Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng «Shipagerlik bayan» atty kitaby alghash Shynjanda shyqqanda quanbaghan qazaq balasy az boldy. Bәri búl múrany qazaq medisinasyna qosylghan ýlken ýles retinde qabyldady.

ShÚAR tóraghasynyng birinshi orynbasary Jәnәbil Symaghúlúly bastaghan Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyng әkimi Ashat Kerimbayúly qostaghan biraz shendiler men ghalymdardyng arnau sózimen basylyp shyqqan búl qalyng kitapty alghash kórgende bәrimiz de sener-senbesimizdi bilmey antarylyp qalghanymyz ras. Óteyboydaqtanushy, matematiyk, aqyn, marqúm Shayahmet Qaliyúlynyng sózimen aitar bolsaq, «Sonau 1994 jyly QHR aspanyn qaq aiyrghan aqpa júldyzday, dýbirli júrtty dýr silkindirip, eleusiz de, eskerusiz jýrgen kóshpendi halyq – qazaq últynan ghajayyp múra, tendesiz baylyq, joyqyn shygharma «Shipagerlik bayan» jarq ete týsti. Jalyny da orasan zor boldy. Kitap baspadan shyghar-shyqpay jatyp, kýlli qazaq balasy japatarmaghay jata-jastana oqy bastaghan» bolatyn.  Búl kitap turaly Shynjandaghy qazaq ghalymdary zertteu enbekterin jazyp baspasózde art-artynan jariyalap jatty. Olardyng arasynda ghalym Súltan Janbolatúly, tarihshy Jaqyp Myrzaqanúly, әdebiyettanushy ghalym Áuelqan Qaliyúly, audarmashy, tilshi ghalym Kәkesh Qayyrjanúly da bar edi.  Qazirge deyin Qytayda «Shipagerlik bayan» kitaby turaly qalam tartpaghandar kem de kem. Altay qalasy men Qúlja qalasynda «Shipagerlik bayandy» zertteu ortalyqtary ashylyp, osy negizde qazaq medisinasyn damytugha kýsh salyp keledi.

1996 jyly Almatyda «Jalyn baspasynyn» diyrektory, jazushy Beksúltan Núrjekeevting qoldauymen Qytaytanushy ghalym, aqyn D.Mәsimhanúly men aqyn K.Elemesúlynyng tótetesheden kirilisagha audaryluymen búl enbek jaryq kórdi. Bizdegi biraz kózgharaqty ghalymdar men әuesqoy zertteushiler búl kitap turaly maqalalaryn jazghan boldy. Al keybir birer-sarandaghan jazushylar «búl qoldan jasalghan jalghan kitap» dep attandap, «Shipagerlik bayandy» qaralap maqala jazyp jatty. Oghan bola búl kitap elge kereksiz bolmay qalghan joq. Óz qajetine qaray zerttelip, zerdelenip qazaq medisinasynyng iygiligine ainalyp keledi.

Býgin sizdekrding nazarlarynyzgha Shynjandaghy  tilger,  terminolog, ardager tilmash,  leksikograf Kәkesh Qayyrjanúlynyng «Shipagerlik bayannyn» terminologiyamyzdaghy manyzy» atty shaghyn maqalasyn úsynudy jón kórdik.

«Shipagerlik bayannyn» qazirgi qazaq tilining terminologiyasynan alatyn orny

Tarihtyng aragha san ylqym salghan alys kezenderi óz qoyynaularyna halyqymyzdyng ne bir asylyn jasyryp kelipti. Bagha jetpes sol asyldardyng bir kesek jarqshaghy bolyp, « Shipagerlik bayan» da qolymyzgha әiteuir tiydi-au! Biraq, amal ne, qansha dabyra kótersek te qúny kemip, azyp, alasaryp jetti. Yaghny onyng qolymyzgha tiygeni – júlyny júlynghan júqanasy ghana. IYә, altynshy mәrte kóshirilu barsynda ólen-bәitterdi yqshamdaghanyn kóshirushi moyyndaghan jerde onan búrynghy kóshirushiler taghy nesine qiyanat jasady degen súraudyng kónildi kýpti etui zandy. Onyng ýstine alghy buyndarymyz úrpaq úghymy ýshin «eski sóz bizben ketsin» dey otyryp, oghan talay ózgerister engizipti. Búl az bolghanday songhy kóshirme órtelipti, deni joyylyp ketipti. Demek, naghyz asyl – eskining kózi, kómbening ózi qolymyzgha qaz-qalpynda jetip otyrghan joq. Búl shynynda ókinerlik jәit.

Qúntsyz júrttyng múnday qormalyn qanday qúndy bolsa da qazirgi tekstologiya qayta tiriltuge amalsyz. Arghy ata-babalarymyz «baytal týgil bas qayghy bolghan» tar jol, tayghaq keshuli ker zamanda úrpaqty saqtaudy ghana maqsat etip, dalasy ýshin bir kez órkeniyet ortasyn – tas qorghan qalasyn tastap, tau saghalap ketkenge úqsaydy. Múny dep olardy shajyly ete almasaq ta, ata-baba qoltanbasynyng qadirine jetpegen, onyng bir paraghynyng bolsyn kózin saqtay almaghan songhylyqtargha qara ókpemizding qazanday bolatyn da jóni bar. Dey túrghanymen, asyldyng aty asyl ghoy! Aldaghy jerde múnyng últ baylyghymyzdyng salaly qoryna kelip qosylghan qomaqty qazyna ekenin әrkim әr túrghydan sipattay jatar.

Mening әuelgi aitarym, «Shipagerlik bayannyn» túrghysy bertingi biz kórip jýrgen adamdardyng túrghysynan súnghat, tilindegi kóne týrkilik dәstýr men sózderining zamanalyq kórinsteri orta ghasyrlyq sipattargha kóbelep kelip túr. Aytalyq, aughaz (auyr), uazghar (uazyr), qazghaq (qazaq), zangharaq (shanyraq), zaghypyran (zapyran), ugharly (uly) degen sózder, qúlghaq (qúlaq), oghúl (úl), oghúlan (úlan) t.b. kóne týrkilik ataulargha jatady.

«Shipagerlyk bayanda» tilge alynghan «asmar», «destir», «sayghaq» degen sózderding XV ghasyrdyng ayaq, XVI ghasyrdyng bas sheninde jasaghan Shәlkiz jyraudyng jyrlaryndaghy «etektep jighan kóp halqyng súltan iyem kimge asmar etersin», «qara siya, aq qaghaz destirge óner tóktirdin», «sazdaugha bitken qara aghash, kimderge sayghaq bolmaghan» degen joldarda bir maghynada ústaluy jaydan jәy emes. Dospanbet jyraudyng (1490-1523 jyldary) «jaryqshylar joq pa eken, jarma bilte salargha» degen jyr joldaryndaghy «jaryqshy» (jara emgeri) men «Shipagerlik bayannyn», «jarghyshy» arasynda da tabighy ýndestik jatyr. Kitap ishindegi «anda», «týzem», «kýren» taghy basqa ataularda bizge qazir beytanstau bolghanymen, qazaq dalasyndaghy orta ghasyrlyq uaqighalar sujetine qúrylghan tarihy romandarda keng qoldanys tauyp otyr. Múnan tys, «ashjaz», «qúiyl-togyl», «alym-salym», «sar-sar», «tom-tom», «ebil-sebil», «albyr-salbyr», «búldyr-búldyr», «búrsh-búrsh» degen zat esimder de kóne týrkining sóz jasaudaghy qosarlanu tәsilin elestetedi. búl faktiler «Shipagerlik bayannyn» arghy zaman dýniyesi ekenin qapysyz aighaqtaydy.

Mening endigi aitarym, «Shipagerlik bayannyn» qazirgi qazaq tilining terminologiyasynan alatyn orny. Múnyng ózi kópsitip aitsaq kóp sóz. shaghyn maqalanyng shanaghyna jaray búl arada neghúrlym týiindep birer mysalmen ghana yqsham bayandaymyz.

Birinshisi, «Shipagerlik bayan» әsilindegi maghynasy úmyt bolghan birqydyru sózderimizding beynesin qalpyna keltirdi. Aytalyq, «Shipagerlik bayanda»: «jorghasyn taypaltyp, jaryn jayqaltyp» degen tolyq qandy tirkes bar. Múndaghy «jar» degen sózding týie maghynasynda kelip túrghany ap-anyq. Demek, jayshylyqta kóp aitylatyn «jarday semiz» degen sózimizde atamyz qazaq jar-qabaqty emes, eki órkeshi baladay qara jerding qayyghyn aitypty ghoy. «Jaybaraqat» degen sóz de «jәi-barahat» (tynsh) degen eki sózden birikken sóz eken. Kitaptaghy «aghyndy su ólmeydi, aspandaghy du ólmeydi» degen maqaldaghy «du» (búlt) sózining de qazirgi tilimizdegi «du kóterilu», «du qong» (baygha kedey du qoydy» –  Jambyl) degen sózdermen ara qatysy bar siyaqtanady. Biz qazir týp tórkinine jete bermeytin, tek auyspaly maghynasyn maldanyp jýrgen sózder múnan basqada tolyp jatyr. Mysaly, erjetip kele jatqan balang jigitti qoshamettep «zingittey jigit bolypty» dep qay-qaysymyz da aitamyz. Biraq sol «zingitimiz» ne? Ony bile bermeymiz. «Zingit» aghashtyng dini ekenin «Shipagerlik bayanynan» bildik. Onda «qaraghay zingiti» degen sóz kezigedi. Al «baqyrauyq», «sharqaya» maghynasynda ústanyp jýrgen «baya» – «Shipagerlik bayanda» «bayaday baqyru» degen tirkes týrinde júmsalghan. Baya – nardyng ingeni eken, taghysyn taghylar. «Shiypәgerlik bayannan» biz ejelgi qazaqta key ataulardyng aldyna «a» әripin qosyp atau daghdysy bolghanyn anghardyq. Mysaly, aqyt (qút), alaghyl (laghyl). Tarihy ataulardy anyqtauda, sózding naghyz týbirin tabuda búl derekting de belgili mәni bar.

Taghy bir eskererlik jәit, biz talay sózimizding qatysty synarlaryn úmytyp bara jatyr ekenbiz. Qazir kóbimiz «qabaqty» bilsek «zabaqty», «kóbeni» bilsek «óbeni», «ajymdy» bilsek «kәjimdi», «bedeudi» bilsek «kýdeudi», «qaraghaydy» bilsek «jaraghaydy», «óksheni» bilsek «nókshe» men «eksheni» bile bermeymiz.

«Shipagerlik bayan» mine osyny esimizge saldy. Tipti «ólim bardamynyng malyn shashady, zardamynyng artyn ashady» degendey ózgeshe mәnermen elestetti. Kitaptaghy «aghayyn tatu bolsa almauyt kóp, abysyn tatu bolsa salmauyt kóp» degen maqaldy da qazirgi adamdar tym jatyrqay qoymaydy. Parsylardyng «shahnamasyn» qazaq tilinde jyrlaghan aqyn Túrmaghambet Iztileuovtyng sóz qorynan da «almauyt» atauy kezigedi. Oghan arghymaq iyәky saygýlik dep týsinik jasalghan.

Ekinshi, «Shipagerlik bayan» sózdik qorymyzdy molyqtyrugha mol mýmkindik beredi, búghan kórseter dәlelimiz:

«Shipagerlik bayanda» atau-terminning bir toby dayyn túr. Alayyq, «resept» degen termindi alsaq, osy qazaqshalaugha Qazaqstanda talay qazaq oqymstysy bas qatyryp edi. Bireuler oghan «ishiritkini» balamalady, taghy bireuler «ishiret» deyik dedi. Búghan kelispegen taghy bir oqymysty «resept» ishuge ghana emes, jaghugha, eguge, tamyzugha, iskeuge jәne basqa joldarmen emdeuge arnalady. Latynsha «retseptum» – alu, qabyldau, alyp túru degen úghymdy bildiredi. Sondyqtan ony «alasy» degenimiz ong degen úsyns kóterdi. Áriyne, múnyng qay-qaysysynyng da kókeyge qonatyn útyrly atau emes ekenin bәrimiz de angharghan jerdemiz. Al «Shipagerlik bayanda» sol resepting dәl ózi – jyly jýzdi «shipashaq» degen óz qol tumamyz túr.

Atyna say «Shipagerlik bayan» medisinalyq ataulardy meylinshe kóp qamtyghan. Balamasy tabylmay jýrgen medisina salasyndaghy ghylymiy-tehnikalyq termiyinder doza –  menze, kurs – nәumet, otvar – nilnar (nilsorpa), nastoyka – qama t.b. bolyp jyly úshyraydy. Osylardyng ishinde «nilnardyn» qamtymy óz balamasynan kenirek. Óitkeni qamany «suyndy nilnar» deuge bolady eken. Demek, tilimzdegi osynshama kóp balama ataular túrghanda nastoy, nastoykalargha spert túryndysy, efir túryndysy dep taghy da atau jasaudyng qajety bar dep eshkim aita almasa kerek. Al auru-syrqattardyng bir qataryn biz әli kýnge shetelshelep aityp kelemiz ne aitugha óte auyr termin symaqtardy jasaghan bolamyz. Al «Shipagerlik bayandaghy» tapqyrlyqqa qarasanyzshy.

Biz rahit nemese sýiek júmsaruy dep jýrgen balalardy meshel etip tastaytyn syrqatty onda «keshek» degen. Búdan artyq ne kerek! Baqsaq, termin jaghynda óz tilimizding bar mýmkindigin tolyq asha almay jýr ekenbiz. Shetkek (roja), qatqauyq (ish qatu), satqa (diyzenteriya), tәnti (trahoma), zaqpy (my shayqalu), kekjiyme (miningiyt), oiyqaltaq (horeya), sireski (tetanus), kýpsek (ish kebu), býpsek (asqazan qyjyldau), tolymshaq (biteu jara), seren, jalbyrlaq, aqtaq, sasay degenderdi qoldana bilsek, halyq jyly qabyldaytyn tamasha ataular. Biz «jarym denening saldanuy» dep kelistire almay jýrgen atau «Shipagerlik bayanda» «jaryndy sal» (gemiplegiya), «kóldeneng sal» (paraplegiya) delinip ghylymy týrde ajyratylyp atalghan. Búlardy naghyz termindik ýlgiler desek jarar. múndaghy halyq emshiligining atau-terminderi óz aldyna bir tóbe, әsepser, qysqauyq, alastalghy, solyqtyrghy, mezet, merzet, kýsik, syqymaqys, tynqys t. b. terminder de qazaqy ataularymyzdyng qoryn molyqtyra túsedi.

Bylayghy jerde «Shipagerlik bayandaghy» «tótemelik» degen tól atauymyzdy immuniytetke balamalaugha da bolar edi. Talghamdylyq tanyta bilsek, «Shipagerlik bayandaghy» adam anatomyasyna qatysty qaqpar, qatpar, qaqat, ester, qysqaq, shytyna, qatqarly, kóznek, kózilgi, tandau, quysqy, tolghy, júmqúr, syrnaqy, qanysqy, qyrnau, tekqyr, buyl, quyl, jayyr, jaby, týrtek, topay, toqay t. b. ataulardy da qúlaghynan tizip shetinen kәdege jaratugha keledi desek asyra aitqan bolmaymyz. Kitapta dúrys balamasyn tabuymyzdy tilep, ósimdik-januarlar men miyneraldardyng ýlken tobynyng ataulary taghy túr.

«Shipagerlik bayanda» jalpy qúrlyq jer bederi oipandar, dónester, shóldikter jәne jaysandar dep jikteledi. Al onyng ishinde oipandar – qoynau, oi, jylgha, jyra, say, ózek, jazyqayt; dónester – dón, keyket, jartas, jartas týbi, qyrqa, jaltan, adyr, bydyrmaq, dónes; shóldikter – tastaq, qúmdy, qúmdauyt ónirler, qúm shól; jaysandar – qopa, saz, sazdauyt, shalghyndy jasan, sortandy qaqty, shymdauyt, jarlauyt, batpaqty, tartpaly qúilar, ózen-kól, su jaghalaulary t.b bolyp bólinedi. Búlar qazirde belgili qúny bar jaghyrapiyalyq ataular. Kitapta bir tәulikting on eki uaghy bir-birden atalady (búlar ishkeriley zertteluge tiyisti. Óitkeni, ghalymdar mejesinde búlar januarlargha qatysty boluy kerek-ti).

Tórt mausymynyng on eki mezgili – erimdik, degimdik, ónimdik – kóktem; gýldemeli, alshyndamaly, barynshdamaly – jaz; shalghyndamaly, dauyldamaly, qonyrlamaly – kýz; jasqamaly, qysqamaly, jadyramaly – qys dep tartymdy sipattalady. Múnan basqada tariyh, filosofiya, psihologiya, astronomiya, etnografiya, etika, t.b pәnderge qatysty atau-terminder de bir talay. Búghan búl arada egjey-tegjeyli toqtalmaymyn.

«Shipagerlik bayandaghy» sóz tudyrudyng ejelgi qazaqy ýlgisi jana atau-terminderdi jasaugha iygi yqpal kórsetti. Sonyng ishinde, aldymen, júrnaqtar arqyly atau jasaudyng key ýlgilerin ataghan jón. Mysaly, qy, ghy, ki, gi – júrnaqtary arqyly tuyndaghan ataular «Shipagerlik bayanda» barshylyq. Alayyq, úmytqy, qyshyghy, melshiygi, kýnshyrghy, janshyrghy, shyralghy, aiyrghy, ózgergi, sipalghy, uqalghy, ysqalghy, sydyrghy, jyldyrtqy, qaptalghy, baptalghy, saqtalghy, qaqtalghy, tighy, basqy, qústyrghy, terletki, uyt joyghy, jibitki, úiyqtatqy, shiratqy, qúrt joyghy, qúrt aidaghy, jadyratqy t.b. sol siyaqty «uyl» deytin qúrandy júrnaq arqyly sóz tudyrudyng sóz taptarynyng týrlishe kategoriyalaryn jasaytyn sharnauyl, sarlauyl, asqauyl, ortauyl, qamauyl, ysqauyl qozghauyl, shetpeuil, múzdauyl, shyrmauyl, kepkeuil, túrlauyl, parlauyl, qyrauyl, dymdauyl, qaptauyl t.b. mysaly tolyp jatyr. Talgham tarazysyna sala otyryp, múnyng keybirin kәdege jaratudyng esh әbestigi joq. Qazirgi qazaq tilimizde atau jasaudyng  múnday ýlgileri tym siyrek qoldanylyp keledi. Onan qalsa, «Shipagerlik bayanda» atau–terminning ataulyq qasiyeti men atau mәdeniyeti qatang qadaghalanghan. Berilgen týsinik siyaqty bolyp keletin sóilemsheler týrindegi nemese etistikting túiyq rayy bolyp jasalatyn atau mýlde kezikpeydi. Sonday-aq atau ne turaly bolsa, alayyq, atau auyru-syrqtaudyng aty bolyp kelse, onyng sol sipatyn atau–terminning qúramynda beyneleudi mindet etpeydi. Qayta ony basy artyq battama sanaydy. Ózge halyqtardyng tildik formasynan úzap shygha almay zat týri boyynsha mashina bolsa, ataugha «mashinany» battap, auru turaly bolsa, «auru» degen sózdi terminge qosa qabattap jýrgen biz –  myna songhylyqtar. Ataudyng sipatyn sóz jýzinde beyneleuge tura kelgen jaghdayda da «shiypәgerlik bayan» onyng termindik qasiyetin әlsiretpeuding amalyn qarastyryp otyrghan. Mysaly, sary aurudy – «syrqat shýkir», qaraqat – qyzylqat nil sorpasyn «nilsorpaqat» deu arqyly yaghny sózding ornyn ausytru jolymen onyng termindik sipatyn meylinshe kýsheytken. «Shipagerlik bayan» atau mәdeniyetine qazaqy túrghydan qarap, tazqotyrdy – shәshjegi dep sypayylady. Tenge taz dep aghat jasaghan atauymyzdy «oydym shash» dep ghylymy dәldigin asyrady. Taz – halyq úghymynda qotyrdan payda bolatyn, qaytalay shash shyqpaytyn mәngilik daq. Al bir tanda shәsh oidymdanyp, týsip, keyin ornyna qayta shәsh shyghar bolsa, búl oidym shәsh delinedi. Múny hanzu aghayyndardyng «gýititou» (shaytan taqyr) dep atauy tegin emes. Biz әriyne dúrysyna oraluymyz kerek. «Shipagerlik bayanda» ataudyng yqsham boluyna da airyqsha manyz berilgen. Mysaly, borpyldaq sanyrau qúlaq – borpa, onyng ýstinde «Shipagerlik bayan» halyqtyq sanamen sanasu jaghynan da bizge taptyrmas ónege. Biz sozylmaly auyru dep jýrgen ataudy «ilgishti (sinisti) nauqas» dep halyqtyng auyz eki tiline beyimdeydi. Shúghyl auru degendi de «ótkindi nauqas» dep dәl sipattaydy.

Ýshinshi, «Shipagerlik bayan» atau-termin qoldanysyndaghy qazirgi qapy ketip qate basqan tústarymyzdy da dәp basyp kórsetedi. Biz bir kezde búrynghy ataly atauymyz «destirden» kóz jazyp qalyp, onyng ornyna ýndesirek keletin araby atau «tәpsirdi» maldanyp jýre berippiz. «Shipagerlik bayanda» destirge – tәpsir dep týsinik beruimiz sonyng saldary. «Shipagerlik bayanda» destir – әsilinde kitap úghymynda qoldanylghan. Mysaly, «destr tuylma» – «tәpsirding tuyluy» emes, kitaptyng jazylu barsy bolsa kerek-ti. Belgili ghalymymyz Nyghymet Mynjany da ózi qúrastyrghan «Qazaq jyraularynyng jyrlary» degen kitabynda destirge – kitap, dәpter degen anyqtama jasaydy. Destir men tәpsir bir úghymda júmsalmaydy. Tәpsir islamdyq úghymdargha beriletin anyqtama, ayattar men hadisterding týsindirmesi ekendigi kimge de bolsa mәlim. Bylayghy jerde arasy mýlde kereghar búl eki úghymdy shatystyra bermegenimiz jón.

Songhy aitarym, «Shipagerlik bayannyn» terminologiyamyz salasyndaghy qúny ólsheusiz, solayda, múndaghy atau-terminderdi sypyrmayym emes, mindetti týrde asa talghamdylyqpen paydalanuymyzgha, keybirin layyqty janghyrtuymyzgha tura keledi. Bizding talghamdylyqty dәripteu sebebimiz –  avtor men aramyzda san ghasyr jatyr. Tilimiz de damydy, zamanymyz basqa, onan tys múnda songhylyqtar jaghynan orynsyz tyqpalanghan, ózgeriske úshyraghan talsoget, pomzekgúl, shaptalghy degen siyaqty «ataular» da bar kórinedi. Baspagha dayyndaushylar jaghynan berilgen balamalardyng da ýilesimsiz iyәky aghat tústary әr jerden kózge úryp túr. Sonyng ýshin hadymdyqty qazirgi ýshin qyzmet ettiru, dәnin alyp qauyzyn tastau – «Shipagerlik bayan» ýshin de manyzdy prinsip bolyp sanalady.

Kekesh Qayyrjanúly,

tilger, terminolog, ardager tilmash, leksikograf. 

Dayyndaghan Álimjan Áshimúly

Abai.kz