مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ «ادال ادام – ادال ەڭبەك – ادال تابىس» اتتى ءۇشىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە «...راديكالدى نەوفيتتار حالقىمىزدىڭ سالتىندا جوق كيىم ۇلگىلەرى ارقىلى دا جات ءدىني يدەالداردى قوعامعا تاڭۋعا تىرىسىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ۇعىمدارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزعا جاسالىپ جاتقان اشىق شابۋىل ەكەنى انىق. ءبىز بابالارىمىزدىڭ سان مىڭجىلدىق ءدىني ءىلىمى مەن رۋحاني باعدارىنا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ رۋحاني دەربەستىگىن ساقتاپ، ونى نىعايتا تۇسەمىز دەسەك، تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – سۋننيتتىك باعىتتاعى حانافي ءمازھابىنا دەن قويۋىمىز قاجەت...» دەپ اتاپ ءوتتى.

قازاق حالقىنىڭ ۇستانعان جولىندا ءدىن مەن سالت-سانا ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ، رۋحاني ساباقتاسىپ وتىرعان. تاريحتا قازاق جەرىندە ءدىني باعىتتا قاقتىعىستار مۇلدەم بولماعان. ال قازىر ءدىني اعىمداردىڭ يدەولوگيانىڭ اسەرىنەن ءدىني فاناتيزمدىك كوزقاراس پايدا بولىپ بولىنۋشىلىك كوبەيە ءتۇستى. ءدىني فاناتيزم – قاندايدا ءبىر ءدىني قاعيدالارعا، كوزقاراستارعا جاقىن بولىپ، سوعان تاۋەلدىلىكتى بىلدىرەدى. ءدىني فاناتيزمدىك سيپاتتاعى ادام ءوزىنىڭ پىكىرىن، ءوزىنىڭ قالاۋىن باسقا ادامدارعا تىقپالاپ ورىنداتقىسى كەلەدى. مۇنداي فاناتيزمدىك كوزقاراستاردان راديكالدىق ويلار تۋىندايدى. ارينە، كەز كەلگەن ادام بىردەن فانات بولمايدى، ولارعا ءدىني جاماعاتتىڭ اسەرى، ءدىني ليدەردىڭ نۇسقاۋلىعى، بەرگەن باعىت-باعدارى،  وزگە ءدىني ادەبيەتتەرى مەن ۋاعىزدارى ىقپالى تيەدى. سونىمەن قاتار، ادامنىڭ بويىندا پسيحولوگيالىق وزگەشىلىكتەر (اگرەسسيانىڭ باسىمدىلىعى، قوعامدى ءبولۋ، داستۇرگە قارسى كەلۋ، زايىرلىلىققا قارسى كەلۋ ت.ب.) بىلىنە باستايدى. ءدىني فاناتيزم كەز كەلگەن قوعامدا الاۋىزدىققا اپاراتىن قاۋىپتى قۇبىلىستىڭ ءبىرى. قاۋىپ توندىرەتىن فاناتتىق يدەيالار ولار: زايىرلى مەملەكەتتىك جۇيەگە قارسى كەلۋ جانە ءدىني شاريعي مەملەكەتتى ورناتۋ; تازا يسلامعا ورالامىز دەگەن سىلتاۋمەن قوعامعا ىرىتكى تۋدىرتۋ; داستۇرمەن امال ەتپەۋ.

وسى جەردە زايىرلىلىق تۋرالى ايتاتىن بولساق، ءدىني شارتتارعا نەگىزدەلمەگەن مەملەكەت دەپ بىلەمىز.  زايىرلىلىق ورىس تىلىندەگى «سۆەتسكوست» ۇعىمى، باتىستاعى «لايتسيزم» ۇستانىمىنا بالاماسى رەتىندە قولدانىلادى. ساياسي بيلىك بەلگىلى ءبىر ءدىندى قولداماۋى، بارلىق ءدىن وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىق بەرۋى، ءدىن جانە مەملەكەت ىستەرىنىڭ اجىراتىلۋى سياقتى نەگىزگى ۇستانىمداردىڭ وسى لايتسيزمگە ءتان باستى قاعيداتتار. ءلايتسيزمنىڭ مازمۇنىندا ءدىن جانە دۇنيە، جاماعات جانە قوعامنىڭ ءوزارا اجىراتىلۋى، ءبىر بىرىنە ارالاسپاۋى، ادامداردىڭ  دىنىنە نەمەسە اتەيست بولۋىنا قاراپ باعالانباۋى، تومەندەتىلمەۋى، ەركىن قۇلشىلىقتارىن ورىنداۋىنا مۇمكىندىك بەرىلۋى نەمەسە ورىنداۋعا ماجبۇرلەۋدىڭ بولماۋىن قاراستىرعان. زايىرلى قۇقىقتىق مەملەكەت بولعاندىقتان قازاق قوعامىنداعى دىنگە سەنۋشىلەر بايىپتى ۇستانىمدا بولۋ قاجەت.

پرەزيدەنت كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى قوعامداعى جات ءدىني فاناتيزم تۋرالى ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتتى. راديكالدى نەوفيتتەردىڭ يدەولوگياسى مەن ىقپالى جاستار ءۇشىن وتە قاۋىپتى بولىپ تابىلادى. ءبىز جات ءدىني يدەولوگيالاردىڭ اسەرىن ايتقاندا، ولاردىڭ ارتىندا باسقا حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارى مەن سيمۆولدارى تۇرادى. سول ءۇشىن ءبىز مىڭجىلدىق ءدىني بىلىمگە جانە اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحاني قۇدىلىقتارىنا سۇيەنۋىمىز كەرەك. سەبەبى، قازىردەن مۇنداي يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويا الماساق الداعى ۇرپاقتىڭ كۇنى نە بولارى كۇماندى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءوزىن تاريحتا ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋىنىڭ العىشارتى – ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى دىنىنەن، تىلىنەن، دىلىنەن اجىراماۋى ەكەنى بەلگىلى نارسە. وسىنداي قۇندىلىقتارىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ حالقىنا جاناشىر ءاربىر جاننىڭ ازاماتتىق پارىزى دەپ سانايمىن.

ءدىني سانا مەن ءدىني سەنىم اقىل مەن جۇرەككە، پاراساتقا جۇگىنگەن جاعدايدا عانا شىنايى دىندارلىق، رۋحاني مادەنيەت قالىپتاسادى. وسىعان وراي ۇلى اباي قۇنانبايۇلى: «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى!» دەيدى. اقيقاتىندا ءدىن وزگەرمەيدى، وكىنىشكە وراي ءدىندى بۇرمالاپ تۇسىندىرەتىندەر وزگەرىپ كەتكەن. ءبىز قازىر جاراتۋشىنىڭ شارۋاسىنا ارالاسىپ كەتتىك. بىرەۋدى توزاققا،بىرەۋدى جانناتقا كىرگىزەمىز. ناماز وقىعان ادامداردىڭ بارلىعى اۋليە بولىپ كەتە المايدى. ياعني ىشكى جان دۇنيەڭدى تازارتپاساڭ، پەندەشىلىكتەن ارىلا الماساڭ، سەنىڭ دىندارلىعىڭنان نە پايدا؟ اسىرەدىنشىلدىكپەن، قۇرعاق ۋاعىزبەن ءبىز ءدىن جاساي المايمىز. جاساعان كۇننىڭ وزىندە ول قوعامعا ىزگىلىك اكەلمەيدى، كەرىسىنشە دىننەن سۋيدى. دەگەنمەندە دىندارلىقتا جۇرگەن جاستار كەيدە ءدىني ءبىلىمنىڭ تومەندىگىنەن اسىرەدىنشىلدىككە بوي الدىرعانىن وزدەرىدە بايقاماي قالادى. قازىر كوپ ادام ءدىن دەسە، شوشىنىپ تۇرادى. بىراق ءدىننىڭ ەش كىناسى جوق. ءدىن – كەرتارتپاشىلىق، ارتتا قالۋشىلىق ەمەس، ول يماندىلىق، ول ادام­گەرشىلىك، ول تاربيە. ءبىزدىڭ تاريحىمىز، بابا­لارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن ءومىرى. قازاق ءدىندى دىلىنە سىڭىرگەن حالىق. قازاقتىڭ زيالىسىنىڭ قاي-قايسىسىن الىپ قاراساق تا، ءبارى مەدرەسەدە ءبىلىم الىپ، يسلام مەن مۇسىلمان اراسىن اجىراتا بىلگەن.

عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ كەڭەس ۇكىمەتى ورناماي تۇرىپ، 1918 جىلى  №9 سانى «اباي» جۋرنالىندا جاريالاعان ءبىر ماقالاسىندا: «قازاقتى جۋىردا جەتىلدىرمەيتىن تاعى ءبىر سەبەپ ءدىني فاناتيزم، ەسكى عۇرىپ-عادات. ەسكى مولدامەن الىسىپ، ەلدى اداستىرعان قاتاسىن جويعانشا، تىرشىلىك جۇمىسىنىڭ بارلىعىن دىنگە بايلاعانىن قويعىزعانشا، جاڭا وقۋ حارام، جاڭا مۇعالىم كاپىر دەگەنىن توقتاتقانشا، تالاي زامان وتەر. اقىل مەن ادامشىلىق سىيعىزبايتىن نادان اتانىڭ ەسكى عۇرىپ-عاداتىن جوعالتۋ دا وڭاي ەمەس. بۇلار كۇشتى تۇرعاندا مادەنيەت كىرمەيدى»، – دەگەن ەدى. جاقسىلىق پەن جاماندىق ءبىر اللادان بولسا، ال جاقسى بولۋ، جامان بولۋ ادامنىڭ وزدىگەن ءىس ارەكەتىنەن بولسا كەرەك.

باحتيار الپىسباەۆ،

ءدىنتانۋشى-ماگيستر

Abai.kz