بەگدىلدا الدامجاروۆتىڭ «پىلدەن قاشقان فيردوۋسي» (№ 4, 1 اقپان 2012 ج. «ءۇش قوڭىر» گازەتى) دەگەن كولدەي ماقالاسى جاريالانىپتى. اتالمىش ماقالانى وقىپ وتىرىپ، مىناداي ساندىراققا تاپ بولدىم. «...بۇل جاعىنان العاندا جازۋشىلار وداعى تابانسىزدىقپەن جالپاقشەشەيلىكتىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىر. ماسەلەن، وتكەن جولى «مىڭ ءبىر تۇننەن» باسقا كىتاپ تا وقىماعان ەۋروپانىڭ وزىق پروزاسىنىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن ءبىر شەتەلدىك جازۋشىنىڭ بىزدە ءالى دە كەڭىنەن تاراماعان جۇرتشىلىق وقىماعان رومانىن وسى سىيلىققا ۇسىنىندى»، – دەيدى ول.

ونىڭ شەتەلدىك جازۋشى دەپ ايتىپ وتىرعانى ءومىرىنىڭ كوپ جىلىن قىتايدىڭ تارىم ويپاتىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىندە جانە ءۇرىمجىنىڭ №1 تۇرمەسىندە وتكىزگەن قالامگەر قاجىعۇمار شابدانۇلى. ونىڭ «مىڭ ءبىر تۇننەن» باسقا كىتىپ وقىماعان» دەپ وتىرعانى اقىن سەرىك قاپشىقبايۇلىنىڭ «ءۇش قوڭىرعا» (№19, 17 قاراشا 2010 ج. «دۋلاتتىڭ «قىلمىس» تۋرالى پىكىرىن وقىپ ءبىرتۇرلى تىتىركەنىپ كەتتىم»، سۋحباتتى جۇرگىزگەن ءا.ءاشىمۇلى) جۋرناليستكە بەرگەن سۇحباتىندا ايتىلعان سوزىنەن ورىنسىز ىلىك ىزدەگەن. دانا حالقىمىز: «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى» دەپ وسىندايدى ايتاتىن شىعار.

وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، اتالمىش سۋحباتتاعى اقىننىڭ ايتقان جاۋابىن تىڭداپ كورەلىك. «قاجىعۇمار شابدانۇلى بىرەۋگە ەلىكتەيتىن جازۋشى ما؟» دەگەن ءتىلشى سۇراعانا، اقىن س.قاپشىقبايۇلى: «ول كىسىنىڭ ەلىكتەگەنىن ءوز باسىم كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىن. باسقا بىرەۋگە ەلىكتەپ جازاتىن قالامگەر – ول ەمەس. ءوزى كورگەن، بىلگەن، ميىنا توقىعان دۇنيەلەردى ەشكىمگە ۇقساتپايتىن ادىسپەن شەبەر سۋرەتتەپ، سومداعانى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىعان «قىلمىس» رومانىنان بايقالىپ تۇرعان جوق پا؟! قاجەكەڭ ءبىرتۇرلى زەرەك، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە كۇشتى، ءبىر ايتقانىن ەكىنشى قايتالامايتىن ادام. بىزدەر سياقتى ماتەريال ىزدەپ الاشاپقىن بولمايتىن، ساراپتال جازۋشى. ونىڭ وزگەشەلىگى دە وسىندا. بىراق م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن وتە ءسۇيىپ وقيتىن. اسىرەسە، «قيلى زاماندى» قولىنان ءجيى كورەتىنمىن. كىتاپ سورەسىنەن «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» سەگىز تومىنان باسقا كىتاپ كورمەۋشى ەدىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. ال ب.الدامجاروۆ سونداعى ايتىلعان «مىڭ ءبىر ءتۇندى» قاعىپ الىپ، «ق.شابدانۇلى ەۋروپانىڭ وزىق پروزاسىن وقىماعان» دەپ قايداعانى ايتىپ ساندىراقتايدى. ق.شابدانۇلى شىنىمەن ب.الدامجاروۆ ايتقانداي  ەۋروپانىڭ وزىق شىعارمالارىن وقىماي-اق وسىنداي ۇلى ەڭبەكتى دۇنيەنگە اكەلگەنىن ءبىز ماقتانىش ەتۋىمىز كەرەك قوي. شىنى كەرەك، ونىڭ شىعارماسى وزگەگە ەلىكتەپ، ولاردىڭ ەسكى ءىزىن شيىرلاپ، ءيسىن يىسكەپ جازىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان كوش ىلگەرى. قاجىقۇمار شەتەلدىك بولسا نە بولىپتى، ول دا قازاقتىڭ بالاسى، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى عوي. ونىڭ جازعانى باسقا ەمەس قازاقتىڭ ءومىرىن، تۇرمىسىن وزەك ەتكەن، كادىمگى قازاقتىڭ مولدىرەگەن تۇنىق ادەبيەتى عوي. ءتىلى كوركەم، مازمۇنى باي، كوتەرگەن تاقىرىبى سالماقتى كەسەك شىعارما. «بىزدە ءالى كەڭىنەن تاراماعان» دەگەنىڭىز بوس ءسوز. قازىر قازاقستان مەن شەتەلدە ق.شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىن بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم.

ودان ارىقاراي ب.الدامجاروۆ: «ونى ج.ءجۇمادىلوۆ باستاعان ءبىر توپ «جاس قازاق» گازەتىندە، ءويداي، دارىپتەدى. بۇل جەردەگى ءبىر تۇسىنىكسىز نارسە قىتايدا ءوز وتباسىندا قاماۋدا وتىرعان، قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەس كىسىنىڭ (ول نە قىلمىس جاساعان مەن ونى بىلمەيمىن، – ب.ا)». (سوندا ق.شابدانۇلىنىڭ نە قىلمىس جاساعانىن بىلمەگەن ادامنىڭ، ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماسى تۋرالى بىردەمە بىلەدى، ول تۋرالى تۇشىمدى پىكىر ايتا الادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ – ءا.ءا). «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ سىيلىعىن الۋعا نەگە ۇسىنۋى ءتيىس؟ ونى ۇسىنىپ وتىرعاندار كىمدەر؟ – ب.ا». (نەگە ۇسىنباسقا، قالامى قارىمدى قالامگەرلەر كەزكەلگەن ەلدەن سىيلىق الىپ كەلىپ جاتقان جوق پا؟ ال ءوز قانداسىمىز  ق.شابدانۇلىنىڭ شىعارماسى وتانى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلسا ونىڭ نەسى دۇرىس ەمەس؟! كەزىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايىندا سويلەگەن بايانداماسىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ: «قازاقتىڭ جالعىز وتانى بار، ول – قازاق ەلى» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا قاجىقۇماردىڭ «قىلمىسىن» مەملەكەتتىك سىيلىققا «ۇسىنىپ وتىرعاندار كىم؟» بولسا دا ولاردىكى ورىندى، زاڭدى. ونى تەرگەۋگە ءسىزدىڭ حاقىڭىز جوق، – ءا.ءا.). «اۋ، ول كىسىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شىعارماسىنىڭ جەكە كىتاپ بولىپ شىققانىنىڭ ءوزى ۇلكەن شارۋا ەمەس پە؟ – ب.ا». (بۇل بايدىڭ اسىن بايقۇس قىزعانىپتىنىڭ كەرى عوي. ارىبىردەن كەيىن ق.شابدانۇلى سىيلىقتان دامەتىپ جۇرگەن ادام ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدە كىتابىنىڭ شىققانىن مىسە تۇتقان جان. ونىڭ ءبىر عانا ارمانى بار ەدى. ول – اتامەكەنى، تاريحي وتانى قازاقستان توپىراعىنا كەلىپ كوز جۇمۋ ەدى. وكىنىشكە وراي، ول ارمانى ورىدالمادى. بىراق ول رۋحاني ەڭبەگىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگىنە اينالعانىن كورىپ، الاڭسىز ماڭگىلىك الەمگە اتتاندى. ەسىل ەردىڭ جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن! – ءا.ءا.). «قىتاي ۇكىمەتى قىلمىستى دەپ وتىرعان كىسىگە بىزدە سىيلىق بەرىلىپ جاتسا، نە بولادى؟ – ب.ا». (ەشتەمە دە بولمايدى، قايتا قىتايلار ءىشى كۇيگەننەن مۇز جالاپ قالعان بولار ەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، سول قىتايلاردان جالتاقتاپ قورقىپ، ولارعا جاعاتسىنىپ ق.شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىن مەملەكەتتىك سىيلىققا جەتكىزبەي، ورتا جولدا لاقتىرىپ كەتتى. ول ەلدىگىمىزگە سىن، – ءا.ءا.). «بۇل ۇلكەن ساياسي شاتاق قوي! – ب.ا.». (وسى ءۇشىن قىتاي قازاقستانعا سوعىس اشادى دەگىڭىز كەلە مە؟ الدە ارازداسىپ شەكارانى تارس بەكىتىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الادى دەپ ويلادىڭىز با؟ قىتايلار اقماق ەمەس، ءبىر ق.شابدانۇلى ءۇشىن مىنا بەيپىل زاماننان، شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ تۇرعان كۇرە جولدان وڭاي-وسپاق قول ۇزە قويمايدى. سول ءۇشىن قارا اسپاندى بۇلاي توندىرە بەرگەننەن نە شىعادى؟ وسىنى اقىل تارازىڭىزعا سالىپ كوردىڭىز بە؟! – ءا.ءا.).

«جالپى بۇگىندەرى ەكى جىل سايىن ءبىر بولاتىن وسى ونەر سايىسىنا ءبىر ءبىر «حۋن-ۆەي-بين» قاتىسپاسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ قالاتىن سياقتى ءبىر ىندەت پايدا بولدى، – ب.ا.). سولاقاي سىنشى بەگدىلدانىڭ ايتىپ وتىرعانى ق.ءجۇمادىلوۆ باستاعان م.ايتقوجينا، و.اسقار، ق.ءىلياسۇلى مەن ج.بودەشوۆ، جانات احمديەۆ قوستاعان كەزىندە قىتايدان ورالعان قالامگەرلەر بولار. «حۋن-ۆەي-بين» دەگەن ءسوزدى بۇگىنگى حانزۋلاردىڭ ءوزى ۇمىتا باستاعاندا، ب.الدامجاروۆتىڭ ەسكى نارسەنى قوڭىرسىتا بەرگەنى قاي ساسقانى. ولار قانشا جەردەن «حۋن-ۆەي-بين» بولسا دا قازاق ادەبيەتىنە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان قارىمدى قالامگەرلەر. قىتايدان كەلگەنىنە جارتى عاسىر بولىپ، بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن اعا-اپالارىمىزدىڭ وزىنە «حۋن-ۆەي-بين» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ، كەمسىتىپ جۇرگەن ب.الدامجاروۆ، سوڭعى 20 جىلدا ورالعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوزىنە كوكشىبىن ۇيمەلەتەتىن ءتۇرى بار...

ايتىپ، اۋىز جاپپاي جاتىپ، ب.الدامجاروۆ: «شىندىعىنا كەلگەندە، باستى سىيلىعىمىز ادەبيەتىمىزدىڭ ىستىق سۋىعىنا كونىپ، ءال-شاماسىنشا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن، قولايسىز كەز تۋا قالسا، «تاكلاماكان قايداسىڭ؟» دەپ تارتا جونەلمەيتىن، قۇبا قالماق تۇگەل، قارا قالماق كەلسەدە، ءوز تۋعان جەرىندە قالاتىن، سونى قورعايتىن، سونىڭ مۇڭ-مۇدەسىن كوزدەپ، سول تۋرالى كىتاپ، مۋزيكا شىعارمالارىن ت.ب. جازاتىن، بۇگىن مۇندا، ەرتەڭ وندا بولىپ جىلتىڭدامايتىن، ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر اڭگىمە جازباعانىنا قاراماستان تەلەاينانىڭ مونيتورىنا سىيماي، تۇگى بەتىنە شىعىپ سىزدانا قالاتىن سىماعۇل ەلۋباەۆشىلاپ كەۋدەسىن كەرمەيتىن، ونەر شىعارماسىن جاساسام دەپ تەر توگىپ جۇرگەن ناعىز قازاقستان ازاماتىنا (كەلىمسەكتەر مەن كەتىمسىزدىكتەرگە ەمەس) بەرىلۋگە ءتيىس»، – دەپ اۋزىنا تۇسكەنىن كوكىپ، قازاق ادەبيەتىنە بۇلاق بولىپ قوسىلىپ جاتقان «ورالمان» اقىن-جازۋشىلارىمىزعا ءتىل تيگىزىپ، ازاماتتىق قۇقىقتارىنا قول سۇعا باستاعان. ول: «...قولايسىز كەز تۋا قالسا، «تاكلاماكان قايداسىڭ؟» دەپ تارتا جونەلمەيتىن» دەپ قىتايدان كەلگەن قالامگەرلەرىن ايتىپ، الدا جالدا ءبىر جاعداي تۋا قالسا قىتايىڭا قاشىپ كەتەسىڭ دەپ سەنىمسىزدىك تانىتادى. ال ودان ارى «قۇبا قالماق تۇگەل، قارا قالماق كەلسەدە» دەپ موڭعوليادان كەلگەن اعايىنداردى ءىلىپ-شالىپ، كەكەپ-مۇقاپ كەلەدى دە، «ءوز تۋعان جەرىندە قالاتىن، سونى قورعايتىن، سونىڭ مۇڭ-مۇدەسىن كوزدەپ، سول تۋرالى كىتاپ، مۋزيكا شىعارمالارىن ت.ب. جازاتىن» دەپ جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلار مەن سازگەرلەرگە سىيلىق ۇلەستىرۋ كەرەك، كەشە كەلگەن، ەلگە ەڭبەگى سىڭبەگەن «كەلىمسەكتەرگە» مەملەكەتتىك سىيلىق تۇرماق، ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزىن «دۇرىس» دەپ ايتۋعا دا اۋىز بارمايدى دەگەن قورتىندى جاسايدى.

ابدەن ىزاعا بۋلىققان ب.الدامجار بەلگىلى جازۋشى س.ەلۋباەۆتىڭ ءوزىن «ءجىبى ءتۇزۋ اڭگىمە جازباعان» دەپ قارالايدى. جانە ول «ەرتەڭ وندا بولىپ جىلتىلدامايتىن» دەپ، ءبىراز ۋاقىت شىعىس قازاقستاندا بولىپ، كەيىن فراگادا «ازاتتىق» راديوسىندا جۇمىس ىستەپ كەلگەن، ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن تەلەديداردا ۇلت، جەر، ەل تاعدىرى تۋرالى سالماقتى پىكىر ايتىپ جۇرگەن جازۋشى س.ەلۋباەۆتى سانساققا جۇگىرتىپ، مازاق جاسايدى. س.ەلۋباەۆتى ب.الدامجاروۆتىڭ «كەلىمسەكتەر مەن كەتىمسەكتەرگە» قوسىپ جازعان سەبەبىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. مۇندا ب.الدامجاروۆ س.ەلۋبايدىڭ تۇركىمەنستان قازاعى ەكەنىن ايتىپ وتىر.

ب.الدامجاروۆتىڭ شەتەلدەن كەلگەن قالامگەر اعايىندار تۋرالى تەرىس پيعىلىن ءوز سوزىمەن ودان ارى اشا تۇسەلىك. ول: «سوندا تاۋەلسىز بولعانىنا 20 جىل تولعانىن جاقىندا عانا اتاپ وتكەن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز نەمەنە كىم كورىنگەن كەلە ساپ، سىيلىق الىپ، جونىنە كەتە باراتىن، توقسان جولدىڭ توعىسىندا تۇرعان جايداق كەرۋەنساراي ما؟ بۇل نەدەگەن ساياسي بەيباستاقتىق؟»،  – دەيدى. وزدەرىڭىز كورىپ، ءبىلىپ وتىرعانداي ب.الدامجاروۆتىڭ مىنا سوزىنە سەنسەك قازاق ەلى كىم كورىنگەن سىيلىق الىپ كەتە بەرەتىن، جول بيكە كەرۋەنساراي عا اينالىپ كەتىپتى. سوندا دەيمىن-اۋ، سىيلىق العان «كىم كورىنگەندەرى» كىم بولعانى؟ سوندا تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى مەملەكەتتىك سىيلىق العان قىتايدان كەلگەن جازۋشى ق.ءجۇمادىلوۆ پەن اقىن م.ايتقوجينا، ءانشى م.مۇحاممەدقىزى مەن ءبيشى  ش.ساپارعاليقىزىن ايتىپ وتىر ما؟ بۇللار ءسىز ايتقانداي «كىم كورىنگەندەر» ەمەس، ناعىز تالات يەلەرى عوي. ونى مويىنداۋىڭىز كەرەك. ال ودان باسقا «كەلىمسەكتەر» دەپ وتىرعانىڭىز س.ەلۋباي مەن ج.بودەشۇلى بولدى عوي. ەگەر سىيلىق بەرۋدە ادىلدىك بولسا وندا وسى ەكى قالامگەرگە بيىلعى مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەرۋ ءتيىس. ءسىز بۇعان «بۇل نەدەگەن ساياسي بەيباستاقتىق؟» دەپ ساياسي ءمان بەرگەنىڭىزدىڭ ءوزى «ساياسي بەيباستاقتىق» بولىپ تۇرعان جوق پا؟ بۇلاي اتتانداۋدىڭ استارىندا قانداي ساياسي ءمان جاتىر؟ ول جاعىن ءبىز بىلە المادىق.

ب.الدامجاروۆتىڭ وسى ماقالاسىن وقىعاننان كەيىن بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى بولماسا دا، ءبىرازى شەتەلدەن ورالعان قانداستارىمىزعا كۇمان، كۇدىكپەن قاراماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەس. سوندىقتان شەتەلدەن كەلگەن قالامگەرلەرگە كۇيە جاعىپ، ساياسي استار ىزدەگەن ساندىراقتاردى بۇدان كەيىن قويۋ كەرەك. «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ اباي ايتقانداي، بۇدان قانداي بەدەل جيناماقشى بولعانىن تۇسىنە المادىق.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz