Astanada ótken alqaly jiynda bir akademik aghamyz mynaday oy aitypty.

  «...Ár halyqtyng eki tarihy bolady. Biri – mamandandyrylghan, tiptendirilgen mifologiyalyq tariyh; ekinshisi – realidyq shynayy tariyh. Bizder tәuelsizdik alghannan keyin mifologiyalyq tariyhqa úrynyp kettik...»

  Shamasy, búl ol kisining songhy kezde jii kóterilip jýrgen Qazaq Elining tarihyn jana kózqaras túrghysynda qayta qarau mәselesine baylanysty bildirgen pikiri siyaqty. Meninshe, týpki maqsat aitpasa da týsinikti!..

  Dúrys aitasyz, tarih pen tarihy oqighagha qatysty әr týrli kózqarastar men pikirler boluy mýmkin. Biraq shyndyq – bireu ghana!.. Jәne ol biz qalay jasyryp-japsaq ta, erteli-kesh bәribir jaryqqa shyghady. Tarih ta solay!..

Astanada ótken alqaly jiynda bir akademik aghamyz mynaday oy aitypty.

  «...Ár halyqtyng eki tarihy bolady. Biri – mamandandyrylghan, tiptendirilgen mifologiyalyq tariyh; ekinshisi – realidyq shynayy tariyh. Bizder tәuelsizdik alghannan keyin mifologiyalyq tariyhqa úrynyp kettik...»

  Shamasy, búl ol kisining songhy kezde jii kóterilip jýrgen Qazaq Elining tarihyn jana kózqaras túrghysynda qayta qarau mәselesine baylanysty bildirgen pikiri siyaqty. Meninshe, týpki maqsat aitpasa da týsinikti!..

  Dúrys aitasyz, tarih pen tarihy oqighagha qatysty әr týrli kózqarastar men pikirler boluy mýmkin. Biraq shyndyq – bireu ghana!.. Jәne ol biz qalay jasyryp-japsaq ta, erteli-kesh bәribir jaryqqa shyghady. Tarih ta solay!..

  Ári qaray aghamyz óz oiyn bylay týiindeydi: «...Biz dala últy bolyp, dala halqy bolyp qalyptasqanbyz. Europalyqtar keldi de neshe týrli nәrse әkeldi. Immuniytet joq bizde... Solar әkelgen «aurudyn» bәri bizge júqty. Endi ne isteu kerek?! Dala men qalany jaqyndatu kerek. Óitkeni, dalada jýrgen qazaq ýlken sayasattan, ýlken óndiristen, ýlken mәdeniyetten, ýlken sauda-sattyqtan tys qalady. Sebebi, osynyng bәri qalada jasalady. Sonda qazaq dalada jýrip bәrinen tys qalu kerek pe?! Nege qazaq qalagha kelip mәdeniyetti, óndiristi mengermeydi?! Bizde ýlken-kishi 20 qala bar. 20 qalada 75-80 payyz qazaq túrsa, qazaq tili mәselesi ózinen-ózi sheshiler edi. Qazaq qalalyq últ bolyp qalyptaspayynsha, biz onbaymyz. Mening qazaq aqyndaryna jynym keledi. «Auyldy saghyndym, auyldy saghyndym» dep sarnay beredi. Al ózi onda túrmay, beyshara qazaqty auylgha baylap qoyghysy keledi. «Altyn besigimiz» dep qashanghy jata beremiz, kindikti kesu kerek auyldan!..»

  Sóz-aq!.. Jalpy, bәri dúrys... Biraq, qalay?! Barlyq kiltipan sol «biraqtan» bastalady!..

  Urbanizasiya – bizding erkimizden tys jýrip jatqan qoghamdyq prosess. Jәne ol Qazaq eli tәuelsizdik alghan songhy 20 jylda erekshe qarqynmen damy bastady. Búnyng birneshe obektivti jәne subektivti sebepteri bar. Atap aitar bolsaq, júmyssyzdyq, kýn kóris qamy. Kýni keshe ghana qanshama qazaq jan baghyp, nәpaqa tauyp otyrghan auyl sharuashylyghy óndirisining kýizeliske úshyrap, júmyssyz qalghan jastar jappay qalagha aghyldy. Naryq ýrdisi tudyrghan jabayy sauda-sattyq, qaptaghan bazarlar men qalalyq jerlerde qarqyndy damy bastaghan qúrylys salasy, taghysyn taghylar...

  Osydan 20-30 jyl búryn jón súraytyn adam tappay qinalatyn keshegi Almaty men býgingi Astananyng qazaq qalasy boluy sonyng arqasy.

  Alayda, sol qazaqtyng bәri qalalyq boldy ma, mәsele sonda.

  «...Nege qazaq qalagha kelmeydi?..» - deysiz... Nege kelmeydi, kelip jatyr. Kelgende qanday! Tek túraqtap qala ala ma?! Búl – basqa mәsele.

  Aytynyzshy, qalada ony kim kýtip otyr?!

  «...Qazaq qalalyq últ bolyp qalyptaspayynsha, biz onbaymyz!..» - depsiz. Jón-aq!..

  Janylmasam, keshegi kenes dәuirindegi statistikalyq mәlimet boyynsha, Qazaqstan halqynyng shamamen 47 payyzy auyldy jerde túrady deytin derek bolatyn. Qazirgi sanaq boyynsha – 43 payyz. Demek, 20-25 jyl ishindegi qol jetkizgen jetistigimiz – 4-aq payyz. Az ba, kóp pe, shamalay beriniz. Osy qarqynmen «qalalyq» bolsaq, siz aitqan mejege jetu ýshin (75-80 payyzgha) әli qansha jyl kerek?  Yaghni, jogharyda atap ótken Almaty men Astanamyzgha «qazaqy kelbet» bergen qara halyq – «sayda sany, qúmda izi joq» uaqytsha qazaqtar. Ne ýii, ne kýii joq jankeshtiler. Ne esepte, ne sanatta joq qúqyqsyz jandar. Sonda da olar tyrysyp jýr... «Qalalyq» boludan ýmit ýzbeydi.

  Bayaghyda bir baydyng balasy «Búnyng bәri sýrkýrish jemey nege ashtan ólip jatyr?» degen eken. Sizding sóziniz eriksiz sony esime týsirdi.

  Búdan shyghatyn qorytyndy, eger, shynymen qazaqty qalalyq qylghymyz kelse nemese qalalarmyz qazaqy bolsyn desek, oghan memlekettik kamqorlyq qajet. Sonda óziniz aitqanday, bar mәsele ózinen-ózi sheshiledi.

  Oiynyzdy: «...Mening qazaq aqyndaryna jynym keledi. «Auyldy saghyndym, auyldy saghyndym» dep sarnay beredi. Al ózderi onda túrmay, beyshara qazaqty auylda baylap qoyghysy keledi. «Altyn besigimiz» dep qashangha jata beremiz, kindikti kesu kerek auyldan!» - dep ayaqtaysyz.

  Rahmet!

  Men – sol sizding jynynyz keletin qazaq aqyndarynyng birimin. Qazaqstan Jazushylar Odaghynyn, Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesimin. Qúday qalasa, bir-eki aida 53-ke kelemin. Sol azdy-kópti 53 jyl ghúmyrymnyng jartysyna juyghy, dәlirek aitsam 20 jyly pәter jaldap, kisi esiginde jýrumen ótti.

  Úl erjetti, qyz boyjetti. Endi sol men kórgen azap pen qorlyqty solar tarta ma dep qorqamyn. Senimsiz tirlik, ýmitsiz ómir. Al siz «qalalyq» bol deysiz!

  Biz bas qúrap, shanyraq kótergen kezde «Qayta qúru» bastaldy. Onyng ayaghy sosializmnen kapitalizmge keyin shegingen qoghamdyq ózgeriske úlasty. Naryq keldi. «Jarly baygha, bay Qúdaygha jetsem» degen qayyrsyz zaman tudy...

  «Kóppen kórgen – úly toy», óter-keter degen ýmitpen jantalasyp jýrgende 20 jyl da óte shyqty. Endi es jiyp, aldy-artyma qarasam, ótken – ótirik, bolashaq – kýmәndi... Búdan ótken mazaq, búdan asqan azap bolmas!..

  Álemdegi әleuetti elu elding qataryna qosyldyq, Qúday jazsa kýni erteng kóshbasshy bolamyz deymiz. Layym, aitqany kelsin!. Tek, kim?! Qazaq pa, basqa ma?!

  Qazaqstan Jazushylar Odaghynda 700-ge jeter-jetpes aqyn-jazushy bar. Al olardyng eluden asqansha tap men siyaqty ýisiz-kýisiz jýrgeni, tipti, sausaqpen sanarlyq. Bәlkim, mýlde joq ta shyghar!..

  17 million qazaqstandyqqa 700 jazushy az ba, kóp pe? Ayta almaymyn.

  Anyq biletinim, óz aqynyn 53-ke kelgenshe kisi esigine telmirtip qoyghan elding erteninen ne qayyr, kelesheginen ne ýmit?! «El erge, er jerge qaraydy» degen – osy.

  Osy arada keshegi eks-ministr, býgingi qashqyn, әlemge aty-shuly alayaq Múhtar Ábilazov turaly aitylghan әrtýrli derekter eriksiz oigha oralady. Úmytpasam, úrlaghan aqshasy, tyqqan mýlki men «úshaq-tyshaqtaryn» esepke almaghannyng ózinde, bir basynda 800-den astam pәteri bolypty.

