Begdilda Aldamjarovtyng «Pilden qashqan Firdousi» (№ 4, 1 aqpan 2012 j. «Ýsh qonyr» gazeti) degen kóldey maqalasy jariyalanypty. Atalmysh maqalany oqyp otyryp, mynaday sandyraqqa tap boldym. «...Búl jaghynan alghanda Jazushylar Odaghy tabansyzdyqpen jalpaqshesheylikting klassikalyq ýlgisin kórsetip otyr. Mәselen, ótken joly «Myng bir týnnen» basqa kitap ta oqymaghan Europanyng ozyq prozasynyng iysi múrnyna barmaytyn bir sheteldik jazushynyng bizde әli de keninen taramaghan júrtshylyq oqymaghan romanyn osy syilyqqa úsynyndy», – deydi ol.

Onyng sheteldik jazushy dep aityp otyrghany ómirining kóp jylyn Qytaydyng tarym oipatyndaghy enbekpen týzetu lagerinde jәne Ýrimjining №1 týrmesinde ótkizgen qalamger Qajyghúmar Shabdanúly. Onyng «Myng bir týnnen» basqa kitip oqymaghan» dep otyrghany aqyn Serik Qapshyqbayúlynyng «Ýsh qonyrgha» (№19, 17 qarasha 2010 j. «Dulattyng «Qylmys» turaly pikirin oqyp birtýrli titirkenip kettim», suhbatty jýrgizgen Á.Áshimúly) jurnalistke bergen súhbatynda aitylghan sózinen orynsyz ilik izdegen. Dana halqymyz: «Soqyr kórgeninen jazbaydy» dep osyndaydy aitatyn shyghar.

Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin, atalmysh suhbattaghy aqynnyng aitqan jauabyn tyndap kórelik. «Qajyghúmar Shabdanúly bireuge elikteytin jazushy ma?» degen tilshi súraghana, aqyn S.Qapshyqbayúly: «Ol kisining eliktegenin óz basym kórgen de, bilgen de emespin. Basqa bireuge eliktep jazatyn qalamger – ol emes. Ózi kórgen, bilgen, miyna toqyghan dýniyelerdi eshkimge úqsatpaytyn әdispen sheber surettep, somdaghany biz sóz etip otyghan «Qylmys» romanynan bayqalyp túrghan joq pa?! Qajekeng birtýrli zerek, este saqtau qabileti óte kýshti, bir aitqanyn ekinshi qaytalamaytyn adam. Bizder siyaqty material izdep alashapqyn bolmaytyn, saraptal jazushy. Onyng ózgesheligi de osynda. Biraq M.Áuezovtyng shygharmalaryn óte sýiip oqityn. Ásirese, «Qily zamandy» qolynan jii kóretinmin. Kitap sóresinen «Myng bir týnnin» segiz tomynan basqa kitap kórmeushi edim» dep jauap bergen bolatyn. Al B.Aldamjarov sondaghy aitylghan «Myng bir týndi» qaghyp alyp, «Q.Shabdanúly Europanyng ozyq prozasyn oqymaghan» dep qaydaghany aityp sandyraqtaydy. Q.Shabdanúly shynymen B.Aldamjarov aitqanday  Europanyng ozyq shygharmalaryn oqymay-aq osynday úly enbekti dýniyenge әkelgenin biz maqtanysh etuimiz kerek qoy. Shyny kerek, onyng shygharmasy ózgege eliktep, olardyng eski izin shiyrlap, iysin iyiskep jazyp jýrgen jazushylardyng shygharmalarynan kósh ilgeri. Qajyqúmar sheteldik bolsa ne bolypty, ol da qazaqtyng balasy, qazaq últynyng ókili ghoy. Onyng jazghany basqa emes qazaqtyng ómirin, túrmysyn ózek etken, kәdimgi qazaqtyng móldiregen túnyq әdebiyeti ghoy. Tili kórkem, mazmúny bay, kótergen taqyryby salmaqty kesek shygharma. «Bizde әli keninen taramaghan» degeniniz bos sóz. Qazir Qazaqstan men shetelde Q.Shabdanúlynyng «Qylmys» romanyn bilmeytin qazaq kem de kem.

