Qazaq qúndylyghy adamzat órkeniyetimen búrynghydan da betpe-bet kelip otyr. Osyghan oray, últtyq qúndylyghymyzdy tәrk etpestey etip, әlemge taratu, ony әlemge siniru mindeti túr. Sol sebepti, bas taghamdy «bishparmak» atau - baghamyzdy pash etu emes, mazaq etuding kórinisine ainalsa da әreketsiz otyruymyz jaraspaydy. Tipti keybir «ghalymdar» YuNESKOnyng tizbesine osy mazaq sózben engizudi iydeya etip jýr. Al bir aituly tarihshymyz «... besbarmaq emes, besbashpay dep atasa da, kelip-keter ne bar? ... Solay da, solay bizding mәdeniyet sonysymen biregey. Onda namystanatyn, arlanatyn eshtene joq… Kerisinshe, qazaqty daralaytyn, aighaqtaytyn odaghay atau» dep qyrsyghady.

«Beshparmak» sózi qazaqta joq, patshalyq resey iydeologiyasyna orayy kelgen jasandy sóz tirkesi: biysh+parmak. Búny patsha tilmashtary arqyly iydeologtary iske asyrdy, jariya etti.

Úly dalanyng bas taghamyn «bishparmak» ataghan reseylik, ebropalyq zertteushiler búny ne qasaqana, ne mәn bermesten ainalymgha engizgen.Resey imperiyasynyng memleket qayratkeri, senator, tarihshy, jazushy әri etnograf etnograf Aleksey Irakliyevich Levshin (Lyovshiyn) [A. IY. Lyovshiyn. Opisanie Kirgiyz-Kazachiiyh, ily Kirgiyz-Kaysaskskih ord y stepey. Tom 3: Etnograficheskie issledovaniya. S.-Peterburg. 1832. Str. 39 ] óz jinaghynda: «Izvestneyshee kirgizskoe (kazahskoe) kushanie, nazyvaemoe bishbarmak, prigotovlyaetsya iz myasa, melko iskroshennogo y smeshannogo s kusochkamy sala. Bish – znachit pyati, a barmak – pales. Nazvaniye, ocheni horosho vyrajaiyshee predmet, ibo bishbarmak ne edyat inache, kak pyatiu palisamiy»  dep mýldem basqa tagham jayly jazyp otyr jәne jan-jaqty sipattau joq, jýrdim-bardym ghana. Qazaq eshqashan etti turap alyp pisirmeydi. Áueli mýshe-mýshesimen pisirip alyp, tabaqqa, astaugha salynghan etti dastarqan basynda turaydy bolmasa turap әkeledi.

Al Ivan Lepehin [Lepehin IY. IY. Prodoljenie dnevnyh zapisok puteshestviya akademika y medisiny doktora Ivana po raznym provinsiyam Rossiyskogo gosudarstva v 1770 godu. — Spb., Ch.2., 1802, S.106-107.] bylay jazypty: «Bish Barmak, samaya luchshaya Bashkirskaya pisha, proishodit ot slova „Bish“ — pyati, y „Barmak“ — pales, y sostoit v mѣlkoizrublennyh kuskah loshadinago, koroviyago ily ovechiyago myasa, y Salmy. Salma dѣlaetsya iz krutago tѣsta pshenichnoy, yachmennoy iliy polbennoy muki, kotoroe, razdѣlyaya na kusky velichinoi s mѣdnoy pyatikopѣeshnik, varyat v odnom kotlѣ s myasom tak, kak u nas kluskiy». Búl endi mýldem basqa taghamnyng sipattamasy. Qazaq pen bashqúrttyng bas taghamyna eshbir qatysy joq. Demek, Levshin sekildi «avtoriytetter» talay etnografiyalyq materialdy ýstirt tizip alghan jәne birinen biri kóshire salghan, sipattay salghan.