  Sol pәterlerdi bizge berse, qansha qazaq «qalalyq» bolar edi. Tipti, tegin bermey-aq qoysyn. Aqysyna. Tym bolmasa, týbi satyp alu qúqyghy qarastyrylghan, aqylgha qonymdy jalaqygha. Áytpese, biz siyaqty adamdardyng býgingi nesie tәrtibimen búl ómirde baspanaly boluy mýmkin emes.

  Jaqynda joldasym ekeumiz elden kelip, sauda-sattyqpen ainalysyp jýrgen bir tanysymyzgha jolyghu ýshin Astanadaghy «Shanhay» bazaryna bardyq. Áyelime: «Ózing baryp sóilese ber. Men osynda kýtem» - dep, ayaldamada qaldym. Júmysymyz auysyp Astanagha qonys audarghan alty-jeti ay ishinde eki-ýsh pәter auystyryp, habarlandyru oqu әdet bop qalghan ba, jarnamalargha qalay nazar audarghanymdy ózim de bayqamay qaldym. Pәter izdegen bir habarlandyrudyng astyna bylay dep jazypty. «Ýiing bar ma, jayyng bar ma? Astanada sheshenning ... bar ma?!»

  Tóbemnen suyq su qúighanday boldy. Ne kýlerimdi, ne jylarymdy bilmeymin... Tura maghan aitqanday!..

  Sol sezim aqyry óleng bop órildi...

       *   *   *

                                         «...Ýiing bar ma, jayyng bar ma?..

                                           Astanada sheshenning ... bar ma?!»

                                                      (Ayaldamadaghy jazu)

Qala barsaq birdene shygha ma dep,

Bizge de bir yrys-qút júgha ma dep,

It baylasa túrghysyz Astanada

Qansha qazaq qanghyp jýr duana bop!..

Der kezinde janatyn jalyn shashyp,

Der kezinde soghatyn dauyldatyp,

Bir inim jýr múz kýrep, qoqys terip –

Bir qyzym jýr kóshede aryn satyp!..

Áldiylegen әrkimning armany bar,

Der shaghynda qol bastap, orda búzar,

Bir agham jýr әrkimge qolyn jayyp –

«Qashan toyar eken, - dep, - jalmauyzdar?!.»

Amal qansha Allanyng jazghanyna,

Adasqandar ómirde az ba myna?..

Qarap túryp qan jútam, sorly elimning –

Ozghany ma búl, әlde, tozghany ma?!

  R. S.

 Songhy sóz. Jogharyda atalghan jiynnyng negizgi taqyryby – «Últtyq intelliygensiyanyng jalpy qazaqstandyq biregeylikti qalyptastyrudaghy róli».

  Plenumda sóz sóilegen taghy bir tanymal aghamyz osy oraydaghy oilaryn ortagha sala otyryp, marqúm Ánuar Álimjanovtyng «Qazaq últshyldyqtan da, rushyldyqtan da ólmeydi. Men qazaq bolashaqta ekige bólinip kete me dep qorqamyn. Ol – qala men dala balalary» degen sózin tilge tiyek etse, Siz óz pikirinizdi «Altyn besigimiz» dep qashanghy jata beremiz, kindikti kesu kerek auyldan!..» degen úsynyspen týiindepsiz... Mine, osylay barlyq mәseleni bir-aq kýnde sheshkiniz keledi.

  Onda maghan mynany aitynyzshy, auyldan kindigi kesilgen qazaqtyng Qazaq bop qalatynyna senimdisiz be?! Tek siz búdan qoryqpanyz... Ghalymdardyng aituynsha, qalalyq bolu ýshin eng kemi eki-ýsh úrpaq auysu kerek eken. Demek, Sizge onyng eshqanday qatys-týiisi joq. Týbi degenim ghoy. Nemere, shóbereleriniz bolmsa...

  Al Álimjanov aitqan kýdikting býginde shyndyqqa ainalghany kýmәnsiz. Áytpese, Túrsyn aghamyz búl sózdi tekten-tek eske almaydy.

  Ókinishke qaray, qazirgi qazaq ziyalylaryna tәn ortaq qasiret – aqyl aitugha qúmarlyq. «Kim kinәli?» degen súraqty kóteredi de, «Ne isteu kerek?» degen saualgha kelgende júmghan auzyn ashpaydy. Bastan jaq ta ajyraydy. Aqyry aitqan ekensin, ashyla ait. Bolmasa... jarmaq baqyt, jalghan mahabbat, jartykesh shyndyqtyng eshkimge qajeti joq!

Túrmaghanbet Kenjebaev.

Qazaqstan Jazushylar jәne Jurnalister Odaghynyng mýshesi.

Abai.kz