Qúrmetti patsha kólildi oqyrman! Portalymyzdyng belsendi avtory, jurnalist, jazushy Álimjan Áshimúly býgin 60 jasqa tolyp otyr. Á.Áshimúlynyng osy mereyli jasyna oray sizderding nazarlarynyzgha avtordyng «Men qashqynmyn» atty esse romanynan shaghyn ýzindi berip otyrmyz.

Men qashqynmyn

(Esse romannan ýzindi)

Maghan shetelden bir hat kelipti. Salmaghy auyr kanvertti qolyma alyp, ary-beri audaryp tanghala qaradym da, hattyng kimnen kelgenin bilmek bolyp, hat jazushynyng meken-jayyna kóz jýgirttim. «Amerika qúrama shtaty Niu-York qalasy, Vashington kóshesi 50-ýi. Ábdesh Tastanbekov» dep jazylypty. Mening Amerikada múnday tanysym da, tuysym da joq edi. Poshtashy әiel janylyp әkelip tastaghan joq pa dep oilap hat jiberilgen meken-jaygha qayta ýnlidim. Bizding gazet redaksiyasynyng meken-jayy men mening aty-jónim aina qatesiz jazylypty. Kanvertting ong jaq shekesindegi markanyng ýstine Niu-York poshtasynyng móri basylghan. Al artynda Qazaqstan poshtanyng móri túr. Mýmkin Amerikada túratyn bir jazushy qandasymyz shygharma jibergen bolar. Onda nege redaksiyanyng elektron poshtasyna jibermey, kanvertpen jibergeni nesi?! Birjaghynan, ata-babasynyng shejiresin jazyp joq izdep jýrgen jan shyghar dep te oiladym... Oipyrmay, mynau bir qyzyq jaghday boldy ghoy!.. Sonau jersharynyng arghy betinen búl adam «maghan ne septen hat jazyp otyr?» degen súraqtyng jauabyn bilgim kelip, hattyng auzyn ashugha asyqtym. Sodan hattyng auzyn eptep jyrttym da, ishindegi hatyn jyldap suyryp aldym. Hat kompiutermen emes, siya qalammen jazylypty. Bet sanyn retimen tanbalap qoyypty. Men hatty basynan bastap oqy bastadym.

Qúrmetti «Úly Dala Eli» gazetining bas redaktory Múrat Ábdirasúlov myrza!

Mening búl hatym qolynyzgha tiygen kezde sizding qatty tanghalatynynyzdy әu basta bilgem. Óitkeni, mýlde tanymaytyn adamnan, әsirese Amerikadan myna elektrondy kompiuter zamanda poshta arqyly qalammen jazylghan hat aludyng ózi tanghalarlyq oqigha seziletini anyq. Siz meni tanymaghanynyzben, biraq men sizdi jaqsy bilemin. Sebebi, men sizge pamilamdy ózgertip hat jazyp otyrmyn. Siz basshylyq jasap otyrghan respblikalyq «Úly Dala Eli» gazetining Niu-Yorktaghy belsendi oqyrmanymyn. Sizderding basylymdy әlemjeli arqyly alghashqy nómirinen bastap oqyp kelemin. Gazetteriniz maghan qatty únaydy, әsirese, sybaylas jem qorlyq turaly jazylghan syn maqalalarynyzdy qyzyghyp oqimyn. Gazet redaksiyanyng meken-jayy arqyly sizding atynyzgha hat jazyp otyrmyn. Osy jerge kelgende hatymdy tastay salmanyz! Mening kim ekenimdi, nege sizge hat jazyp otyrghanymdy bilginiz kelse qymbat uaqtynyzdy qiyp, hatty sonyna deyin oqyp shyghugha tyrysynyz!

***

Men qashqynmyn. Mening Qazaqstanan qashyp ketkenime baqanday on jyldan asty. Búl az jyl emes. Qazir Amerikanyng Niu-York qalasynda túramyn. Siz hatty oqyp otyryp, «mynanyng esi dúrys pa ózi, elden qashyp ketetindey janyna ne zor keldi eken? Álde adam óltirgen jendet shyghar?..» dep kektene kýlip, ne senerinizdi, ne senbesinizdi bilmey otyrghan shygharsyz. Siz qalay oilasanyz da bәribir men qashqynmyn. Esi dúrys adam jayly júmysyn tastap, qalypty túrmysyn byt-shyt etip, otbasyn alyp shetelge qashyp ketpeytini anyq. Al men sonyng bәrin tәrk etip, qatyn men bala-shaghamdy alyp shetelge qashtym. Biraq, siz oilaghanday adam óltirgen qandyqol emespin. Adam óltirmegenimmen memleket pen halyqqa odan da zor ziyan salghan qylmysker ekenimdi ózim jaqsy bilemin.

Siz aitqanday «esim dúrys emes» deyin desem, әu basta bәri qalypty bolatyn. Óitkeni, men anamnyng boyyna bitip toghyz ai, toghyz kýnen keyin aman-esen perzenthanada dýiyege kelippin, balabaqshagha da baryp, әke-sheshemning sýikimdi balasy, ata-әjemning tәtti nemeresi bolyp óstim. Mektepte de jaman oqymadym, tәrtipti alghyr oqushy bolyp synyptastaryma óz әlimshe ýlgi-ónege kórsetkenim bar. Soghan qaraghanda mening «esim dúrys», biraq naghyz «naqúrys», «jetsiz» men shygharmyn. Óitkeni, adam balasy es-aqyly dúrys bolyp dýniyege kelgenimen, óse kele, ómir sýre kele men siyqty naqúrys, opasyz bolyp ketetinderi bar eken. Áriyne, bәri emes...

***

Almatydaghy joghary oqu ornynyng birine týsip, qarjyger mamandyghyn alyp, bildey bir mekemening jay esepshisi bolyp shygha keldim. Túrmúsym jaman bolmady, bireuding arty bolsam da, bireuding aldynda jýrdim. Astymda kólik, qaltamnan aqsha ýzilmedi. Keyin sol qonyr qalta túrmysty qanaghat etpey basshylargha at mingizbesem de, odan tómengisin jasap, syi-qúrmetimdi birkisidey-aq ayamadym. Enbegim esh ketken joq, kóp úzamay bas esepshining ornyna kelip jayghastym. Búrynghy bas esepshi kerisinshe mening ornyma kelip otyrdy. «Dýnie – kezek» degen osy shyghar. Búrynghy bas esepshining jasy menen edәuir ýlken әiel edi. Anyghyraq aitqanda, Kenes Odaghy kezinde oqu bitirip esepshi bolghan, keyin tәuelsiz Qazaqstannyng qarjy jaghyn jaqsy mengergen óte bilgir adam edi. Onyng bilimdiligin qayteyin, «әpke-әkpe, siz keremetsiz!..» dep arqasyn qaghyp jýrip, tisqaqqan esepshilerding men bile bermeytin «syry men qúpiyasyn» ýirenip aldym. Sonynda, onyng ózin attan audaryp týsirgenimde baryp, ol ózining aldanghanyn bilip, barmaghyn tistep qaldy. Anda-múnda kezdesip kózimiz týiisip qalsa, maghan degen kegining telegey teniz ekenin kóz janarynan biletinmin. Biraq maghan topan su tobyghymnan kelmeytinin ol qay  dan bilsin...

***

Mening zamanym endi bastalghanyn erkin sezine bastadym. Mekemege kelsem de, jiyn-toygha barsam da, júrttyng bәri óre týregelip, keybiri jýgirip kelip (men ony tanysam da, tanymasam da), «Oy, Ábeke, halyng qalay? Júmys qalay? Bala-shagha aman ba? Aman-esen jýrip jatyrsyng ba? Siz bizding maqtanyshymyzsyng ghoy! Bizding Ábeng jaraydy!..» dep arqamdy qaghyp, qúshaqtasyp amandasyp jatatyn. Ne kerek, sәlem beretin adamnyng kóptiginen keybirine qol bersem, keybirine qolymdy berip te ýlgirmeytinmin... Búl kezde men bir shekaradaghy Kedenining basshysy bolyp alghan kezim edi. Siz búl qay Kedende istedi eken dep otyrghan shygharsyz. Qytaygha shyghatyn bes Keden bar, sonyng eng ýlkeninde boldym. Arghy jaghyn óziniz týsinip otyrghan shygharsyz. Jay esepshiden, Keden basshysy bolghangha deyingi aralyq eki jylgha tolghan joq, bilem. Mine, sol qoshemetter mening keudemdi nan pisiretin dәrejege jetkizdi. «Armysyz, basake?» – dep jýgirip kelip amandasqandargha qolymnyng úshyn berip, auzymdy jay jybyrlatyndy shyghardym. Al qol astymdaghylardy shyqpyrtyp sabamasam da, onyng berjaghyn jasaushy edim. Olar mening tóbemdi sonau alystan kórdi boldy jan-jaqqa tym-tyraqay bezip, júmystaryna bas qoyyp kirisetin. Biraq, ózim bir adamnan qatty qorushy edim, ol – oblystyq Keden basqarmasynyng basshysy edi. Qoryqpaugha da bolar edi, meni búl basshylyq qyzmetke otyrghyzghan osy kisi bolghandyqtan әriyne, betin syilau kerek boldy... Keyin ol da meni qúrmettep ketti. Óitkeni ekeuimizding әngimemiz jarasyp, ymymyz ben jymymyz bir, balyq-ýndes baqa tildes bolyp, agha-ini, tughan bauyrday bolyp kettik. Qazaq «qargha qarghanyng kózin shúqymaydy» dep osyndaydy aitatyn shyghar, sirә. Sonymen ne kerek, mening tasym osylay órge domalap, órge emes-au, bir danghyl jolgha týsip alghanday zulap otyrdy... Árbirden keyin, Kedenge júmys jasaytyn qyzmetkerlerding teng jartysynan kóbin ózimning tuys-tughan, qayyn júrat, naghashy júrt, jerles-merlestermen toltyrdym-au kep. Sizge ótirik, maghan shyn, týkirsem týkirigim jerge týspeytin boldy.

***

Men pәlendey keremet júmys tyndyrmasam da, kólikten-kólik, ýiden-ýy auystyryp әbden bolyp-aq aldym. Olay etpey qayteyin, ózing dәrejeles basshylar kólik pen ýy auystyrsa, men qalay auystyrmay túra alamyn. Tipti, mening qol astymdaghylardyng ózi kólik pen ýy auystyryp jatsa, men qalay alansyz, tynysh úiyqtay alamyn. Men tynysh jatqanymmen, әieling tynysh jatpaytyny bar emes pe. Kýnde qúlaghyna yzyndap, qúlaq etindi jey bastaydy. Sodan amalsyz qúlaqtyng tynyshtyghyn oilap, әielinning aitqanyna kónip, aidaghanyna jýretin kezdering bolady. E, aitpaqshy әielimning ózi menen qalysqysy kelmey birneshe kólik auystyryp ýlgirdi. Sóitsem, búl әiel halqynda bizden neshe ese bәseke qyzu jýrip jatady eken ghoy... Siz oilap otyrghan shygharsyz, sonshama baylyghy bar, bildey bir Kedenning basshysy әielinen sonshalyq nege qorqady dep. Qoryqpasyma amalym joq, mening búl qyzmetke keluim bir jaghynan osy әielimning arqasy bolatyn.

Endi siz mening әielimning kim bolyp istegenin, onyng kimning qyzy ekenin bilginiz kelip, tyqyrshyp otyrghan shygharsyz. Mening әielimning negizgi mamandyghy múghalim. Kәdimgi Almatydaghy Qyzdar pedegogikalyq institutynyng suret jәne enbek mamandyghyn bitirgen. Audanymyzdaghy qazaq orta  mektebinde suret jәne enbek pәninen sabaq beretin. Onymen tanysyp, shanyraq kótergen kezde men jay esepshi edim. Ol da qarapayym otbasynan shyqqan, aqkónil, ashyq-jarqyn, aqylyna kórki say qazaqtyng qyzy bolatyn. Mening baghym janyp, oblys kóleminde at-ataghym dýrkirep shygha bastaghanda, ol «Shyray» súlulyq salony men tigin fabrikasyn ashyp, kәsipkerlikting tútqasyn myqtap ústady. Audan, qala, oblys ortalyqtarynan bólimshilerin ashyp biznesin dóngeletti. Qazaqstannyng óner júldyzdary men әiel sheneunikterding (onyng ishide depudat pen tanymal kәsipkerler de bar) kóilek-konshegin, kastum-shalbaryn tikkendikten, sonymen qatar betin әrlep, shashyn boyap bergendikten onyng ataq-abroyy respulikagha menen góri tanymal boldy. Keyde sonyng arqasynda mening de atym atalyp qalatyny bar-túghyn. Shynymdy aitsam, әielimning obalyna ózim qaldym. Salyq jaghynan ony qorghap, azdap qarjy jaghynan kómekteskenim bolmasa, ol negizinen óz enbegimen kóterildi. Al mening baylyghym memleketting qarjysyn qyzmetimdi asyra paydalanyp jymqyru jәne Qytaydan tauar tasityn kәsipkerlerding qaltasyn kópe-kórineu tonaudan kelgen edi.

Sony ne boldy? Mening sybaylas jemqorlyghym, alayaqtyghym әshkerilenip, tútqyndau búiryghy shyghudan bir apta búryn shetel asyp qashyp qútyldyq. «Qashyp qútyldyq» dep әielimdi, eki balady da ózimning qataryma qosqanym dúrys bolmady. «Ketseng ózing ket, men bala-shaghammen osynda qalamyn», –  degen әielime: «Eshkim mynau Úlshattyng mýlki, mynau Ábdeshting mýlki» dep bólip-jaryp otyrmaydy. Múnyng bәrin memleketting qarjysyn talan-tarajygha salyp tapqan baylyq dep ýkimetke týgel qaytartady. Sonynda ózindi sottaydy, temir tordyng arjaghyna qamaydy. Bala-shaghandy tiri jetip qaldyrasyng ba? Jýr, kettik! Shetelge qashqandar biz ghana ma, olardyng sany jyrtylyp artylady», – dep jalynyp, jalbarynyp jýrip zorgha alyp ketken edim.

Sizding osynday qarapayym otbasynda tuylyp, jaqsy tәrbie alghan úrpaqtyng osynshama ynsapsyz, toyymsyz, jetesiz bolyp shyqqany nesi dep tanghalyp, jaghanyzdy ústap otyrghanynyz óte oryndy. Eger mening ornymda siz bolsanyz, dәl men siyaqty sizding de toyymsyz aurugha, aiyqpas dertke shaldyghuynyz bek mýmkin edi. Siz bargha qanaghat etip, nәpsinizdi tighanynyzben ainalanyzdaghylar men jogharydaghylardyng óleksege jiylghan qúmayday aqshagha, baylyqqa lap qoyyp jatqanyn kórgende qalay ghana shydap qarap túra alasyz. Onda bizding (әriyne, qolynda mәnsaby bar adamdardy aitam. Sol mәnsaptyng ózin pәlenbay myng dollargha satyp alamyz ghoy) olargha qyzyqtap qarap túrghanymyz naghyz «aqmaqtyq» bolmay ma?! Mening ynsapsyz boluyma basty sebepker bolghan basqa emes, mening qayyn agham – Almas bolatyn. Ol oblys әkimining qyzyn almaghan bolsa, mýmkin búl kezde Úlshat ekeuimiz sol bayaghy jay múghalim men qarapayym esepshi bolyp balashaghamyzdy atamekenimizde tәrbiyelep, sonda oqytqan bolar ma edik?! Áke-sheshemizding janynda, tuys-tughan, jegjat-júrattarmen aralasyp, olardyng quanyshy men qayghysyna ortaqtasyp jýrgen bolmas pa edik?! Birge ósken dos-jaran, birge oqyghan qúrby-qúrdastarymyzben bәz-bayaghynsha mәz-mayram bolyp aralasyp jýrmes pe edik?! Bizding mandayymyzgha múnday taghdyrdy Tәnirim bizge jazbaghan siyaqty. Kerisinshe, óz otanynan qashqan satqyn atalyp, jat jer, jat elde ómir sýrudi jazypty. Bәrinen búryn, әke-shesheme, bauyr-tuystaryma obal boldy. Áke-sheshem el-júrttyng betine qaray almay qalghan shyghar. Olar «jetesiz balasyn» oilap kóz jastary sarqylyp, endigi kartayyp ta ketken bolar...

***

«Bәrinen búryn әke-shesheme, bauyr-tuystaryma obal boldy...», – deydi ghoy myna jetesiz! Ábdesh, sen shynymen de naghyz «naqúrys» ekensin! Múnday ókinerindi bilsen, nege osy las tirlikpen ainalystyn?!» – dep oqyp otyrghan hatymdy ýstel ýstine tars etkizip tastay saldym da, ornymnan qarghyp túryp tereze aldyna kelip dalagha qaradym. Alatau ghayyp bolghan. Qapalaqtap jauyp túrghan aq týtek qar ainalany kórsetpeydi. IYek astyndaghy kóshege kóz tastap edim, ary-beri sapyrylysqan kólikter búrynghyday jyldam emes, qúmyrysqaday jybyrlap qalypty. Qaytyp kelip ornyma otyrdym da, hattty qolyma alyp oqudy jalghastyrdym.

***

Ákem men sheshemdi qartayyp ketken shyghar dep mýsirkegenime jol bolsyn, ózimning de shashyma qúrau qonyp, betime әjimning syzyqtary syzylyp, eluding qyrqasyna kýni keshe qonyp otyrmyn. Balausa balalyq shaghym, qylshyldaghan jastyq kóktemim tughan jerim, atamekenim – Qazaqstanda ótti ghoy... Saghynamyn, saghynnannan ne payda. Mening elime jasaghan jaqsylyghymnan istegn jamandyghym kóp boldy ghoy. Búlardy oilasam jýregim syzdap, kóz jasym kól bolyp ketedi...

(jalghasy bar)

Álimjan Áshimúly

Abai.kz