Myng óleng jazyp, júrt esinnen tars shyghu bar, tek bir ghana tarmaqpen ne bolmasa, bir ólenmen tarihta qalu bar da, elding kezinde auzy ashylyp, kózi júmylghan myng ólenmen mәngige úmytylu bar ekendigin eskersek, esimizge Túmanbay Moldaghaliyev týsedi.

Ol "Qústar әnimen" últ jadynda qaldy. Búl mysalym keybireulerge únamasy da anyq. Biraq "Túmashqa" әdeby baqyt osylay búiyrdy. Al, osy aqynnyng sózine jazylghan "Jazdyng kýni barqyt edi әdemi" әni hit bolyp, 70-80 jyldar jastarynyng sýiikti әnine ainaldy.

Poeziya Mekkesi, Alashtyng ruhany astanasy - Semey topyraghynan shyqqan Aqberen Elgezek, Azamat Tasqara, Medet Demejan, Erjan Júmabek, Arman Sherizat turasynda birsypyra jazyppyn. Endi sony qayyra oy eleginen ótkizgenime, ghylymdaghy әriptesterim "Týiening tanyghany japyraq" degen orayda bir ónirding aqyndaryn ghana qarastyryp, jershildikke baryp otyr degen kýstәnә oigha barmas dep esepteymin.

Qazirgi qazaq poeziyasy men prozasyn oqyghan kezimizde "qazaq әdebiyetine europalyq mәnerde dәuirleu de esh opa әpermeydi, qayta danyshpan Abay әkelgen qazaq әdebiyetindegi әdeby dәuir әli ayaqtalghan joq-au" degen oigha qalatynymyz jasyryn emes. Ári jas-kәri dep bólushilik te keybirde qisynsyzdyq tanytatyny da jasyryn emes.

Qazaq aqyndary әli kýnge deyin ústanghan baghyt baghdaryna qaray: últtyq aqyndar, dәstýrshil aqyndar jәne halyq aqyndary bolyp, birinsiz-biri joq ýsh topqa bólinetindigin angharamyz. Qazirgi Abay oblysy topyraghynan poeziya kógine samghaghan aqyndardyng (Aqberen Elgezek, Azamat Tasqara, Dәuletkerey Kәpúly, Medet Demejan, Erjan Júmabek, Arman Sherizat t.b.) tuyndylaryn oqyp otyrghanda aqyndyq "mennin" týrli ýlgisin úshyratamyz.
Jasyratyny joq әr dәuir әdebiyeti óz damuynda ózindik janrlar iyerarhiyasyn qúryp, búrynghy dәstýrli tanymdaghy janr tabighatynyng jana sipatyn pash etedi. Búl degenimiz – dәuirden dәuirge ótkende qazaq әdebiyeti bir sapadan ekinshisine auysatyndyghy. HHI ghasyr sonysymen erek.

Qazir qazaq әdeby syny bizding portalymyzda aqyndardyng kóbining últtyq әdebiyetimizding baghy ýshin naghyz poeziyalyq babyna kelgendigin týrli sipatta, týrli baghytta oqyrman qauymgha tanytyp jýr. Biraq biz eskeretin bir jayt әdebiyetting óner týri, әri mәdeniyetting qúramdas bir bóligi bolghandyqtan bir jaghy alashy kórkemdik tanymynyng damuy men últtyq jalpymәdeny damudyng zandylyqtaryna shynayy tarihy oilau túrghysynan kóz jýgirtkenimiz abzal. Kenestik kezeng aqyndarymyzdyng kóbine alash iydeyasyn tәrk etkizdi. Oiyndaghysyn jazugha mýmkindik bermey myng jerden túsau saldy.

Atalghan aqyndar poeziyasyndaghy bizdi qyzyqtyratyny dәstýrli ústanymdaghy bireulerge týsiniksiz, bireulerge kýngirt kórinetin olardyng sezim tolqynynan buyrqana nәr alyp, aqyndyq "menderi" atoylay parasat maydanynda shyndalghan qalamynan lyqsy tógile, óz oqyrmandaryna jol tartqan ghajayyp jyrlaryndaghy dәstýrli alashtyq dýniyetanymnan kindik ýzbegendikteri.

Olardyng ólenderin oqu barsynda aqyndyq-filosofiyalyq oy týiindeuding ózindik әlemine enip, olardyng shalqar oilarynyng qaysysyn qarmauymyzdy bilmey dal bolarymyz anyq. Tipti oqyrmandar pikirin qaqqa jaratyn ólenderi de ómirge kelip jatady. Atap aitar bolsaq, qazaq әdeby әlemin dýr silkindirgen, keybireuimizdi kirpidey jiyryldyrghan "Mama" degen ólende búl qúdiretti sóz aqyn ýshin әdeby poetikalyq fon bolyp sanalsa da, ALASh ANASYNYNG arhiobrazdyq "tanbalanuy" búghyp jatyr.

Kezinde Aqberen óz shygharmashylyghynyng shabytty sәti jayynda bylaysha:

- Óleng oida joqta sap ete qalatyn qúdayy qonaq sekildi. Ol sananyzgha "assa­laumaghaleykum!" – dep kirip keledi. Búl qonaqtyng aty-jónin bilmeysin, týrin búryn kórmegensin, aldymen týisikpen baqylap, abaylap sóilesip, saqtana arbasyp otyrasyn. Sosyn búl qonaghymyz qanday eken, qalay kýtsem jagharmyn dep oilaysyn. Ayran bersen, shay ishkisi keledi. Shay bersen, "shóldep túrgham joq" deydi. Ózi bir qyzyq eken dep otyrghanynda, әlgi qonaghyng sen mýlde kýtpegen tosyn janalyq aita bastaydy, sen eshqashan estimegen, miynda búryn-sondy bolmaghan oidy aqtaryp sap, qarap otyrady. Sosyn búl kim ózi, danyshpan ba, naqúrys pa dep tanghalyp otyrghanyn. Odan keyingisin qazaqtyng bay tili ózi jayghaydy ghoy, - dep avtobiografizmmen tolghanghan edi.

Osy qúbylystyng arasynan (Aqberenning “Avtoportret” ólenindegi janarghan oigha zer salghan shaqta) Qaztughan ruhpen qaq aiyra jol salyp, músylman әlemi men batystyq hristian әlemining mәdeniyetin әdebiy-mәdeny bitimgerlikpen ózara mәmilege keltirushilik aqyndyq emeuirindi tanimyz.

Jogharyda aittyq, taghy da qaytalaymyz, aqyn MAMA-gha sanaly týrde poetikalyq aksent týsirip, atalghan úghym-týsinikting manyna filosofiyalyq tolghanysyn toptastyrady. Ózi Ana dep sóilemeytindikten, sanasy men auzy ýirengen "Mama" sózin qoldanghandyghy jaqsy ólendi varvarizmge úryndyrsa da, negizi iydeya solghyndanbaghan:

"Ákem – Tәnir, ózing – Úmaysyn, mama,
Al, men – Qúdaydyng balasymyn.
Sen bәribir maghan únaysyn, mama,
Kózimdegi qarashyghym..!

IYә, neolirizmdi baghytynda ózderin tanytqan qos semeylik aqyn Aqberen Elgezek pen Azamat Tasqara qalamynan shyqqan “Kólenkeler kýbiri”, “Jel kimdi izdeydi?” jinaqtary әdeby synnan óz baghasyn ala aldy.

Últtyq poeziyamyzdaghy neoklassisizm (aqyn-jyraular dәstýrining janasha jyrlanuy) baghytynda ónimdi jazyp jýrgen Dәuletkerey Kәpúly, Medet Demejan men Erjan Júmabek syndy alashtyq ansardaghy aqyndardyng tuyndylary “Býldirgen aghyp týskenshe...”, “Kók týrki”, “Sheksizdik shúghylasy” oqyrmandar iltipatyna bólendi.

Qazaqtyng qalagha sinui KSRO qúlaghannan keyin jappay ýrdis aldy. Osy ýrdis Medet bauyrymyzdyng "Arzu" ólende ózindik qyrynan aishyqtalghandyghyn angharamyz.

Múndanba maghan, ei, Qala!
Ýsh ghasyr boyghy jyrtyq kebisinmen sýiretken,
Qara qasiretine kózimning jasyn ýiretkem.
Kókbóri ruhyn úlytyp esten alastap,
Alghysyn emes qarghysyn atyp Alashqa,
Ýrke kóshkende tamyryn júlyp qút elden,
Jamylyp qayghy kebinin shyqqan zәrumin,
Múndanba maghan, zaryna qúlaq bitelgen! - dep jartylay kóshpendi elding úlanynyng býgingi bolmys-bitimin aina-qatesiz keskindeydi.

Aqyn degenimiz júmbaq bolugha tiyis. Sondyqtan onyng jazghandary da tylsymgha toly boluy lәzim. Qyzyl kisen últ aqyndarynyng ayaghynan alynghanan keyin Tәnirshildik ruhtyng músylmandyq renkindegi qazaq absurdizmi úzaq ta, tolghaqty-tolghauly kezendi bastan keship últyna oralugha tiyistin.

Atalghan aqynnyng "Týn sezbeydi: ghasyr, ghasyr, ghasyrlar..." atty óleninde aqyn uaqyt mezgili (týn) men jyl mausymyna (kýz) barlyq oiyn toptastyryp, joldyng shetinde asyqpaghan arbanyng donghalaghyn arqalap, Siziftik tirshilik keship jýrgen ózining jalghyzdyghymen múndasyp, aqyn jәne pende retinde qaqqa jarylyp Qúlazyghan bastan hal keshu auanynda aidyng júp-júqa tilinen tamshynyng aq dúghasynyng qúlaytyn sebebi:

Búl kýrsinis azamattyq shynymen,
Myna kýz de – tasqaraúly mausymy, - dep aty-jónin ólenning finaldyq songhy tarmaqtarynyng qauzyna syidyryp, aqyndyq "MENIN" pash etedi.

Arman Sherizattyng bir ólenining tónireginde pikirimizdi órbitper bolsaq:

Ómir, sirә, syimaydy ólshemge esh,
Kemel oigha ketedi kemsendep es.
Eles quyp, artynan jete almadym,
Úzap ketti taghy bir tenselgen kósh.
Úzap ketti...

Armannyng pir tútar bir ghana dýniyetanym bar, ol – alash dýniyetanymy. Osy dýniyetanym jogharydaghy shumaqtaghyday sóz asylyn jazghyzyp keledi.

Óleng degen – bir siqyr, onyng magiyasyna berilgen jas aqyndardyng biri – Erjan Júmabek.

Oqylmaytyn óleng bar, oidy arbaytyn óleng bar. Bar bolghany osy. Poeziyany eshqashan jaqsy jәne jasyq dep payymdaudyng jóni joq. Oqyp shyqtyng ba, únasa estetikalyq lәzzat alghanyn, únamasa kónilinning hoshynyng qalamaghany da...

Osynday estetikalyq lәzzat syilaytyn ólender Erjanda jetip artylady.

Bolashaghym basymda jobalanyp,
Altyn kýndey jaynaydy domalanyp.
Qiyalyma týireuish taghyp qoydym,
Bir baqyttyn, búiyrtsa, bolary anyq!

Últtyq mýdde men jeke bastyq mýddeni úshtasytyp, sóz asylyn jarqyratudy temirqazyq etip, býginderi jyr sýier oqyrman qauym auzyna iligip, óleng kóginde jasynday jarqyldaghan aqynnyng aqyq jyrlary oqyghan shaqta óleng ólkesining qúpiya qoynauynyng terenine seziming ezile de, jan dýniyeng alasúra egile, oiyng shyrmala elige otyryp, qalay enip ketkenindi ózing de andamay qalasyn. Sóz siqyry degen osy da.

Mahambetting qyzghyshy Dәuletkereyding kekiligine ainalyp:

Tastan da tasqa sekirip,
Tauda bir oinar kekilik.
Bizding elde jalghyz ghana jetim últ,
Sen, eshkimge aitpa, kekilik!

Kekilin samal sýigen qús,
Tau túghyrynda biyler qús.
Búratanalar – han úlynday shirengen,
Men Qazaq bop qaldym – iymengish, - deuinde sanany sarsyltqan súmdyq zәrendi zәr týbine jiberetin oy jatyr.

IYә, Dәuletkerey men Medet Demejandar qazaq neoklassisizmin ómirge әkelgen buyngha jatady. Olardyng osy baghyttyng baghyn qalay jandyryp, qalay jyrlanyp jýrgendigin jyr sýier qauym jaqsy biledi. Biz ózimiz shygharmashylyghymen jaqsy tanys tanymal aqyndargha qatysty az-kem sóz qozghadyq.

"Bódene daryndardan" (termiyn: M.Shahanovtiki) bólektengen semeylik erek top topqa jatatyn aqyndar shoghyry turasynda bizden asyryp jazatyn alash balasy tabylady. Biz tek kókeydegi kórikti oidy aq qaghaz betinde óz bilgenimizshe aishyqtady.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz