HÝII-HÝIII ghasyrlardaghy Europadaghy Jana zaman kezenining bastaluy tek ghylymy tanym men filosofiya ayasynda ghana emes,  myndaghan jyldar boyghy qalyptasqan: eski monarhiyalyq, feodaldyq, sholastikalyq tәrtipterding kýni ótkendigin jariyalady.

Jana zaman adam mәselesin basty oryngha shyghara otyryp, memlekettik sayasy qúrylymnyng jýiesin tendik, azattyq, demokratiyalyq, zayyrlylyq, qúqyqtyq t.b. arnalargha búru haqyndaghy qoghamdyq-sayasy mәselelerge betbúrystar turaly tolghandy...

Shyndyghynda, búl, Europadan bastau alghan ózindik bir «jana ómirge» kóshuding úsynylghan jalpy tújyrymdamalary edi. Aghartushylyq tek bilim berumen shektelgen joq, tútasynan eski qoghamdyq sanany «jana sana» boyynsha aghartu ýrdisimen jalghasyn tapty. Búl ýrdister tek teoriyaly dengeyde qalghan joq, ómir tәjiriybesine engiziletindey taza tәrtiper ýrdisi retinde qúrylymdandy. Sonyng biri – saylau men teng qúqyqtyq, halyqtyng mýddesi, qoghamdyq pikir erkindigi, demokratiyalyq qogham ornatugha degen betbúrystar edi,

HIH-HH ghasyrlarda onyng qaghidalary janartylyp, jetildirildi. Sol dәuirding aghartushylarynyng enbekterinde de saylau mәselesi nazardan tys qalmaghan. Biraq olar halyqtyng sanasynyng tómendigi, sayasy ýrdisterden habarsyzdyghy t.b. men biylik basyndaghylardyn, oligarhtardyng ynghayyna qaray ghana sheshilui mýmkin ahualdargha da nazar audardy. Osy mәseleler, býgingi QR qoghamdyq sanasy men memlekettik sayasatqa da jat emes.

Ol QR ótkizilgeli otyrghan әrqily referendumdar men bolashaqta saylaulargha da qatysty, búl tústaghy eng bastysy: «Ádiletti Qazaqstannyng Ádiletti saylauy», «Ádiletti Qazaqstannyng әdiletti referendumy» qaghidasy jәne onyng mýltiksiz oryndaluy. Býgingi tanda biylik pen halyq arasyndaghy әrqily alshaqtyqtar halyqtyng biylikke degen senimsizdigin tuyghyzdy. Ony sot jýiesindegi, saylaulardaghy әdiletsizdikterden t.b. da kóruimizge bolady.

Sondyqtan da, osy әdilettilikti qalyptastyru ýshin bizge eng aldymen, referendumdar men saylau ótkizuding ózindik jana tehnologiyalaryn qalyptastyryp, onyng arnayy algoritmin jasau kerek.

Zandy, resmi, memleket taghayyndaghan, kýni belgilengen referendumdardy ótkizbesten búryn tәuelsiz ÝEÚ, eriktiler, blogerler, qoghamdyq pikirdi zertteushi úiymdar  t.b. aldymen, pikirterim, saualnama jýrgizui tiyis. Ol tek bir ghana emes, birneshe tәuelsiz úiymdar ótkizgen júmystarynyng nәtiyjelerin qamtuy tiyis.

Ekinshi mәsele, referendum qortyndylaryn esepteu komissiyasyna halyq arasynan eriktilerdi tandap alyp, qosymsha tәuelsiz komissiya qúryluy tiyis. Búl eriktiler toby qúpiya saqtalyp, esepteuge belgili bir sanauly uaqyttar qalghanda ghana halyq arasynan tandalyp, jariyalauyn tiyis. Ol eriktiler jay ghana syrttay baqylaushylar emes,  dauys beru retingin baqylaytyn, ýderisting syrtynda emes, sonyng ishinde bolatyn, birneshe mamandar, onyng ishinde, IT mamandaryn da qamtyghan synshyl oilaytyn azamattardan qúraluy tiyis.

Sonymen qatar, zandy memlekettik referendummen qatar, eriktiler tarapynan jýrgiziletin jaryspaly qatar jýrip otyratyn «balamaly ekinshi bir referendum» ótkizilui tiyis. Ol referendumnyng mýsheleri men tekseru, eseptu komissiyalary qarapayym halyq arasynan tandaluy tiyis. Óitkeni, qazirgi tanda dauys beruding elektrondy formatyn qoldanu (qol jinau petisiyalar siyaqty) aitarlyqtay qarajatty qajet eteydi. Sondyqtan da, «balamaly referendumgha» memleket aralaspauy tiyis, qarjylay da kómek bermeui qajet.  Onyng әriyne, zandyq kýshi bolmauy yqtimal, degenmen, zandy referendum «balamaly referendumdardyn» aighaqty, dәiekti dәleldemelerin memlekettik  organdar zandy, resmy týrde eskerui qajet. «Balamaly referendumdar» bir emes, birnesheu de bola alady.        

Balamaly referendumgha memleket tarapynan qysymshylyq jasau-jasamauy qatang baqylanuy kerek. Birinshiden, balamaly referendumdar jalghan aqparat (dauysty azaytyp-kóbeytkendigi) bergendigi ýshin de jauapkershilikke tartylatyn bolady. Al, ekinshiden, memleket tarapynan qysymshylyqtar bolghan sәtte, ol Europarlament, BÚÚ t.b. әlemdik dengeydegi әdilettilik jarshylarynyng aqparat kózderinde erkin jariyalanatyn bolady.

Memlekettik referendumnyng ózi elektrondy formatta jәne barshanyng baqylap otyruyna qoljetimdi boluy tiyis. Al onyng nәtiyjesi arnayy eseptelmey-aq ta, ózdiginen «móldir» (prozrachno) týrde  kez-kelgen kompiuter ekranynan arnayy siltemelerge kiru arqyly kórinip otyruy tiyis (әriyne, úiymdastyrushy, qortyndy shygharushy top bolady). Ol kez-kelgen adamgha, yaghni, barsha halyqqa qoljetimdi boluy kerek.

Balamaly referendumgha qatynasushylardyng sany shektelmeui tiyis, tek qana e-gof portaly arqyly ótinish tastasa bolghany, oghan halyqtyng eriktileri erkin esh kedergisiz qatynasuy kerek. Osy referendumnyng әdiletti ótuining irgeli tarihy manyzy bar: halyqtyng sayasy biylikke senimin nyghaytyp, «Ádiletti Qazaqstangha» qadam basqandyghymyzdyng aighaghy boluy tiyis dep oilaymyz.   

Áriyne, jogharyda aitylghan jayttardyng bәri de bizding qoghamnyng kýrdeli әri qayshylyqty jaghdayynan habar beredi. Dәl qazir qogham ózining intellektualdy dengeyi túrghysynan «AES stansasyn salu‑salmau» degen súraqqa obektivti jauap beruge dayar emes. Onday tәjiriybe bizding elde ishnara jәne janama týrde ghana bar. Mysaly, qazaqstandyqtar «Semey yadrolyq synaq alany» turaly jaqsy biledi. Onyng zardabyn shekkender basqa jaqta emes. Ózimizding aramyzda jýr. Elimizde, Semey yadrolyq synaq alanynda bolghan, sol jerde túrghan azamattargha memleket jenildikter berip, olargha shekken zardaby ýshin ótemaqy tóleude. Bizding el azamattarynang basym bóligi, shynyn aitsaq, poligon zardabyn tek osy «ótemaqy» arqyly baghalaydy. Óitkeni, yadrolyq sәulening qanday zardaptary bar ekenin, odan adam organizmine qalaysha ziyan kelerin arnayy mamandar bolmasa, kópshiliktin onymen sharuasy joq. Olarghan ony býge‑shigesine deyin biluding de qajeti joq.

Al, endi, «AES qateri degenimiz nede?» degen súraqqa, shynynda da tolyqqandy eshkim de jauap bere almas edi. Endeshe, ózi bilmegen súraqqa jauap beruge  kez kelgen adamnyng qinalatyny siyaqty, búl jerde de adamdar oghan jauap tappay qinalatyn bolady. Osynday kezde, aldynghy qatargha búqaralyq psihologiya zandary ýstem ete bastaydy. Mәselen, adamdar bir birinen «Qalay dauys beremiz?» dep súray bastaydy. Osyghan say, referendum aldynda qoghamnyng ózi belgili jәne belgisiz әleumettik jikke bóline bastaydy. Mysaly, biylik «Elimizde jaqyn bolashaqta energetika tapshylyghy bastalady» dese, onda kóp adamdar «AES qúrylysy onyng aldyn alu ýshin» dep sanap, «IYә, qoldaymyn» dep jauap beredi. Búl jerde, sóitip, «iyә, qoldaymyn» degen jauap «AES qúrylysyn qoldau» emes,  ol jauaptaghy qoldau sózi  «Qazaqstannyng jaqyn bolashaqtaghy energetikalyq tapshylyghyn boldyrmau kerek» degen mәseleni qoldau bolyp shyghady. Al, AES mәselesinde negizgi mәsele ‑ onyng qauiptiligi ne qauipsizdigi boluy tiyis emes pe? Al, ony bilu ýshin adamgha arnayy bilim boluy shart.

Sondyqtan, referendum aldynda halyqqa mynaday týsindiru júmystary jýrgizilui tiyis:

Onyng ishinde:

• sayasy jaghdaylagha baylanysty tuyndaytyn qauip‑qaterler,
• ekologiyalyq jaghdaylargha baylanysty tuyndaytyn qauip‑qaterler,
• adamy faktorlargha baylanysty tuyndaytyn qauip‑qaterler,
• tehnologiyalyq jaghdaylargha baylanysty tuyndaytyn qauip‑qaterler jәne t.b...

Endi osyghan balama faktor retinde biylik óz kózqarasyn ashyq aituy tiyis. Múnda biylik pozisiyasynyng «birjaqty» boluy asa manyzdy. Osynday elimiz ýshin taghdyrly mәselede biylik tarapynyng kózqarasy shashyranqy bolsa, ol, onda, búl mәselede (AES saluda) biylik instituttary jetkilikti zertteu jýrgizbegenin, sondyqtan, biylik tarapynyng ózi osy súraq boyynsha birjaqty sheshimge kele almaghanyn bildiredi. Eger, jobany iske asyrushy biylikting óz qarasynda osynday «shiykilik» bar bolsa, onda ony referendum arqyly halyqqa úsynudyng ózi – demokratiyagha da, әdilettilikke de qarama‑qayshy desek bolady. Búnday qadam «halyqty orgha jyghudyng amaly» dep baghalanuy da mýmkin.

Al, eger, syrghytpay aitqanda, AES iydeyasy ózge imperiyalyq pyighyldy elding «qysym kórsetuinen» payda bolsa, onda ol da halyqqa týsinikti tilmen ashyq aityluy tiyis. Onda halyq ta óz biyligin «aytqyzbay týsinip», ne ony qorghaugha jәne qoldaugha dayyndalady. Ne, kóp jaghdaydy eskere kele, biylik úsynysyn qoldap shyghady... Yaghni, búl jerde ómirge qauip tóngende «óz qúiryghyn ózi kesip ketetin kesiretke» siyaqty sheshim qabyldanady...

Kez kelgen referendumnyng ótetin ayasy – saylau komissiyalary bolyp tabylady. Osy jaghynan alghanda, qazirge deyin júmys istegen saylau komissiyalarynyng halyq aldynda esh bedeli joq ekenin, halyqtyng onyng júmysyna senimsizdikpen qaraytynyn atap ótken jón. Eger, osy saylau komissiyalary ózgermegen qúramynda jәne búrynghy ýirenshikti «tәsilimen» referandumdy ótkizer bolsa, onda onyng nәtiyjesin halyq bәribir moyyndamaydy. Tipten, komissiya jýz payyz әdiletti bolyp, halyq AES‑ti  «qoldap» shyqsa da, ol nәtiyje qoghamdyq pikirde legitimsiz bolyp qala beredi. Onyng esesine, búl «tarihy sheshim» tariyhqa «biylik voluntarizmi» degen atpen enetin bolady. Sóitip, ózining shyn niyetimen «demokratiyagha úmtylamyz» dep, osy baghytta әreket etushi biylikting ózi de әp‑sәtte qoghamdyq pikirdegi «avtokrattyq‑diktatorlyq jýienin» birine ainalyp kete barady...

Mine, bizding elding dauys berushi azamattary kýzde osynday qiyn dillemagha tap bolghaly túr. Osy jaghdayda, elding ghalymdary, osy salanyng kәsiby mamandary, ekologtary, sayasatkerleri jәne t.t. birigip, osy AES súraghynyng әrbir jekelegen mәseleleri boyynsha da, tútas mәseleleri boyynsha da ózara talqylap, onyng qorytyndysymen halyqty BAQ arqyly tanystyryp otyrulary tiyis. Búl olardyng Eldik paryzy!

Halyq aitady: «Ózing otyrghan bútaqty kespe» dep. Qazir búl sóz ekijaqty maghynagha ie boldy: biri – energetikalyq qauipsizdik mәselesi bolsa, ekinshisi – odan tóner qauip‑qater mәselesi.

Halyqqa energetika da kerek. Jәne de, sonymen birge – ómirining qauipsizdigi de qajet. Osyny qalay sheshuge bolady? Álde, ol tek AES salu arqyly sheshiletin súraq pa? Qazir osyghan tolyq jauap joq.

Bir mamandar ‑ sonyng ishinde Jәkishev te bar ‑ «tabighy kózderden shyghatyn energiya túraqsyz bolady» dep aityp jatyr eken. Sol qanshalyqty dәiekti? Meninshe, búl sonshalyqty dәiekti jauap emes. Mysaly, bizde eki «jel qaqpasy» bar delik. Biri – Qytay jaqtan keletin «jel qaqpasy».  Ekinshisi – Qorday asuy delik... Sonda, bizge qajet jalpy energiya mólsheri belgili, ony shartty týrde «bir myng kvt» dep alayyq. Shyghystay 500, Qordayday 500 óndirudemiz.

...Kenet, Qordayda jel toqtap qaldy. Sol kezde onyng bar quatyn (1000 kvt) Shyghysta óndire aluymyz kerek jәne kerisinshe, shyghysta toqtasa, Qorday iske qosyluy tiyis degendey... Túraqtylyq degen osy emes pe?

Endeshe, bizde Shyghysta da, Qordayda da әrqaysysy 1000 kv Jel elektr stansalary dayyn bolyp túruy kerek. Ony salu qosymsha shyghyn, biraq Jel energetikasy túraqty boluy ýshin bizge onday shyghyndargha baru kerek. Ol qarjy bәribir AES saludan ketetin qarjydan әldeqayda tómen, al energiya arzan bolyp shyghar edi. Múnda biz tek jel energetikasy turaly aittyq. Al odan ózge de energiya kózderi bizde bar әri jetkilikti.

Sondyqtan, qazirgi «jana zamannyn» maqsaty  ‑ energetikalyq qauipsizdik bolsa – «býgingi Qazaqstan» «bolashaq Qazaqstangha» bes‑on jyldyq amortizasiyalyq mýmkindikterdi qaldyryp ketuge úmtyluy qajet. Yaghni, bizdegi óndiriletin energiya әr uaqytta óndiristik damudan bir qadam alda bolyp, bolashaqtaghy energiyalyq qauipsizdikte «uaqyt qaltasy» (zapasnoe vremya) qamtamasyz etilui tiyis.

P.S. Osy jazghangha bir mamandar kýlui ghajap emes. Biraq biz óz shyndyghymyzdy ashtyq. Ol boyynsha, bizding sanamyzda әzirge «AES qauip‑qateri» degen oy «AES qajettiligi» degen oidan әldeqayda basym túr. Býgingi maqalada tek osyny aitudy kózdedik.

Bary da, joghy da osy!

Berik Atash, filosof,

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz