqy bólmede jeltanau bolyp auyryp jatqan. Qanysh Imantayúly әieline: «Sende ishetin birdene bar ma? Jaqsy úsynysty juu kerek», – dep ony orynynan túrghyzdy. Akademikting júbayy da: «Nesi bar, onda Jezqazghangha kettik», – dedi kónildenip».

Qanysh Sәtbaevting taghdyry ghylym men mәdeniyet, әdebiyet salasynaghy kózqaras iyelerining býkil taghdyryn anyqtap beretin sheshushi nysana boghandyqtan da, qayta oralyp jatpas ýshin, onyng keyingi kórgen qysymyn keltire ketemiz.

Ghylym Akademiyasynyng Jarghysy boyynsha Ortalyq komiytet orynynan alghanymen de, onyng Preziydenti jalpy jinalysta saylanuy tiyis bolatyn. Búl mәsele Ortalyq komiytetti qatty alandatqan. Aqyry Q.Sәtbaevti Sessiyagha shaqyrdy. Qanday da bir auyzsha uәdege qaramastan basyna tóngen qaterding seyilgenine senbey Mәskeu men Leningradta jýrip kýni keshe qol astynda bayandama jasap jýrgen, qazir Ortalyq komiytetting ghylym bólimin basqaryp otyrghan N.Jandildinge:
«15-kókekke belgilendi degen Ghylym akademiyasynyng mәjilisine qatysa almaymyn... Egerde Ortalyq komiytet qoldaytyn bolsa, onda Akademiyanyng jalpy jinalysynda jana preziydentti saylardyng aldynda myna hatty oqyp berulerinizdi ótinemin»,– dep hat jazdy. Onda:

«Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng damuy men órkendeu jolynyng kýrdelenip bara jatqandyqtan da, mening egde tartqan jasym men syr bere bastaghan densaulyghyma baylanysty jogharghy jaqtan búdan búryn da meni Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng preziydenti siyaqty jauapty júmystan bosatudy ótingen bolatynmyn.

Ádil synnyng nәtiyjesinde: Ghylym Akademiyasynyng basshylyghy men Akademiyanyng preziydenti retinde menin: kadrlardy tandau, qoghamtanu instituttaryndaghy ghylymy júmystardy qadaghalau barysyndaghy eleuli iydeologiyalyq búrmalaushylyqtar men kemshilikter jibergenim anyqtalghannan keyin men ýshin búl qadamnyng dúrys ekendigi tipti anyq bola bastady.
Sondyqtan da men Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng jalpy jinalysynan meni preziydenttik mindetten bosatudy qatty ótinish etemin, sóitip mening búdan bylay ózimning sýiikti geologiya ghylymy salasynda birynghay qyzmet etuime mýmkindik berulerinizdi ótinemin.

Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng jana preziydenttigine óz tarapymnan – ken oryndaryn óndeuding iri mamany, qazaqstannyng auyr ónerkәsibining damu mәselelerining bilgiri, memlekettik jәne ghylymiy-óndiristik tәjiriybesi mol, jas, densaulyghy jaqsy, quatty Dimash Ahmetúly Qonaevting kandidaturasyn úsynamyn әri qoldaymyn, onyng jogharydaghy qasiyetteri Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynyng ghylymy ómiri men qyzmetin tiyisti dengeyde basqaratynyna ýmitpen qaraymyn. Akademik Sәtbaev»,– dep jazyldy.

Sóitip, tórt jylgha «óndiristik demalys» aldy. Áriyne, múnyng astarynda ýlken jýrekting ýlken kýizelisi jatty. Oghan Ghylym Akademiyasynyng jana preziydenti D.A.Qonaevtin:
«1952 jyly 16-17 kókek kýni respublika Ghylym Akademiyasynyng jalpy jinalysy ótti. Sessiyanyng birinshi kýni M.P.Rusakov pen A.Q.Júbanovty – akademiyanyng tolyq mýsheliginen, Q.J.Júmaliyevti – mýshe-korrespondenttik dәrejesinen aiyru turaly mәsele qaraldy. Rusakov – Qazaqstannyng geologiyalyq ghylymyna erekshe ýles qosty. Ony akademiyanyng qúramynan: «Kenestik sosialistik respublikalar odaghyna qarsy baghytalghan ziyankestik әreketi ýshin» – degen aiyppen shyghardy. 1952 jyly múnday aiyptyng taghyluy sottyng ýkimimen teng edi. Óz salasyndaghy iri ghalymdar Júbanov pen Júmaliyevti – «Qazaq SSR Ghylym Akademiyasynan qol ýzgeni ýshin» degen jeleumen shyghardy. Ortalyq komiytet pen Ortalyq komiytetting iydeologiya jónindegi hatshysy M.Sujikovtyng tikeley basshylyghymen qabyldanghan búl sheshimdi men mýldem qate, әdiletsiz dep eseptedim jәne solay dep esepteymin. Ol kýnderi men әli akademik emes edim, sondyqtan da aghysqa qarsy jýze almadym, alayda men, óz kezeginde búl sheshimning kýshin joyatynymyzdy bildim. Solay boldy da. Áriyne, jiberilgen qateni osy bir tamasha ghalymdardyng búrynghy qúqyn belgili bir qiynshylyqpen qalpyna keltiruime tura keldi. Ashyghyn aitqanda, soghystan keyingi kezende de Qazaqstannyng kórnekti ghalymdary men mәdeniyet qayratkerlerine qarsy orynsyz qughyn jýrgizu toqtatylghan joq. Tarihshylar Ermúhan Bekmahanov pen Bekjan Sýleymenov tútqyndalyp, úzaq merzimge sottaldy. Sonymen qatar ghalym-әdebiyettanushylar Esmaghambet Ismaiylov pen Qayym Múhamedhanov ta sottaldy, songhysyna Abaydyng әdeby mektebin zertteu mәselesinde jibergen «últshyldyq qateleri ýshin» degen aiyp taghyldy». Ókinishke oray, Ortalyq komiytetting basshylary bir qatar ghalymdargha negizsizden negizsiz jaghymsyz kózqarasta boldy»,– degen esteligi dәlel.

Sóitip, D.A.Qonaev Ghylym akademiyasynyng Preziydenti retinde ózining №1 búiryghymen: kenes ókimetine ziyankestigi ýshin, akademiyamen baylanysty ýzgeni ýshin M.P.Rusakovty, A.Q.Júbanovty, Q.Júmaliyevti Ghylym akademiyasynyng tolyq mýsheligi jәne korrespondent-mýsheligi ataghynan aiyrdy.

Jeme-jemge kóshkende Q.Sәtbaev siyaqty iri ghalymnan aiyrylu – respublikanyng bedelin týsiretin jәne onday tәuekelge bara da almaytyn. Sondyqtan da 1952 jyly J.Shayahmetov «Mәskeu» qonaqýiinde sonda jatqan Q.Sәtbaevpen onasha kezdesip:

«Ortalyq basylymdardyng maqalalarynan keyingi alasapyrandy oqighadan song sizdi preziydenttik qyzmette alyp qaludyng esh mýmkindigi bolmady. Alayda men sizden Qazaqstangha qaytyp keludi tabandy týrde ótinemin. Geologiya institutynyng diyrektory bop isteniz. Egerde ol qyzmet sizdi qanaghattandyrmasa basqaday oryn tabamyz. Qazaqstan Kompartiyasynyng basshylyghy sizge búrynghyday senimmen qaraydy. Sógisti de alyp tastaymyz, tek sabyr saqtanyz. Buroda qaraymyz»,– dep úsynys jasaghan bolatyn.

Ol ózining búl uәdesinde túrdy. Qazaqstan kommunisterining Ý siezinde ónerkәsiptik manyzy zor ken oryndaryn barlaudyng geologiyalyq kartasyn jasau mindeti Geologiya institutyna jýktelip, ghylymy jetekshilik etu akademik Q.Sәtbaevqa tapsyrylatynyn kommunisterding qúryltayyna maqúldatyp aldy. Sóitip, D.A.Qonaev partiyanyng qararyn oryndau maqsatynda shartty týrde ózining №2 búiryghymen Q.Sәtbaevti geologiya institutynyng diyrektory qyzmetine taghayyndady.

Búl kezde Múhtar Áuezovting de jeke basy tarazygha taghy da tartylyp jatty. Ýsh jylgha sozylghan ýlken nauqannyng alghashqy talqysy, mine, osylay ayaqtaldy.
IYә, bәri de amalsyzdyng yrqy edi.
Jalghasy bar)

Abai.kz