Odan aryqaray B.Aldamjarov: «Ony J.Júmadilov bastaghan bir top «Jas qazaq» gazetinde, óidәi, dәriptedi. Búl jerdegi bir týsiniksiz nәrse Qytayda óz otbasynda qamauda otyrghan, Qazaqstannyng azamaty emes kisining (ol ne qylmys jasaghan men ony bilmeymin, – B.A)». (Sonda Q.Shabdanúlynyng ne qylmys jasaghanyn bilmegen adamnyn, onyng ómiri men shygharmasy turaly birdeme biledi, ol turaly túshymdy pikir aita alady degenge kim senedi? – Á.Á). «Bizding memleketimizding syilyghyn alugha nege úsynuy tiyis? Ony úsynyp otyrghandar kimder? – B.A». (Nege úsynbasqa, qalamy qarymdy qalamgerler kezkelgen elden syilyq alyp kelip jatqan joq pa? Al óz qandasymyz  Q.Shabdanúlynyng shygharmasy otany Qazaqstannyng memlekettik syilyghyna úsynylsa onyng nesi dúrys emes?! Kezinde Dýniyejýzi qazaqtarynyng I qúryltayynda sóilegen bayandamasynda preziydent N.Á.Nazarbaev: «Qazaqtyng jalghyz otany bar, Ol – Qazaq eli» degen bolatyn. Sondyqtan da Qajyqúmardyng «Qylmysyn» memlekettik syilyqqa «úsynyp otyrghandar kim?» bolsa da olardiki oryndy, zandy. Ony tergeuge sizding haqynyz joq, – Á.Á.). «Au, ol kisining bizding elimizde shygharmasynyng jeke kitap bolyp shyqqanynyng ózi ýlken sharua emes pe? – B.A». (Búl baydyng asyn bayqús qyzghanyptynyng keri ghoy. Áribirden keyin Q.Shabdanúly syilyqtan dәmetip jýrgen adam emes. Bizding elde kitabynyng shyqqanyn mise tútqan jan. Onyng bir ghana armany bar edi. Ol – atamekeni, tarihy otany Qazaqstan topyraghyna kelip kóz júmu edi. Ókinishke oray, ol armany orydalmady. Biraq ol ruhany enbegining tughan halqynyng iygiligine ainalghanyn kórip, alansyz mәngilik әlemge attandy. Esil erding jatqan jeri jayly, topyraghy torqa bolsyn! – Á.Á.). «Qytay ýkimeti qylmysty dep otyrghan kisige bizde syilyq berilip jatsa, ne bolady? – B.A». (Eshteme de bolmaydy, qayta qytaylar ishi kýigennen múz jalap qalghan bolar edi. Eng ókinishtisi, sol qytaylardan jaltaqtap qorqyp, olargha jaghatsynyp Q.Shabdanúlynyng «Qylmys» romanyn memlekettik syilyqqa jetkizbey, orta jolda laqtyryp ketti. Ol eldigimizge syn, – Á.Á.). «Búl ýlken sayasy shataq qoy! – B.A.». (osy ýshin Qytay Qazaqstangha soghys ashady deginiz kele me? Álde arazdasyp shekarany tars bekitip, teris qarap jatyp alady dep oiladynyz ba? Qytaylar aqmaq emes, bir Q.Shabdanúly ýshin myna beypil zamannan, shyghys pen batysty tútastyryp túrghan kýre joldan onay-ospaq qol ýze qoymaydy. Sol ýshin qara aspandy búlay tóndire bergennen ne shyghady? Osyny aqyl tarazynyzgha salyp kórdiniz be?! – Á.Á.).

«Jalpy býginderi eki jyl sayyn bir bolatyn osy óner sayysyna bir bir «hun-vey-biyn» qatyspasa, qazaq әdebiyetining qara shanyraghy ortasyna týsip qalatyn siyaqty bir indet payda boldy, – B.A.). Solaqay synshy Begdildanyng aityp otyrghany Q.Júmadilov bastaghan M.Aytqojina, O.Asqar, Q.Iliyasúly men J.Bódeshov, Janat Ahmdiyev qostaghan kezinde Qytaydan oralghan qalamgerler bolar. «Hun-vey-biyn» degen sózdi býgingi hanzulardyng ózi úmyta bastaghanda, B.Aldamjarovtyng eski nәrseni qonyrsyta bergeni qay sasqany. Olar qansha jerden «hun-vey-biyn» bolsa da qazaq әdebiyetine eleuli enbek sinirip kele jatqan qarymdy qalamgerler. Qytaydan kelgenine jarty ghasyr bolyp, bolary bolyp, boyauy singen agha-apalarymyzdyng ózine «hun-vey-biyn» dep at qoyyp, aidar taghyp, kemsitip jýrgen B.Aldamjarov, songhy 20 jylda oralghan aqyn-jazushylardyng kózine kókshybyn úimeletetin týri bar...

Aytyp, auyz jappay jatyp, B.Aldamjarov: «Shyndyghyna kelgende, basty syilyghymyz әdebiyetimizding ystyq suyghyna kónip, әl-shamasynsha enbek etip jýrgen, qolaysyz kez tua qalsa, «Taklamakan qaydasyn?» dep tarta jónelmeytin, qúba qalmaq týgel, qara qalmaq kelsede, óz tughan jerinde qalatyn, sony qorghaytyn, sonyng mún-mýdesin kózdep, sol turaly kitap, muzika shygharmalaryn t.b. jazatyn, býgin múnda, erteng onda bolyp jyltyndamaytyn, jibi týzu bir әngime jazbaghanyna qaramastan teleaynanyng monitoryna syimay, týgi betine shyghyp syzdana qalatyn Symaghúl Elubaevshylap keudesin kermeytin, óner shygharmasyn jasasam dep ter tógip jýrgen naghyz Qazaqstan azamatyna (kelimsekter men ketimsizdikterge emes) beriluge tiyis», – dep auzyna týskenin kókip, qazaq әdebiyetine búlaq bolyp qosylyp jatqan «oralman» aqyn-jazushylarymyzgha til tiygizip, azamattyq qúqyqtaryna qol súgha bastaghan. Ol: «...Qolaysyz kez tua qalsa, «Taklamakan qaydasyn?» dep tarta jónelmeytin» dep Qytaydan kelgen qalamgerlerin aityp, alda jalda bir jaghday tua qalsa Qytayyna qashyp ketesing dep senimsizdik tanytady. Al odan ary «qúba qalmaq týgel, qara qalmaq kelsede» dep Mongholiyadan kelgen aghayyndardy ilip-shalyp, kekep-múqap keledi de, «óz tughan jerinde qalatyn, sony qorghaytyn, sonyng mún-mýdesin kózdep, sol turaly kitap, muzika shygharmalaryn t.b. jazatyn» dep jergilikti aqyn-jazushylar men sazgerlerge syilyq ýlestiru kerek, keshe kelgen, elge enbegi sinbegen «kelimsekterge» memlekettik syilyq túrmaq, enbekterining ózin «dúrys» dep aitugha da auyz barmaydy degen qortyndy jasaydy.

Ábden yzagha bulyqqan B.Aldamjar belgili jazushy S.Elubaevting ózin «jibi týzu әngime jazbaghan» dep qaralaydy. Jәne ol «erteng onda bolyp jyltyldamaytyn» dep, biraz uaqyt Shyghys Qazaqstanda bolyp, keyin Fragada «Azattyq» radiosynda júmys istep kelgen, el tәuelsizdigin alghannan keyin teledidarda últ, jer, el taghdyry turaly salmaqty pikir aityp jýrgen jazushy S.Elubaevti sansaqqa jýgirtip, mazaq jasaydy. S.Elubaevti B.Aldamjarovtyng «kelimsekter men ketimsekterge» qosyp jazghan sebebin bireu bilse, bireu bilmes. Múnda B.Aldamjarov S.Elubaydyng Týrkimenstan qazaghy ekenin aityp otyr.

B.Aldamjarovtyng shetelden kelgen qalamger aghayyndar turaly teris pighylyn óz sózimen odan ary asha týselik. Ol: «Sonda tәuelsiz bolghanyna 20 jyl tolghanyn jaqynda ghana atap ótken bizding memleketimiz nemene kim kóringen kele sap, syilyq alyp, jónine kete baratyn, toqsan joldyng toghysynda túrghan jaydaq keruensaray ma? Búl nedegen sayasy beybastaqtyq?»,  – deydi. Ózderiniz kórip, bilip otyrghanday B.Aldamjarovtyng myna sózine sensek Qazaq eli kim kóringen syilyq alyp kete beretin, jol biyke keruensaray gha ainalyp ketipti. Sonda deymin-au, syilyq alghan «kim kóringenderi» kim bolghany? Sonda tәuelsizdik alghannan beri memlekettik syilyq alghan Qytaydan kelgen jazushy Q.Júmadilov pen aqyn M.Aytqojina, әnshi M.Múhammedqyzy men biyshi  Sh.Saparghaliqyzyn aityp otyr ma? Búllar siz aitqanday «kim kóringender» emes, naghyz talat iyeleri ghoy. Ony moyyndauynyz kerek. Al odan basqa «kelimsekter» dep otyrghanynyz S.Elubay men J.Bódeshúly boldy ghoy. Eger syilyq berude әdildik bolsa onda osy eki qalamgerge biylghy Memlekettik syilyqty beru tiyis. Siz búghan «búl nedegen sayasy beybastaqtyq?» dep sayasy mәn bergeninizding ózi «sayasy beybastaqtyq» bolyp túrghan joq pa? Búlay attandaudyng astarynda qanday sayasy mәn jatyr? Ol jaghyn biz bile almadyq.

B.Aldamjarovtyng osy maqalasyn oqyghannan keyin biyliktegilerding bәri bolmasa da, birazy shetelden oralghan qandastarymyzgha kýmәn, kýdikpen qaramasyna eshkim kepildik bermes. Sondyqtan shetelden kelgen qalamgerlerge kýie jaghyp, sayasy astar izdegen sandyraqtardy búdan keyin qoy kerek. «Birindi, qazaq, biring dos kórmeseng isting bәri bos» dep Abay aitqanday, búdan qanday bedel jinamaqshy bolghanyn týsine almadyq.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz