Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Oy týrtki 1259 2 pikir 28 Mamyr, 2024 saghat 12:20

Toghyz sóz ben toqsan toghyz sóz tirkesi turaly oy

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Dýnie «sózden» bastalatyny kópke mәlim. Ádebiyet әuelgi maghynasynda «asyl sóz», «sóz óneri» degen úghymdy bildirgen.

Arab әdebiyetining orta ghasyrdaghy klassikalyq shygharmasy «Myng bir týnde» әielder qauymyn jazyqsyz jazalaghan ómirge nazaly, adam balasyna sene almaytyn qaharly Shahriyat patshany rayynan qaytaratyn Shahrizadanyng myng bir týn boyy aitqan qyzyqty әngimeleri emes pe-edi?..

Ángime – kórkem әdebiyeting tuyndysy. Ádebiyetting qúraly – til. Til ómirdi sóz arqyly beyneleydi. Ómirdi qúlaqqa estirtetin, kózge elestetetin sóz. Sebebi, kórkem sózdegi jylu jýrekke jetedi. Jýrekte jyly oy bolsa, auyzdan tәtti sóz shyghady.

Sóz óneri tarihtan bergi sóz zergerlerining adam balasyn bir ghajayyp siqyrly oilargha otarlatatyn jasampazdyq qaruy, sóz belgili bir ataugha berilgen úghym. Sóz arqyly oilaghan oiyn, maqsatyn ózgelerge jetkize alady, әri ózi bilmegen zattardy sóz arqyly tanidy, úghady. Adamzattyng til ýrdisi, tarihy jәne ghylymy sipattamalarymen ghana óz boyauyn әigileydi. Árbir úghymnyng adam sanasynda qalyptasyp, onyng endigi bir ataumen beynelenui til ghylymynyng etimologiya (sóz tórkinin zerttep, aiqyndaushy) sayasyna sayady. Osy túrghydan qaraghanda әrbir ataudyng óz shejiresi bolumen birge maghynalyq aimaghy bolady. Maghanalyq aimaqtyng úlghangy, tarauy nemese ózgerui sol últtyng tirshilik tynysymen tyghyz baylanysty bolady.

Qazaq tilindegi sózderding mәni tereng filosofiyalyq tolghamy kýshti, ómirdi molynan qamtyghan bay mazmúndy bolyp keledi. Úrpaghymyz qatelespey, janylmay әr sózdi óz maghynasynda qoldansyn desek ózimiz barlyq sózding týp tórkine zer salyp, qoldanu ayasyn bilip jýrgenimiz abzal.

Halqymyzda «bilgening bir toghyz, bilmegening toqsan toghyz» degen mәtel bar. Biz osy meteldi «sóz» túrghysynan qarasaq tómendegi «toghyz» sózding qoldanu ayasymen qúramynda toghyz san esimi bar toqsan toghyz sózben, sóz tirkesterining qoldanysyn kóppen ortaqtasudy jón kórdik.

«Aua», «nan», «qazaq», «ata», «apa», «ana», «ene», «agha», «ini» osy toghyz sózdi qalay oqysang da mәnin joymaydy. «Aua» men «nan» tirlikting tiregi bolsa, «qazaq» sózi últtyng atauy, al «ata», «apa», «ana», «ene», «agha», «ini» qandastyq, tuystyq baylanysty, qarym-qatynasty bildiretin atau bolyp, oidy aiqyn beynelep, dauysty dybystyng rólin aiqyndaydy. Tilimizde qalay oqysa mәnin joymaytyn basqa da sózder boluy mýmkin, biz múny tek mysal retinde alyp otyrmyz.

«Til qaruy – sóz, sóz qaruy – oi» degendey, tilimizde qoldanysqa týsip, oida jýrgen «toghyz» san esim qatysqan sózdermen sóztirkesterin oqyp kóreyik:

«Toghyz joldyng toraby», «Toghyz tarau», «Toghyz toghanaq», «Toghyz qúmalaq», «Toghyz tanbaly», «Toghyz tana», «Ýirimen ýsh toghyz», «Toghyz oram», «Toghyz qabat torqa», «Toghyz perneli dombyra», «Toghyz jerde toghyz seksen bir», «Eki toghyz on segiz», «Toghyz tom audarghan», «Toghyz ton tozdyrghan», «Toghyz sharbaq toqyghan», «Toghyz jyldyq aghartu», «Toghyz alu», «Toghyz beru», «Toghyz kәde», «Toghyz qalyng beru», «Toghyz taram jas aqty kózinen», «Toghyz qara aidady», «Toghyz ay toghyz kýn kóteru», «Toghyz qatynnyng tolghaghy bir kýnde kelipti», «Toghyz joralghy», «Toghyz tarmaqty kelisim», «Toghyz derjava kelisimi», «Toghyz degenimiz – toghyz jau», «Toghyz – qayyrsyz», «Toghyz toqal», «Toghyz miskin», «Toghyz taqyr», «Toghyz toq», «Toghyz degenimiz – toghyz múghjiza», «Toqtamystyng toghyz batyry», «Toghyz dauysty dybys», «Toghyz sóz taby», «Toghyz jasynda Qazybek biylik aitqan», «Toghyz torghay» (ru aty), «Toghyz Jolboldy» (ru aty), «Toghyz júldyz», «Toghyz sóz», «Toghyz oghyz», «Toghyz ai, on kýn tolghaydy», «Toghyzynshy qara sóz», «Jәnibekting toghyz úly bolghan». Erekshe tariyhqa aty qalghany-qasym han, «Toghyz derek», «Toghyz Tәnirberdi» (ru aty), «Toghyz auyz sóz», «Toghyz qiyq kóilek», «Toghyz ishara», «Toghyz olja», «Toqty toghyz aida tolady», «Toghyz ret qaytalau», «Toghyz joba», «Tәrbiyening toghyz tiregi», «Toghyz jyl oqyghan», «Toghyzynshy shirette túr», «Toghyz jarnama toghyz topqa tarady», «Toghyz sóz tirkesi», «Toghyz jalau», «Ýilengeli toghyz jyl bolsada, toqtylyq tonauy joq», «Toghyz qabatty túrghyndar túraghy», «Toghyz túyaq», «Toghyz baspaldaq», «Toghyz arna», «Toghyz ýi», «Toqtar toghyz qoyyn joqtar», «Toghyzynshy aula», «Toghyz qarauyl», «Toghyz tosqauyl», «Toghyz tomar», «Toghyz aldayama», «Toghyz seri», «Toghyz shúmaq», «Toghyz qúlash», «Toghyz qap», «Toghyz bút», «Toghyz buyn», «Toghyz metr mata», «Toghyz sarjan», «Ernazardyng toghyzy», «Áyel bir aqylymen toghyz nәpssin tiyady», «Toghyz tona», «Toghyz tal», «Toghyz toqash», «Toghyz shoghyr», «Toghyz toqyldaq», «Toghyz toqpaq», «Toghyz dop», «Toghyz toranghy», «Toghyz kól», «Toghyz búlaq», «Toghyz bel», «Toghyz tory», «Toghyz sopy», «Toghyz qora qoydy toghyz serke bastaydy». «Toghyz toqty», «Toghyz túlpar baptaghan bapker», «Toghyz qaraqshy», «Toghyz tóre», «Toghyz arba otyn әkeldi», «Toghyz shyraq jandy», «On pәlening toghyzy-tilden», «Bilgening bir toghyz, bilmegening toqsan toghyz», «Qazaqstan jer kólemi jaghynan әlem elderi ishinde toghyzynshy oryn alady».

Mine «toghyz» san esimine baylanysty toqsan toghyz ne odan da kóp sózdermen sóz tirkesterining bar ekenin aiqyndadyq. Biz búdan әr bir sózding óz shejiresi men maghanalyq aimaqtarynyng barlyghyn týsinip, jasalu joldarymen beretin mazmúnyn iygerdik.

Til adamdar arasyndaghy qarym-qatynas qúraly ghana emes, oilaudyn, dýnie tanudyn, ruhany mәdeniyetti jasaudyn, moralidyq tәrbie berip, últtyq tәrbiyeni jinaqtaudyn, saqtaudyng qúraly. Jas úrpaqtardy tarbiyeleu, ghylym-bilimdi iygertu til arqyly jýzege asatynyn úmytpalyq.

Últ bolashaghy – tilde, tildi kózimizding qarsynday qasterleyik, ayalayyq aghayyn!

Baybolat Múratbekúly

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2370