Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng Últtyq qúryltaydyng «Adal adam – Adal enbek – Adal tabys» atty ýshinshi otyrysynda sóilegen sózinde «...Radikaldy neofittar halqymyzdyng saltynda joq kiyim ýlgileri arqyly da jat diny iydealdardy qoghamgha tanugha tyrysyp jýr. Búl bizding dәstýrli úghymdarymyz ben qúndylyqtarymyzgha jasalyp jatqan ashyq shabuyl ekeni anyq. Biz babalarymyzdyng san mynjyldyq diny ilimi men ruhany baghdaryna arqa sýieuimiz kerek. Elimizding ruhany derbestigin saqtap, ony nyghayta týsemiz desek, týrki halyqtarynyng kópshiliginin, sonyng ishinde qazaqtardyng dәstýrli dini – sunnittik baghyttaghy hanafy mәzhabyna den qoyymyz qajet...» dep atap ótti.

Qazaq halqynyng ústanghan jolynda din men salt-sana ózara ýilesim tauyp, ruhany sabaqtasyp otyrghan. Tarihta qazaq jerinde diny baghytta qaqtyghystar mýldem bolmaghan. Al qazir diny aghymdardyng iydeologiyanyng әserinen diny fanatizmdik kózqaras payda bolyp bólinushilik kóbeye týsti. Diny fanatizm – qandayda bir diny qaghidalargha, kózqarastargha jaqyn bolyp, soghan tәueldilikti bildiredi. Diny fanatizmdik sipattaghy adam ózining pikirin, ózining qalauyn basqa adamdargha tyqpalap oryndatqysy keledi. Múnday fanatizmdik kózqarastardan radikaldyq oilar tuyndaydy. Áriyne, kez kelgen adam birden fanat bolmaydy, olargha diny jamaghattyng әseri, diny liyderding núsqaulyghy, bergen baghyt-baghdary,  ózge diny әdebiyetteri men uaghyzdary yqpaly tiyedi. Sonymen qatar, adamnyng boyynda psihologiyalyq ózgeshilikter (agressiyanyng basymdylyghy, qoghamdy bólu, dәstýrge qarsy kelu, zayyrlylyqqa qarsy kelu t.b.) biline bastaydy. Diny fanatizm kez kelgen qoghamda alauyzdyqqa aparatyn qauipti qúbylystyng biri. Qauip tóndiretin fanattyq iydeyalar olar: zayyrly memlekettik jýiege qarsy kelu jәne diny sharighy memleketti ornatu; taza islamgha oralamyz degen syltaumen qoghamgha iritki tudyrtu; dәstýrmen amal etpeu.

Osy jerde zayyrlylyq turaly aitatyn bolsaq, diny sharttargha negizdelmegen memleket dep bilemiz.  Zayyrlylyq orys tilindegi «svetskosti» úghymy, batystaghy «laisizm» ústanymyna balamasy retinde qoldanylady. Sayasy biylik belgili bir dindi qoldamauy, barlyq din ókilderine teng qúqyq berui, din jәne memleket isterining ajyratyluy siyaqty negizgi ústanymdardyng osy laisizmge tәn basty qaghidattar. Laisizmning mazmúnynda din jәne dýniye, jamaghat jәne qoghamnyng ózara ajyratyluy, bir birine aralaspauy, adamdardyn  dinine nemese ateist boluyna qarap baghalanbauy, tómendetilmeui, erkin qúlshylyqtaryn oryndauyna mýmkindik berilui nemese oryndaugha mәjbýrleuding bolmauyn qarastyrghan. Zayyrly qúqyqtyq memleket bolghandyqtan qazaq qoghamyndaghy dinge senushiler bayypty ústanymda bolu qajet.

Preziydent kýn tәrtibindegi ózekti mәselening biri qoghamdaghy jat diny fanatizm turaly ýzildi-kesildi aitty. Radikaldy neofitterding iydeologiyasy men yqpaly jastar ýshin óte qauipti bolyp tabylady. Biz jat diny iydeologiyalardyng әserin aitqanda, olardyng artynda basqa halyqtardyng belgili bir qúndylyqtary men simvoldary túrady. Sol ýshin biz mynjyldyq diny bilimge jәne ata-babalarymyzdyng ruhany qúdylyqtaryna sýienuimiz kerek. Sebebi, qazirden múnday iydeologiyanyng taraluyna tosqauyl qoya almasaq aldaghy úrpaqtyng kýni ne bolary kýmәndi. Kez kelgen últtyng ózin tarihta últ retinde saqtap qaluynyng alghysharty – ózining ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrli dininen, tilinen, dilinen ajyramauy ekeni belgili nәrse. Osynday qúndylyqtarymyz ben tәuelsizdigimizdi saqtap qalu halqyna janashyr әrbir jannyng azamattyq paryzy dep sanaymyn.

Diny sana men diny senim aqyl men jýrekke, parasatqa jýgingen jaghdayda ghana shynayy dindarlyq, ruhany mәdeniyet qalyptasady. Osyghan oray úly Abay Qúnanbayúly: «Ghylymsyz oqyghan namaz, tútqan oraza, qylghan haj, eshbir ghibadat ornyna barmaydy!» deydi. Aqiqatynda din ózgermeydi, ókinishke oray dindi búrmalap týsindiretinder ózgerip ketken. Biz qazir Jaratushynyng sharuasyna aralasyp kettik. Bireudi tozaqqa,bireudi jәnnatqa kirgizemiz. Namaz oqyghan adamdardyng barlyghy әulie bolyp kete almaydy. Yaghny ishki jan dýniyendi tazartpasan, pendeshilikten aryla almasan, sening dindarlyghynnan ne payda? Ásiredinshildikpen, qúrghaq uaghyzben biz din jasay almaymyz. Jasaghan kýnning ózinde ol qoghamgha izgilik әkelmeydi, kerisinshe dinnen suidy. Degenmende dindarlyqta jýrgen jastar keyde diny bilimning tómendiginen әsiredinshildikke boy aldyrghanyn ózderide bayqamay qalady. Qazir kóp adam din dese, shoshynyp túrady. Biraq dinning esh kinәsi joq. Din – kertartpashylyq, artta qalushylyq emes, ol imandylyq, ol adam­gershilik, ol tәrbiye. Bizding tarihymyz, baba­larymyzdyng jýrip ótken joly men ómiri. Qazaq dindi diline sinirgen halyq. Qazaqtyng ziyalysynyng qay-qaysysyn alyp qarasaq ta, bәri medresede bilim alyp, Islam men músylman arasyn ajyrata bilgen.

Ghúlama Múhtar Áuezov Kenes ýkimeti ornamay túryp, 1918 jyly  №9 sany «Abay» jurnalynda jariyalaghan bir maqalasynda: «Qazaqty juyrda jetildirmeytin taghy bir sebep diny fanatizm, eski ghúryp-ghadat. Eski moldamen alysyp, eldi adastyrghan qatasyn joyghansha, tirshilik júmysynyng barlyghyn dinge baylaghanyn qoyghyzghansha, jana oqu haram, jana múghalim kәpir degenin toqtatqansha, talay zaman óter. Aqyl men adamshylyq syighyzbaytyn nadan atanyng eski ghúryp-ghadatyn joghaltu da onay emes. Búlar kýshti túrghanda mәdeniyet kirmeydi», – degen edi. Jaqsylyq pen jamandyq bir Alladan bolsa, al jaqsy bolu, jaman bolu adamnyng ózdigen is әreketinen bolsa kerek.

Bahtiyar Alpysbaev,

Dintanushy-magistr

Abai.kz