Sibirden bastap Ýndi múhityna deyingi aralyqtaghy barlyq halyqtar qoy taghamdy qolmen jeytini mәlim. Qazaq sovet әdebiyeti(I.Jansýgirov, S.Sharipov, S.Múqanov shygharmalarynda) týrli keyipkerlerding auyzyna salyp «bes barmaq» kalikasynyng basyn qyltiytqanymen, sovet dәuirinde qazaqtyng ziyaly qauymy tyiym salyp, bas taghamdy «qazaqy et» (myaso po kazahski) týrinde moyyndatty. Biraq búl sinimdi gastronim emes edi, bar bolghany «qamyr-auqat», «et-tamaq» sekildi sóz tirkesi bolmasa «inkәl» delinetin gruzin «hinkәlinin» kәlkisi.

«As» sózi - qazaq halqynyng belgili «as beru» dәstýrimen tyghyz baylanystaghy ejelgi dәuirding últtyq joralghysyna negiz bolghan ejelgi gastroniym. As degenimiz – qúrbandyqqa soyylyp, mýshe-mýshesimen tartylatyn et taghamy. Bas tagham osylaysha óndelmesten, turalmastan etti mýshe-sýiegimen birge tartu salty ornyqqan. Bertinde, otyryqshyl dәstýrding synalauymen ózgere qalyptasyp, nansadaqa retinde sorpagha pisiriletin  qamyrdy qosyp, oghan dәmdeuishter aralastyru arqyly jәne belgili bir servirleu mәdeniyeti kirikkendikten tarihy tagham mýlde basqa keyipke týsip, ózine tәn biregey atauy qalyptaspay qalghanyn eskeremiz.

Astyng turalghan, dәmdeuishter qosylghan «asamyqqa» ainalu dәuiri HVIII ghasyrda oryn aldy. Búl kezde kóshpeli qazaq halqy otyryqshy patshaly Reseymen túraqty baylanys ornay bastady jәne kóshpeldi elding qúndylyqtaryna ebropalyqtardyng nazary týsti. Osy kezde qazaq gastroniymi Batys kózqarasyna sәikestene transformasiyagha týse bastady. Mine osy kezde «bishparmak» jasandy atauy oryn aldy. Tórkterding bas taghamy negizinen turama, torama, salma, etauqat sekildi auyzeki týrde atalghanymen, olar gastronim (tagham atauy) retinde qalyptaspaghan. HVIII-HIH ghasyrlarda tilmashtar tarapynan sheteldikter men patshalyq Resey shendilerine búl tagham tilmashtardyng auyzymen «beshparmak» sózimen tartylghan, taratylghan. Alayda, búl kóshpeli halyqty tómensitu, «mәdeniyetsizdikti» betke basu sekildi ishara sóz. Qazaq eshqashan osynshalyqty qarabayyr (primitiyv) sóz jasamaydy әri bas taghamyn onymen atamaydy.

Qazaqtyng bas taghamynyng qalyptasu jolynda gastronim retinde tarihy leksikalyq qorda kezdesetin «as» sózi bar ekenin jәne «beshbarmak» sózining tildik qordan tys, syrtqy ortanyng tanuynan payda bolghan jasandy sóz ekenin eskere otyryp; jana dәuirde qalyptasyp, zamanauy túrghyda mazmúny men týri ózgergen bas taghamgha layyq ataudy neologizm týrinde siniru barynsha tiyimdi degen qorytyndygha keldik.

Jan-jaqty talday kele,  bir top lingvister men tiltanushylar, gumanitarlyq ghylym salasynyng ókilderi bas taghamgha arnayy týrde neologizm oilastyrghan abzal dep sheshti. Ol sóz: asamyq. Týbiri – as sózi, odan keyingi tuyndy týbir – asa, asam sózderi taghamnyng sipatyn asha týsedi. «Myq» jana sóz tuyndatushy júrnaq: byla+myq, qara+myq, qyza+myq, jyly+myq sekildi sózderden belgili. «Myqty» sózining de týbiri. Búl sózding de, sózjasamnyng da avtory – qazaq halqy!

«As» sózi obasta Kókke baghyshtalghan qúrbandyq mal etining atauy bolatyn. «As» týbirinen 30-gha juyq  sózder tuyndaghan. Solardyng keybiri mynau:

As: 1) mәrtebeli marqúmgha beriletin keng auqymdy etnografiyalyq toy-sadaqa;

2) dastarqandaghy basty da manyzdy tamaq, qorek,auqat;

3) tamaq, et pisir.

Asa: 1) en; 2) asap je;

Asau:  tamaqty asap jeu; auyzdy toltyra jeu;

Asaba – as beru sharasynda tamaq tartu júmysyn basqarushy kisi, kәzirgidey toy basqarushy emes;

Asadal – tamaq pen ydys-ayaq saqtalatyn kebeje;

Asam et –  alaqan toly et;

Asatu – qazaq dәstýrimen mәrtebeli kisining alaqangha et toltyra jegizui;

Astabaq – et salynatyn arnayy aghash tabaq;

Astau – as taghamy salynatyn sopaq aghash ydys;

Asym et – 3-4 adamgha arnalghan et kólemi;

As beru – qadyrly adam qaytqannan keyingi birneshe jyldan song beriletin toy;

As qayyru – tamaqtan song qol jayyp beriletin bata, alghys.

Búl sózdik qordyng barlyghy da jogharyda aitylghan qazaqtyng tanymy men bolmysyna tәn as beru dәstýrinen tuyndaghan úghymdardy ashatyn leksikalyq qor ekeni kórinip túr. Alayda, býginde asamyq tek qana etten ghana emes, sonymen birge qús eti men balyqtan da,tipti kókónis pen basqa tamaq aralasqan vegeterian núsqasy da asylatyny qúpiya emes. Sol sebepti «asamyq» sózi búghan da layyq,tipti «besh» degen jargondy onyng týbiri bolyp túrghan «as» sózi de yghystyrady.

Bas taghamgha neologizm qarastyruda  tómendegi kriyteriylerdi qanaghattandyru shart boldy:

• qazaq tilining sózjasam qabyletine sәikes boluy;
• bas taghamnyng bastapqy sipatyn bildiretin «as» sózining týbirge qatysuy;
• taghamnyng ereksheligin ashatyn mazmún boluy – «asap jeu»;
• aytyluy jenil әri qabyldaugha sinimdi boluy;
• basqa qosalqy úghymmen qabattaspaytyn, semantikalyq jaghynan aiqyn boluy;
• ózge tilge kóshkende transkripsiyasy meylinshe jenil әri búzylmaytyn núsqa boluy: asamyq – asamh – asamkh. Áriyne jana sózdi siniruge belgili bir merzim kerek. Biraq ol nasihattyng sharuasy.

Qúrmetti aghayyn! 

«Bishparmaktyn» orystildi qauym arqyly tarala bastaghanyna songhy 20 jyl ghana.

«Asamyqty» qoldap dauys berudi, moyyndaudy súraymyz. Búl - neologizm. Biraq taghamdy qorlaytyn «bishparmakty» yghystyrugha jaraytyn, tilimizding sózjasam qabyletine baghynghan jana sóz.  Tútynushy әri qúndylyghymyzdy dәripteushi retinde osy sózdi algha tarta otyryp, kelesi satyda aspazdar men restoratorlardy moyyndatuymyz kerek. Odan әri jalpyadamzattyq gastronim retinde ózinen ózi qalyptasady, moyyndalady.

Qúndylyqty qolda, dauysyndy qos, aghayyn!

Serik Erghaliy,

90-jyldardaghy Azamattyq «Azat» qozghalysynyng negizin salushylardyng biri, 1992 jyly әzirlengen «Kósege qaytse kógerer?» sayasy tújyrymdamanyng avtory.

Abai.kz