مىڭ ولەڭ جازىپ، جۇرت ەسىننەن تارس شىعۋ بار، تەك ءبىر عانا تارماقپەن نە بولماسا، ءبىر ولەڭمەن تاريحتا قالۋ بار دا، ەلدىڭ كەزىندە اۋزى اشىلىپ، كوزى جۇمىلعان مىڭ ولەڭمەن ماڭگىگە ۇمىتىلۋ بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ەسىمىزگە تۇمانباي مولداعاليەۆ تۇسەدى.

ول "قۇستار انىمەن" ۇلت جادىندا قالدى. بۇل مىسالىم كەيبىرەۋلەرگە ۇناماسى دا انىق. بىراق "تۇماشقا" ادەبي باقىت وسىلاي بۇيىردى. ال، وسى اقىننىڭ سوزىنە جازىلعان "جازدىڭ كۇنى بارقىت ەدى ادەمى" ءانى حيت بولىپ، 70-80 جىلدار جاستارىنىڭ سۇيىكتى انىنە اينالدى.

پوەزيا مەككەسى، الاشتىڭ رۋحاني استاناسى - سەمەي توپىراعىنان شىققان اقبەرەن ەلگەزەك، ازامات تاسقارا، مەدەت دەمەجان، ەرجان جۇمابەك، ارمان شەريزات تۋراسىندا ءبىرسىپىرا جازىپپىن. ەندى سونى قايىرا وي ەلەگىنەن وتكىزگەنىمە، عىلىمداعى ارىپتەستەرىم "تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق" دەگەن ورايدا ءبىر ءوڭىردىڭ اقىندارىن عانا قاراستىرىپ، جەرشىلدىككە بارىپ وتىر دەگەن كۇستانا ويعا بارماس دەپ ەسەپتەيمىن.

قازىرگى قازاق پوەزياسى مەن پروزاسىن وقىعان كەزىمىزدە "قازاق ادەبيەتىنە ەۋروپالىق مانەردە داۋىرلەۋ دە ەش وپا اپەرمەيدى، قايتا دانىشپان اباي اكەلگەن قازاق ادەبيەتىندەگى ادەبي ءداۋىر ءالى اياقتالعان جوق-اۋ" دەگەن ويعا قالاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. ءارى جاس-كارى دەپ بولۋشىلىك تە كەيبىردە قيسىنسىزدىق تانىتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس.

قازاق اقىندارى ءالى كۇنگە دەيىن ۇستانعان باعىت باعدارىنا قاراي: ۇلتتىق اقىندار، ءداستۇرشىل اقىندار جانە حالىق اقىندارى بولىپ، ءبىرىنسىز-ءبىرى جوق ءۇش توپقا بولىنەتىندىگىن اڭعارامىز. قازىرگى اباي وبلىسى توپىراعىنان پوەزيا كوگىنە سامعاعان اقىنداردىڭ (اقبەرەن ەلگەزەك، ازامات تاسقارا، داۋلەتكەرەي كاپۇلى، مەدەت دەمەجان، ەرجان جۇمابەك، ارمان شەريزات ت.ب.) تۋىندىلارىن وقىپ وتىرعاندا اقىندىق "مەننىڭ" ءتۇرلى ۇلگىسىن ۇشىراتامىز.
جاسىراتىنى جوق ءار ءداۋىر ادەبيەتى ءوز دامۋىندا وزىندىك جانرلار يەرارحياسىن قۇرىپ، بۇرىنعى ءداستۇرلى تانىمداعى جانر تابيعاتىنىڭ جاڭا سيپاتىن پاش ەتەدى. بۇل دەگەنىمىز – داۋىردەن داۋىرگە وتكەندە قازاق ادەبيەتى ءبىر ساپادان ەكىنشىسىنە اۋىساتىندىعى. ءححى عاسىر سونىسىمەن ەرەك.

قازىر قازاق ادەبي سىنى ءبىزدىڭ پورتالىمىزدا اقىنداردىڭ كوبىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ باعى ءۇشىن ناعىز پوەزيالىق بابىنا كەلگەندىگىن ءتۇرلى سيپاتتا، ءتۇرلى باعىتتا وقىرمان قاۋىمعا تانىتىپ ءجۇر. بىراق ءبىز ەسكەرەتىن ءبىر جايت ادەبيەتتىڭ ونەر ءتۇرى، ءارى مادەنيەتتىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولعاندىقتان ءبىر جاعى الاشي كوركەمدىك تانىمىنىڭ دامۋى مەن ۇلتتىق جالپىمادەني دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارىنا شىنايى تاريحي ويلاۋ تۇرعىسىنان كوز جۇگىرتكەنىمىز ابزال. كەڭەستىك كەزەڭ اقىندارىمىزدىڭ كوبىنە الاش يدەياسىن تارك ەتكىزدى. ويىنداعىسىن جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەي مىڭ جەردەن تۇساۋ سالدى.

اتالعان اقىندار پوەزياسىنداعى ءبىزدى قىزىقتىراتىنى ءداستۇرلى ۇستانىمداعى بىرەۋلەرگە تۇسىنىكسىز، بىرەۋلەرگە كۇڭگىرت كورىنەتىن ولاردىڭ سەزىم تولقىنىنان بۋىرقانا ءنار الىپ، اقىندىق "مەندەرى" اتويلاي پاراسات مايدانىندا شىڭدالعان قالامىنان لىقسي توگىلە، ءوز وقىرماندارىنا جول تارتقان عاجايىپ جىرلارىنداعى ءداستۇرلى الاشتىق دۇنيەتانىمنان كىندىك ۇزبەگەندىكتەرى.

ولاردىڭ ولەڭدەرىن وقۋ بارسىندا اقىندىق-فيلوسوفيالىق وي تۇيىندەۋدىڭ وزىندىك الەمىنە ەنىپ، ولاردىڭ شالقار ويلارىنىڭ قايسىسىن قارماۋىمىزدى بىلمەي دال بولارىمىز انىق. ءتىپتى وقىرماندار پىكىرىن قاققا جاراتىن ولەڭدەرى دە ومىرگە كەلىپ جاتادى. اتاپ ايتار بولساق، قازاق ادەبي الەمىن ءدۇر سىلكىندىرگەن، كەيبىرەۋىمىزدى كىرپىدەي جيىرىلدىرعان "ماما" دەگەن ولەڭدە بۇل قۇدىرەتتى ءسوز اقىن ءۇشىن ادەبي پوەتيكالىق فون بولىپ سانالسا دا، الاش اناسىنىڭ ارحيوبرازدىق "تاڭبالانۋى" بۇعىپ جاتىر.

كەزىندە اقبەرەن ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ شابىتتى ءساتى جايىندا بىلايشا:

- ولەڭ ويدا جوقتا ساپ ەتە قالاتىن قۇدايى قوناق سەكىلدى. ول ساناڭىزعا "اسسا­لاۋماعالەيكۋم!" – دەپ كىرىپ كەلەدى. بۇل قوناقتىڭ اتى-ءجونىن بىلمەيسىڭ، ءتۇرىن بۇرىن كورمەگەنسىڭ، الدىمەن تۇيسىكپەن باقىلاپ، ابايلاپ سويلەسىپ، ساقتانا ارباسىپ وتىراسىڭ. سوسىن بۇل قوناعىمىز قانداي ەكەن، قالاي كۇتسەم جاعارمىن دەپ ويلايسىڭ. ايران بەرسەڭ، شاي ىشكىسى كەلەدى. شاي بەرسەڭ، "شولدەپ تۇرعام جوق" دەيدى. ءوزى ءبىر قىزىق ەكەن دەپ وتىرعانىڭدا، الگى قوناعىڭ سەن مۇلدە كۇتپەگەن توسىن جاڭالىق ايتا باستايدى، سەن ەشقاشان ەستىمەگەن، ميىڭدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ويدى اقتارىپ ساپ، قاراپ وتىرادى. سوسىن بۇل كىم ءوزى، دانىشپان با، ناقۇرىس پا دەپ تاڭعالىپ وتىرعانىڭ. ودان كەيىنگىسىن قازاقتىڭ باي ءتىلى ءوزى جايعايدى عوي، - دەپ اۆتوبيوگرافيزممەن تولعانعان ەدى.

وسى قۇبىلىستىڭ اراسىنان (اقبەرەننىڭ “اۆتوپورترەت” ولەڭىندەگى جاڭارعان ويعا زەر سالعان شاقتا) قازتۋعان رۋحپەن قاق ايىرا جول سالىپ، مۇسىلمان الەمى مەن باتىستىق حريستيان الەمىنىڭ مادەنيەتىن ادەبي-مادەني بىتىمگەرلىكپەن ءوزارا مامىلەگە كەلتىرۋشىلىك اقىندىق ەمەۋىرىندى تانيمىز.

جوعارىدا ايتتىق، تاعى دا قايتالايمىز، اقىن ماما-عا سانالى تۇردە پوەتيكالىق اكتسەنت ءتۇسىرىپ، اتالعان ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ ماڭىنا فيلوسوفيالىق تولعانىسىن توپتاستىرادى. ءوزى انا دەپ سويلەمەيتىندىكتەن، ساناسى مەن اۋزى ۇيرەنگەن "ماما" ءسوزىن قولدانعاندىعى جاقسى ولەڭدى ۆارۆاريزمگە ۇرىندىرسا دا، نەگىزى يدەيا سولعىندانباعان:

"اكەم – ءتاڭىر، ءوزىڭ – ۇمايسىڭ، ماما،
ال، مەن – قۇدايدىڭ بالاسىمىن.
سەن ءبارىبىر ماعان ۇنايسىڭ، ماما،
كوزىمدەگى قاراشىعىم..!

ءيا، نەوليريزمدى باعىتىندا وزدەرىن تانىتقان قوس سەمەيلىك اقىن اقبەرەن ەلگەزەك پەن ازامات تاسقارا قالامىنان شىققان “كولەڭكەلەر كۇبىرى”، “جەل كىمدى ىزدەيدى؟” جيناقتارى ادەبي سىننان ءوز باعاسىن الا الدى.

ۇلتتىق پوەزيامىزداعى نەوكلاسسيتسيزم (اقىن-جىراۋلار ءداستۇرىنىڭ جاڭاشا جىرلانۋى) باعىتىندا ءونىمدى جازىپ جۇرگەن داۋلەتكەرەي كاپۇلى، مەدەت دەمەجان مەن ەرجان جۇمابەك سىندى الاشتىق اڭسارداعى اقىنداردىڭ تۋىندىلارى “بۇلدىرگەن اعىپ تۇسكەنشە...”، “كوك تۇركى”، “شەكسىزدىك شۇعىلاسى” وقىرماندار ءىلتيپاتىنا بولەندى.

قازاقتىڭ قالاعا ءسىڭۋى كسرو قۇلاعاننان كەيىن جاپپاي ءۇردىس الدى. وسى ءۇردىس مەدەت باۋىرىمىزدىڭ "ارزۋ" ولەڭدە وزىندىك قىرىنان ايشىقتالعاندىعىن اڭعارامىز.

مۇڭدانبا ماعان، ەي، قالا!
ءۇش عاسىر بويعى جىرتىق كەبىسىڭمەن سۇيرەتكەن،
قارا قاسىرەتىڭە كوزىمنىڭ جاسىن ۇيرەتكەم.
كوكبورى رۋحىن ۇلىتىپ ەستەن الاستاپ،
العىسىن ەمەس قارعىسىن اتىپ الاشقا،
ۇركە كوشكەندە تامىرىن جۇلىپ قۇت ەلدەن،
جامىلىپ قايعى كەبىنىن شىققان ءزارۋمىن،
مۇڭدانبا ماعان، زارىڭا قۇلاق بىتەلگەن! - دەپ جارتىلاي كوشپەندى ەلدىڭ ۇلانىنىڭ بۇگىنگى بولمىس-ءبىتىمىن اينا-قاتەسىز كەسكىندەيدى.

اقىن دەگەنىمىز جۇمباق بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان ونىڭ جازعاندارى دا تىلسىمعا تولى بولۋى ءلازىم. قىزىل كىسەن ۇلت اقىندارىنىڭ اياعىنان الىنعانان كەيىن تاڭىرشىلدىك رۋحتىڭ مۇسىلماندىق رەڭكىندەگى قازاق ءابسۋرديزمى ۇزاق تا، تولعاقتى-تولعاۋلى كەزەڭدى باستان كەشىپ ۇلتىنا ورالۋعا ءتيىستىن.

اتالعان اقىننىڭ ء"تۇن سەزبەيدى: عاسىر، عاسىر، عاسىرلار..." اتتى ولەڭىندە اقىن ۋاقىت مەزگىلى ء(تۇن) مەن جىل ماۋسىمىنا (كۇز) بارلىق ويىن توپتاستىرىپ، جولدىڭ شەتىندە اسىقپاعان اربانىڭ دوڭعالاعىن ارقالاپ، سيزيفتىك تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ جالعىزدىعىمەن مۇڭداسىپ، اقىن جانە پەندە رەتىندە قاققا جارىلىپ قۇلازىعان باستان حال كەشۋ اۋانىندا ايدىڭ جۇپ-جۇقا تىلىنەن تامشىنىڭ اق دۇعاسىنىڭ قۇلايتىن سەبەبى:

بۇل كۇرسىنىس ازاماتتىق شىنىمەن،
مىنا كۇز دە – تاسقاراۇلى ماۋسىمى، - دەپ اتى-ءجونىن ولەڭنىڭ فينالدىق سوڭعى تارماقتارىنىڭ قاۋزىنا سىيدىرىپ، اقىندىق "مەنىن" پاش ەتەدى.

ارمان شەريزاتتىڭ ءبىر ولەڭىنىڭ توڭىرەگىندە پىكىرىمىزدى وربىتپەر بولساق:

ءومىر، ءسىرا، سىيمايدى ولشەمگە ەش،
كەمەل ويعا كەتەدى كەمسەڭدەپ ەس.
ەلەس قۋىپ، ارتىنان جەتە المادىم،
ۇزاپ كەتتى تاعى ءبىر تەڭسەلگەن كوش.
ۇزاپ كەتتى...

ارماننىڭ ءپىر تۇتار ءبىر عانا دۇنيەتانىم بار، ول – الاش دۇنيەتانىمى. وسى دۇنيەتانىم جوعارىداعى شۋماقتاعىداي ءسوز اسىلىن جازعىزىپ كەلەدى.

ولەڭ دەگەن – ءبىر سيقىر، ونىڭ ماگياسىنا بەرىلگەن جاس اقىنداردىڭ ءبىرى – ەرجان جۇمابەك.

وقىلمايتىن ولەڭ بار، ويدى اربايتىن ولەڭ بار. بار بولعانى وسى. پوەزيانى ەشقاشان جاقسى جانە جاسىق دەپ پايىمداۋدىڭ ءجونى جوق. وقىپ شىقتىڭ با، ۇناسا ەستەتيكالىق ءلاززات العانىڭ، ۇناماسا كوڭىلىڭنىڭ حوشىنىڭ قالاماعانى دا...

وسىنداي ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلايتىن ولەڭدەر ەرجاندا جەتىپ ارتىلادى.

بولاشاعىم باسىمدا جوبالانىپ،
التىن كۇندەي جاينايدى دومالانىپ.
قيالىما تۇيرەۋىش تاعىپ قويدىم،
ءبىر باقىتتىڭ، بۇيىرتسا، بولارى انىق!

ۇلتتىق مۇددە مەن جەكە باستىق مۇددەنى ۇشتاسىتىپ، ءسوز اسىلىن جارقىراتۋدى تەمىرقازىق ەتىپ، بۇگىندەرى جىر سۇيەر وقىرمان قاۋىم اۋزىنا ىلىگىپ، ولەڭ كوگىندە جاسىنداي جارقىلداعان اقىننىڭ اقىق جىرلارى وقىعان شاقتا ولەڭ ولكەسىنىڭ قۇپيا قويناۋىنىڭ تەرەڭىنە سەزىمىڭ ەزىلە دە، جان دۇنيەڭ الاسۇرا ەگىلە، ويىڭ شىرمالا ەلىگە وتىرىپ، قالاي ەنىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە اڭداماي قالاسىڭ. ءسوز سيقىرى دەگەن وسى دا.

ماحامبەتتىڭ قىزعىشى داۋلەتكەرەيدىڭ كەكىلىگىنە اينالىپ:

تاستان دا تاسقا سەكىرىپ،
تاۋدا ءبىر وينار كەكىلىك.
ءبىزدىڭ ەلدە جالعىز عانا جەتىم ۇلت،
سەن، ەشكىمگە ايتپا، كەكىلىك!

كەكىلىن سامال سۇيگەن قۇس،
تاۋ تۇعىرىندا بيلەر قۇس.
بۇراتانالار – حان ۇلىنداي شىرەنگەن،
مەن قازاق بوپ قالدىم – يمەنگىش، - دەۋىندە سانانى سارسىلتقان سۇمدىق زارەڭدى ءزار تۇبىنە جىبەرەتىن وي جاتىر.

ءيا، داۋلەتكەرەي مەن مەدەت دەمەجاندار قازاق نەوكلاسسيتسيزمىن ومىرگە اكەلگەن بۋىنعا جاتادى. ولاردىڭ وسى باعىتتىڭ باعىن قالاي جاندىرىپ، قالاي جىرلانىپ جۇرگەندىگىن جىر سۇيەر قاۋىم جاقسى بىلەدى. ءبىز ءوزىمىز شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس تانىمال اقىندارعا قاتىستى از-كەم ءسوز قوزعادىق.

"بودەنە دارىنداردان" (تەرمين: م.شاحانوۆتىكى) بولەكتەنگەن سەمەيلىك ەرەك توپ توپقا جاتاتىن اقىندار شوعىرى تۋراسىندا بىزدەن اسىرىپ جازاتىن الاش بالاسى تابىلادى. ءبىز تەك كوكەيدەگى كورىكتى ويدى اق قاعاز بەتىندە ءوز بىلگەنىمىزشە ايشىقتادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz