وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى كىتابى العاش شىنجاڭدا شىققاندا قۋانباعان قازاق بالاسى از بولدى. ءبارى بۇل مۇرانى قازاق مەديتسيناسىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس رەتىندە قابىلدادى.

شۇار توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءجانابىل سىماعۇلۇلى باستاعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى اسحات كەرىمبايۇلى قوستاعان ءبىراز شەندىلەر مەن عالىمداردىڭ ارناۋ سوزىمەن باسىلىپ شىققان بۇل قالىڭ كىتاپتى العاش كورگەندە ءبارىمىز دە سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەي اڭتارىلىپ قالعانىمىز راس. وتەيبويداقتانۋشى، ماتەماتيك، اقىن، مارقۇم شاياحمەت قاليۇلىنىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، «سوناۋ 1994 جىلى قحر اسپانىن قاق ايىرعان اقپا جۇلدىزداي، ءدۇبىرلى جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ەلەۋسىز دە، ەسكەرۋسىز جۇرگەن كوشپەندى حالىق – قازاق ۇلتىنان عاجايىپ مۇرا، تەڭدەسىز بايلىق، جويقىن شىعارما «شيپاگەرلىك بايان» جارق ەتە ءتۇستى. جالىنى دا وراسان زور بولدى. كىتاپ باسپادان شىعار-شىقپاي جاتىپ، كۇللى قازاق بالاسى جاپاتارماعاي جاتا-جاستانا وقي باستاعان» بولاتىن.  بۇل كىتاپ تۋرالى شىنجاڭداعى قازاق عالىمدارى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ باسپاسوزدە ارت-ارتىنان جاريالاپ جاتتى. ولاردىڭ اراسىندا عالىم سۇلتان جانبولاتۇلى، تاريحشى جاقىپ مىرزاقانۇلى، ادەبيەتتانۋشى عالىم اۋەلقان قاليۇلى، اۋدارماشى، ءتىلشى عالىم كاكەش قايىرجانۇلى دا بار ەدى.  قازىرگە دەيىن قىتايدا «شيپاگەرلىك بايان» كىتابى تۋرالى قالام تارتپاعاندار كەم دە كەم. التاي قالاسى مەن قۇلجا قالاسىندا «شيپاگەرلىك باياندى» زەرتتەۋ ورتالىقتارى اشىلىپ، وسى نەگىزدە قازاق مەديتسيناسىن دامىتۋعا كۇش سالىپ كەلەدى.

1996 جىلى الماتىدا «جالىن باسپاسىنىڭ» ديرەكتورى، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتىڭ قولداۋىمەن قىتايتانۋشى عالىم، اقىن د.ءماسىمحانۇلى مەن اقىن ك.ەلەمەسۇلىنىڭ توتەتەشەدەن كيريليتساعا اۋدارىلۋىمەن بۇل ەڭبەك جارىق كوردى. بىزدەگى ءبىراز كوزعاراقتى عالىمدار مەن اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر بۇل كىتاپ تۋرالى ماقالالارىن جازعان بولدى. ال كەيبىر بىرەر-سارانداعان جازۋشىلار «بۇل قولدان جاسالعان جالعان كىتاپ» دەپ اتتانداپ، «شيپاگەرلىك باياندى» قارالاپ ماقالا جازىپ جاتتى. وعان بولا بۇل كىتاپ ەلگە كەرەكسىز بولماي قالعان جوق. ءوز قاجەتىنە قاراي زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ قازاق مەديتسيناسىنىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەلەدى.

بۇگىن سىزدەكردىڭ نازارلارىڭىزعا شىنجاڭداعى  تىلگەر،  تەرمينولوگ، ارداگەر ءتىلماش،  لەكسيكوگراف كاكەش قايىرجانۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك باياننىڭ» تەرمينولوگيامىزداعى ماڭىزى» اتتى شاعىن ماقالاسىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«شيپاگەرلىك باياننىڭ» قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىنان الاتىن ورنى

تاريحتىڭ اراعا سان ىلقىم سالعان الىس كەزەڭدەرى ءوز قويىناۋلارىنا حالىقىمىزدىڭ نە ءبىر اسىلىن جاسىرىپ كەلىپتى. باعا جەتپەس سول اسىلداردىڭ ءبىر كەسەك جارقشاعى بولىپ، « شيپاگەرلىك بايان» دا قولىمىزعا ايتەۋىر ءتيدى-اۋ! بىراق، امال نە، قانشا دابىرا كوتەرسەك تە قۇنى كەمىپ، ازىپ، الاسارىپ جەتتى. ياعني ونىڭ قولىمىزعا تيگەنى – جۇلىنى جۇلىنعان جۇقاناسى عانا. ءيا، التىنشى مارتە كوشىرىلۋ بارسىندا ولەڭ-بايتتەردى ىقشامداعانىن كوشىرۋشى مويىنداعان جەردە ونان بۇرىنعى كوشىرۋشىلەر تاعى نەسىنە قيانات جاسادى دەگەن سۇراۋدىڭ كوڭىلدى كۇپتى ەتۋى زاڭدى. ونىڭ ۇستىنە العى بۋىندارىمىز ۇرپاق ۇعىمى ءۇشىن «ەسكى ءسوز بىزبەن كەتسىن» دەي وتىرىپ، وعان تالاي وزگەرىستەر ەنگىزىپتى. بۇل از بولعانداي سوڭعى كوشىرمە ورتەلىپتى، دەنى جويىلىپ كەتىپتى. دەمەك، ناعىز اسىل – ەسكىنىڭ كوزى، كومبەنىڭ ءوزى قولىمىزعا قاز-قالپىندا جەتىپ وتىرعان جوق. بۇل شىنىندا وكىنەرلىك ءجايت.

قۇنتسىز جۇرتتىڭ مۇنداي قورمالىن قانداي قۇندى بولسا دا قازىرگى تەكستولوگيا قايتا تىرىلتۋگە امالسىز. ارعى اتا-بابالارىمىز «بايتال تۇگىل باس قايعى بولعان» تار جول، تايعاق كەشۋلى كەر زاماندا ۇرپاقتى ساقتاۋدى عانا ماقسات ەتىپ، دالاسى ءۇشىن ءبىر كەز وركەنيەت ورتاسىن – تاس قورعان قالاسىن تاستاپ، تاۋ ساعالاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. مۇنى دەپ ولاردى شاجىلى ەتە الماساق تا، اتا-بابا قولتاڭباسىنىڭ قادىرىنە جەتپەگەن، ونىڭ ءبىر پاراعىنىڭ بولسىن كوزىن ساقتاي الماعان سوڭعىلىقتارعا قارا وكپەمىزدىڭ قازانداي بولاتىن دا ءجونى بار. دەي تۇرعانىمەن، اسىلدىڭ اتى اسىل عوي! الداعى جەردە مۇنىڭ ۇلت بايلىعىمىزدىڭ سالالى قورىنا كەلىپ قوسىلعان قوماقتى قازىنا ەكەنىن اركىم ءار تۇرعىدان سيپاتتاي جاتار.

مەنىڭ اۋەلگى ايتارىم، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» تۇرعىسى بەرتىنگى ءبىز كورىپ جۇرگەن ادامداردىڭ تۇرعىسىنان سۇڭعات، تىلىندەگى كونە تۇركىلىك ءداستۇر مەن سوزدەرىنىڭ زامانالىق كورىنستەرى ورتا عاسىرلىق سيپاتتارعا كوبەلەپ كەلىپ تۇر. ايتالىق، اۋعاز (اۋىر), ۋازعار (ۋازىر), قازعاق (قازاق), زاڭعاراق (شاڭىراق), زاعىپىران (زاپىران), ۋعارلى (ۋلى) دەگەن سوزدەر، قۇلعاق (قۇلاق), وعۇل (ۇل), وعۇلان (ۇلان) ت.ب. كونە تۇركىلىك اتاۋلارعا جاتادى.

«شيپاگەرلىك باياندا» تىلگە الىنعان «اسمار»، «دەستىر»، «سايعاق» دەگەن سوزدەردىڭ XV عاسىردىڭ اياق، XVI عاسىردىڭ باس شەنىندە جاساعان شالكيز جىراۋدىڭ جىرلارىنداعى «ەتەكتەپ جيعان كوپ حالقىڭ سۇلتان يەم كىمگە اسمار ەتەرسىڭ»، «قارا سيا، اق قاعاز دەستىرگە ونەر توكتىردىڭ»، «سازداۋعا بىتكەن قارا اعاش، كىمدەرگە سايعاق بولماعان» دەگەن جولداردا ءبىر ماعىنادا ۇستالۋى جايدان ءجاي ەمەس. دوسپانبەت جىراۋدىڭ (1490-1523 جىلدارى) «جارىقشىلار جوق پا ەكەن، جارما بىلتە سالارعا» دەگەن جىر جولدارىنداعى «جارىقشى» (جارا ەمگەرى) مەن «شيپاگەرلىك باياننىڭ»، «جارعىشى» اراسىندا دا تابيعي ۇندەستىك جاتىر. كىتاپ ىشىندەگى «اندا»، «تۇزەم»، «كۇرەن» تاعى باسقا اتاۋلاردا بىزگە قازىر بەيتانستاۋ بولعانىمەن، قازاق دالاسىنداعى ورتا عاسىرلىق ۋاقيعالار سيۋجەتىنە قۇرىلعان تاريحي رومانداردا كەڭ قولدانىس تاۋىپ وتىر. مۇنان تىس، «اشجاز»، «قۇيىل-توگىل»، «الىم-سالىم»، «سار-سار»، «توم-توم»، «ەبىل-سەبىل»، «البىر-سالبىر»، «بۇلدىر-بۇلدىر»، «بۇرش-بۇرش» دەگەن زات ەسىمدەر دە كونە تۇركىنىڭ ءسوز جاساۋداعى قوسارلانۋ ءتاسىلىن ەلەستەتەدى. بۇل فاكتىلەر «شيپاگەرلىك باياننىڭ» ارعى زامان دۇنيەسى ەكەنىن قاپىسىز ايعاقتايدى.

مەنىڭ ەندىگى ايتارىم، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىنان الاتىن ورنى. مۇنىڭ ءوزى كوپسىتىپ ايتساق كوپ ءسوز. شاعىن ماقالانىڭ شاناعىنا جاراي بۇل ارادا نەعۇرلىم تۇيىندەپ بىرەر مىسالمەن عانا ىقشام باياندايمىز.

ءبىرىنشىسى، «شيپاگەرلىك بايان» اسىلىندەگى ماعىناسى ۇمىت بولعان بىرقىدىرۋ سوزدەرىمىزدىڭ بەينەسىن قالپىنا كەلتىردى. ايتالىق، «شيپاگەرلىك باياندا»: «جورعاسىن تايپالتىپ، جارىن جايقالتىپ» دەگەن تولىق قاندى تىركەس بار. مۇنداعى «جار» دەگەن ءسوزدىڭ تۇيە ماعىناسىندا كەلىپ تۇرعانى اپ-انىق. دەمەك، جايشىلىقتا كوپ ايتىلاتىن «جارداي سەمىز» دەگەن سوزىمىزدە اتامىز قازاق جار-قاباقتى ەمەس، ەكى وركەشى بالاداي قارا جەردىڭ قايىعىن ايتىپتى عوي. «جايباراقات» دەگەن ءسوز دە «ءجاي-باراحات» (تىنش) دەگەن ەكى سوزدەن بىرىككەن ءسوز ەكەن. كىتاپتاعى «اعىندى سۋ ولمەيدى، اسپانداعى دۋ ولمەيدى» دەگەن ماقالداعى «دۋ» (بۇلت) ءسوزىنىڭ دە قازىرگى تىلىمىزدەگى «دۋ كوتەرىلۋ»، «دۋ قويۋ» (بايعا كەدەي دۋ قويدى» –  جامبىل) دەگەن سوزدەرمەن ارا قاتىسى بار سياقتانادى. ءبىز قازىر ءتۇپ توركىنىنە جەتە بەرمەيتىن، تەك اۋىسپالى ماعىناسىن مالدانىپ جۇرگەن سوزدەر مۇنان باسقادا تولىپ جاتىر. مىسالى، ەرجەتىپ كەلە جاتقان بالاڭ جىگىتتى قوشامەتتەپ «زىڭگىتتەي جىگىت بولىپتى» دەپ قاي-قايسىمىز دا ايتامىز. بىراق سول «زىڭگىتىمىز» نە؟ ونى بىلە بەرمەيمىز. «زىڭگىت» اعاشتىڭ ءدىڭى ەكەنىن «شيپاگەرلىك بايانىنان» بىلدىك. وندا «قاراعاي زىڭگىتى» دەگەن ءسوز كەزىگەدى. ال «باقىراۋىق»، «شارقايا» ماعىناسىندا ۇستانىپ جۇرگەن «بايا» – «شيپاگەرلىك باياندا» «باياداي باقىرۋ» دەگەن تىركەس تۇرىندە جۇمسالعان. بايا – ناردىڭ ىنگەنى ەكەن، تاعىسىن تاعىلار. «شيپاگەرلىك باياننان» ءبىز ەجەلگى قازاقتا كەي اتاۋلاردىڭ الدىنا «ا» ءارىپىن قوسىپ اتاۋ داعدىسى بولعانىن اڭعاردىق. مىسالى، اقىت (قۇت), الاعىل (لاعىل). تاريحي اتاۋلاردى انىقتاۋدا، ءسوزدىڭ ناعىز ءتۇبىرىن تابۋدا بۇل دەرەكتىڭ دە بەلگىلى ءمانى بار.

تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك ءجايت، ءبىز تالاي ءسوزىمىزدىڭ قاتىستى سىڭارلارىن ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز. قازىر كوبىمىز «قاباقتى» بىلسەك «زاباقتى»، «كوبەنى» بىلسەك «وبەنى»، «اجىمدى» بىلسەك «كاجىمدى»، «بەدەۋدى» بىلسەك «كۇدەۋدى»، «قاراعايدى» بىلسەك «جاراعايدى»، «وكشەنى» بىلسەك «نوكشە» مەن «ەكشەنى» بىلە بەرمەيمىز.

«شيپاگەرلىك بايان» مىنە وسىنى ەسىمىزگە سالدى. ءتىپتى «ءولىم باردامىنىڭ مالىن شاشادى، زاردامىنىڭ ارتىن اشادى» دەگەندەي وزگەشە مانەرمەن ەلەستەتتى. كىتاپتاعى «اعايىن تاتۋ بولسا الماۋىت كوپ، ابىسىن تاتۋ بولسا سالماۋىت كوپ» دەگەن ماقالدى دا قازىرگى ادامدار تىم جاتىرقاي قويمايدى. پارسىلاردىڭ «شاھناماسىن» قازاق تىلىندە جىرلاعان اقىن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ ءسوز قورىنان دا «الماۋىت» اتاۋى كەزىگەدى. وعان ارعىماق ياكي سايگۇلىك دەپ تۇسىنىك جاسالعان.

ەكىنشى، «شيپاگەرلىك بايان» سوزدىك قورىمىزدى مولىقتىرۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى، بۇعان كورسەتەر دالەلىمىز:

«شيپاگەرلىك باياندا» اتاۋ-تەرميننىڭ ءبىر توبى دايىن تۇر. الايىق، «رەتسەپت» دەگەن تەرميندى الساق، وسى قازاقشالاۋعا قازاقستاندا تالاي قازاق وقىمستىسى باس قاتىرىپ ەدى. بىرەۋلەر وعان «ىشىرىتكىنى» بالامالادى، تاعى بىرەۋلەر «ىشىرەت» دەيىك دەدى. بۇعان كەلىسپەگەن تاعى ءبىر وقىمىستى «رەتسەپت» ىشۋگە عانا ەمەس، جاعۋعا، ەگۋگە، تامىزۋعا، يسكەۋگە جانە باسقا جولدارمەن ەمدەۋگە ارنالادى. لاتىنشا «retseptum» – الۋ، قابىلداۋ، الىپ تۇرۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندىقتان ونى «الاسى» دەگەنىمىز وڭ دەگەن ۇسىنس كوتەردى. ارينە، مۇنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا كوكەيگە قوناتىن ۇتىرلى اتاۋ ەمەس ەكەنىن ءبارىمىز دە اڭعارعان جەردەمىز. ال «شيپاگەرلىك باياندا» سول رەتسەپتىڭ ءدال ءوزى – جىلى ءجۇزدى «شيپاشاق» دەگەن ءوز قول تۋمامىز تۇر.

اتىنا ساي «شيپاگەرلىك بايان» مەديتسينالىق اتاۋلاردى مەيلىنشە كوپ قامتىعان. بالاماسى تابىلماي جۇرگەن مەديتسينا سالاسىنداعى عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميىندەر دوزا –  مەڭزە، كۋرس – ناۋمەت، وتۆار – ءنىلنار ء(نىلسورپا), ناستويكا – قاما ت.ب. بولىپ جىلى ۇشىرايدى. وسىلاردىڭ ىشىندە «ءنىلناردىڭ» قامتىمى ءوز بالاماسىنان كەڭىرەك. ويتكەنى قامانى «سۋىندى ءنىلنار» دەۋگە بولادى ەكەن. دەمەك، تىلىمزدەگى وسىنشاما كوپ بالاما اتاۋلار تۇرعاندا ناستوي، ناستويكالارعا سپەرت تۇرىندىسى، ەفير تۇرىندىسى دەپ تاعى دا اتاۋ جاساۋدىڭ قاجەتى بار دەپ ەشكىم ايتا الماسا كەرەك. ال اۋرۋ-سىرقاتتاردىڭ ءبىر قاتارىن ءبىز ءالى كۇنگە شەتەلشەلەپ ايتىپ كەلەمىز نە ايتۋعا وتە اۋىر تەرمين سىماقتاردى جاساعان بولامىز. ال «شيپاگەرلىك بايانداعى» تاپقىرلىققا قاراساڭىزشى.

ءبىز راحيت نەمەسە سۇيەك جۇمسارۋى دەپ جۇرگەن بالالاردى مەشەل ەتىپ تاستايتىن سىرقاتتى وندا «كەشەك» دەگەن. بۇدان ارتىق نە كەرەك! باقساق، تەرمين جاعىندا ءوز ءتىلىمىزدىڭ بار مۇمكىندىگىن تولىق اشا الماي ءجۇر ەكەنبىز. شەتكەك (روجا), قاتقاۋىق ء(ىش قاتۋ), ساتقا (ديزەنتەريا), ءتانتى (تراحوما), زاقپى (مي شايقالۋ), كەكجيمە (مينينگيت), ويىقالتاق (حورەيا), سىرەسكى (تەتانۋس), كۇپسەك ء(ىش كەبۋ), بۇپسەك (اسقازان قىجىلداۋ), تولىمشاق (بىتەۋ جارا), سەرەڭ، جالبىرلاق، اقتاق، ساساي دەگەندەردى قولدانا بىلسەك، حالىق جىلى قابىلدايتىن تاماشا اتاۋلار. ءبىز «جارىم دەنەنىڭ سالدانۋى» دەپ كەلىستىرە الماي جۇرگەن اتاۋ «شيپاگەرلىك باياندا» «جارىندى سال» (گەميپلەگيا), «كولدەنەڭ سال» (پاراپلەگيا) دەلىنىپ عىلىمي تۇردە اجىراتىلىپ اتالعان. بۇلاردى ناعىز تەرميندىك ۇلگىلەر دەسەك جارار. مۇنداعى حالىق ەمشىلىگىنىڭ اتاۋ-تەرميندەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە، اسەپسەر، قىسقاۋىق، الاستالعى، سولىقتىرعى، مەزەت، مەرزەت، كۇسىك، سىقىماقىس، تىنقىس ت. ب. تەرميندەر دە قازاقى اتاۋلارىمىزدىڭ قورىن مولىقتىرا تۇسەدى.

بىلايعى جەردە «شيپاگەرلىك بايانداعى» «توتەمەلىك» دەگەن ءتول اتاۋىمىزدى يممۋنيتەتكە بالامالاۋعا دا بولار ەدى. تالعامدىلىق تانىتا بىلسەك، «شيپاگەرلىك بايانداعى» ادام اناتومياسىنا قاتىستى قاقپار، قاتپار، قاقات، ەستەر، قىسقاق، شىتىنا، قاتقارلى، كوزنەك، كوزىلگى، تانداۋ، قۋىسقى، تولعى، جۇمقۇر، سىرناقى، قانىسقى، قىرناۋ، تەكقىر، بۋىل، قۋىل، جايىر، جابى، تۇرتەك، توپاي، توقاي ت. ب. اتاۋلاردى دا قۇلاعىنان ءتىزىپ شەتىنەن كادەگە جاراتۋعا كەلەدى دەسەك اسىرا ايتقان بولمايمىز. كىتاپتا دۇرىس بالاماسىن تابۋىمىزدى تىلەپ، وسىمدىك-جانۋارلار مەن مينەرالداردىڭ ۇلكەن توبىنىڭ اتاۋلارى تاعى تۇر.

«شيپاگەرلىك باياندا» جالپى قۇرلىق جەر بەدەرى ويپاڭدار، دوڭەستەر، شولدىكتەر جانە جايساڭدار دەپ جىكتەلەدى. ال ونىڭ ىشىندە ويپاڭدار – قويناۋ، وي، جىلعا، جىرا، ساي، وزەك، جازىقايت; دوڭەستەر – ءدوڭ، كەيكەت، جارتاس، جارتاس ءتۇبى، قىرقا، جالتاڭ، ادىر، بىدىرماق، دوڭەس; شولدىكتەر – تاستاق، قۇمدى، قۇمداۋىت وڭىرلەر، قۇم ءشول; جايساڭدار – قوپا، ساز، سازداۋىت، شالعىندى جاساڭ، سورتاڭدى قاقتى، شىمداۋىت، جارلاۋىت، باتپاقتى، تارتپالى قۇيلار، وزەن-كول، سۋ جاعالاۋلارى ت.ب بولىپ بولىنەدى. بۇلار قازىردە بەلگىلى قۇنى بار جاعىراپيالىق اتاۋلار. كىتاپتا ءبىر تاۋلىكتىڭ ون ەكى ۋاعى ءبىر-بىردەن اتالادى (بۇلار ىشكەرىلەي زەرتتەلۋگە ءتيىستى. ويتكەنى، عالىمدار مەجەسىندە بۇلار جانۋارلارعا قاتىستى بولۋى كەرەك-ءتى).

ءتورت ماۋسىمىنىڭ ون ەكى مەزگىلى – ەرىمدىك، دەگىمدىك، ونىمدىك – كوكتەم; گۇلدەمەلى، الشىندامالى، بارىنشدامالى – جاز; شالعىندامالى، داۋىلدامالى، قوڭىرلامالى – كۇز; جاسقامالى، قىسقامالى، جادىرامالى – قىس دەپ تارتىمدى سيپاتتالادى. مۇنان باسقادا تاريح، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، استرونوميا، ەتنوگرافيا، ەتيكا، ت.ب پاندەرگە قاتىستى اتاۋ-تەرمىندەر دە ءبىر تالاي. بۇعان بۇل ارادا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالمايمىن.

«شيپاگەرلىك بايانداعى» ءسوز تۋدىرۋدىڭ ەجەلگى قازاقى ۇلگىسى جاڭا اتاۋ-تەرميندەردى جاساۋعا يگى ىقپال كورسەتتى. سونىڭ ىشىندە، الدىمەن، جۇرناقتار ارقىلى اتاۋ جاساۋدىڭ كەي ۇلگىلەرىن اتاعان ءجون. مىسالى، قى، عى، كى، گى – جۇرناقتارى ارقىلى تۋىنداعان اتاۋلار «شيپاگەرلىك باياندا» بارشىلىق. الايىق، ۇمىتقى، قىشىعى، مەلشيگى، كۇنشىرعى، جانشىرعى، شىرالعى، ايىرعى، وزگەرگى، سيپالعى، ۋقالعى، ىسقالعى، سىدىرعى، جىلدىرتقى، قاپتالعى، باپتالعى، ساقتالعى، قاقتالعى، تيعى، باسقى، قۇستىرعى، تەرلەتكى، ۋىت جويعى، جىبىتكى، ۇيىقتاتقى، شيراتقى، قۇرت جويعى، قۇرت ايداعى، جادىراتقى ت.ب. سول سياقتى «ۋىل» دەيتىن قۇراندى جۇرناق ارقىلى ءسوز تۋدىرۋدىڭ ءسوز تاپتارىنىڭ تۇرلىشە كاتەگوريالارىن جاسايتىن شارناۋىل، سارلاۋىل، اسقاۋىل، ورتاۋىل، قاماۋىل، ىسقاۋىل قوزعاۋىل، شەتپەۋىل، مۇزداۋىل، شىرماۋىل، كەپكەۋىل، تۇرلاۋىل، پارلاۋىل، قىراۋىل، دىمداۋىل، قاپتاۋىل ت.ب. مىسالى تولىپ جاتىر. تالعام تارازىسىنا سالا وتىرىپ، مۇنىڭ كەيبىرىن كادەگە جاراتۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. قازىرگى قازاق تىلىمىزدە اتاۋ جاساۋدىڭ  مۇنداي ۇلگىلەرى تىم سيرەك قولدانىلىپ كەلەدى. ونان قالسا، «شيپاگەرلىك باياندا» اتاۋ–تەرميننىڭ اتاۋلىق قاسيەتى مەن اتاۋ مادەنيەتى قاتاڭ قاداعالانعان. بەرىلگەن تۇسىنىك سياقتى بولىپ كەلەتىن سويلەمشەلەر تۇرىندەگى نەمەسە ەتىستىكتىڭ تۇيىق رايى بولىپ جاسالاتىن اتاۋ مۇلدە كەزىكپەيدى. سونداي-اق اتاۋ نە تۋرالى بولسا، الايىق، اتاۋ اۋىرۋ-سىرقتاۋدىڭ اتى بولىپ كەلسە، ونىڭ سول سيپاتىن اتاۋ–تەرميننىڭ قۇرامىندا بەينەلەۋدى مىندەت ەتپەيدى. قايتا ونى باسى ارتىق باتتاما سانايدى. وزگە حالىقتاردىڭ تىلدىك فورماسىنان ۇزاپ شىعا الماي زات ءتۇرى بويىنشا ماشينا بولسا، اتاۋعا «ماشينانى» باتتاپ، اۋرۋ تۋرالى بولسا، «اۋرۋ» دەگەن ءسوزدى تەرمينگە قوسا قاباتتاپ جۇرگەن ءبىز –  مىنا سوڭعىلىقتار. اتاۋدىڭ سيپاتىن ءسوز جۇزىندە بەينەلەۋگە تۋرا كەلگەن جاعدايدا دا «شيپاگەرلىك بايان» ونىڭ تەرميندىك قاسيەتىن السىرەتپەۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ وتىرعان. مىسالى، سارى اۋرۋدى – «سىرقات شۇكىر»، قاراقات – قىزىلقات ءنىل سورپاسىن «نىلسورپاقات» دەۋ ارقىلى ياعني ءسوزدىڭ ورنىن اۋسىترۋ جولىمەن ونىڭ تەرميندىك سيپاتىن مەيلىنشە كۇشەيتكەن. «شيپاگەرلىك بايان» اتاۋ مادەنيەتىنە قازاقى تۇرعىدان قاراپ، تازقوتىردى – شاشجەگى دەپ سىپايىلادى. تەڭگە تاز دەپ اعات جاساعان اتاۋىمىزدى «ويدىم شاش» دەپ عىلىمي دالدىگىن اسىرادى. تاز – حالىق ۇعىمىندا قوتىردان پايدا بولاتىن، قايتالاي شاش شىقپايتىن ماڭگىلىك داق. ال ءبىر تاڭدا ءشاش ويدىمدانىپ، ءتۇسىپ، كەيىن ورنىنا قايتا ءشاش شىعار بولسا، بۇل ويدىم ءشاش دەلىنەدى. مۇنى حانزۋ اعايىنداردىڭ «گۇيتيتوۋ» (شايتان تاقىر) دەپ اتاۋى تەگىن ەمەس. ءبىز ارينە دۇرىسىنا ورالۋىمىز كەرەك. «شيپاگەرلىك باياندا» اتاۋدىڭ ىقشام بولۋىنا دا ايرىقشا ماڭىز بەرىلگەن. مىسالى، بورپىلداق ساڭىراۋ قۇلاق – بورپا، ونىڭ ۇستىندە «شيپاگەرلىك بايان» حالىقتىق سانامەن ساناسۋ جاعىنان دا بىزگە تاپتىرماس ونەگە. ءبىز سوزىلمالى اۋىرۋ دەپ جۇرگەن اتاۋدى «ىلگىشتى ء(سىڭىستى) ناۋقاس» دەپ حالىقتىڭ اۋىز ەكى تىلىنە بەيىمدەيدى. شۇعىل اۋرۋ دەگەندى دە «وتكىندى ناۋقاس» دەپ ءدال سيپاتتايدى.

ءۇشىنشى، «شيپاگەرلىك بايان» اتاۋ-تەرمين قولدانىسىنداعى قازىرگى قاپى كەتىپ قاتە باسقان تۇستارىمىزدى دا ءداپ باسىپ كورسەتەدى. ءبىز ءبىر كەزدە بۇرىنعى اتالى اتاۋىمىز «دەستىردەن» كوز جازىپ قالىپ، ونىڭ ورنىنا ۇندەسىرەك كەلەتىن ارابي اتاۋ «ءتاپسىردى» مالدانىپ جۇرە بەرىپپىز. «شيپاگەرلىك باياندا» دەستىرگە – ءتاپسىر دەپ تۇسىنىك بەرۋىمىز سونىڭ سالدارى. «شيپاگەرلىك باياندا» دەستىر – اسىلىندە كىتاپ ۇعىمىندا قولدانىلعان. مىسالى، «دەستر تۋىلما» – «ءتاپسىردىڭ تۋىلۋى» ەمەس، كىتاپتىڭ جازىلۋ بارسى بولسا كەرەك-ءتى. بەلگىلى عالىمىمىز نىعىمەت مىڭجاني دا ءوزى قۇراستىرعان «قازاق جىراۋلارىنىڭ جىرلارى» دەگەن كىتابىندا دەستىرگە – كىتاپ، داپتەر دەگەن انىقتاما جاسايدى. دەستىر مەن ءتاپسىر ءبىر ۇعىمدا جۇمسالمايدى. ءتاپسىر يسلامدىق ۇعىمدارعا بەرىلەتىن انىقتاما، اياتتار مەن حاديستەردىڭ تۇسىندىرمەسى ەكەندىگى كىمگە دە بولسا ءمالىم. بىلايعى جەردە اراسى مۇلدە كەرەعار بۇل ەكى ۇعىمدى شاتىستىرا بەرمەگەنىمىز ءجون.

سوڭعى ايتارىم، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» تەرمينولوگيامىز سالاسىنداعى قۇنى ولشەۋسىز، سولايدا، مۇنداعى اتاۋ-تەرميندەردى سىپىرمايىم ەمەس، مىندەتتى تۇردە اسا تالعامدىلىقپەن پايدالانۋىمىزعا، كەيبىرىن لايىقتى جاڭعىرتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ تالعامدىلىقتى دارىپتەۋ سەبەبىمىز –  اۆتور مەن ارامىزدا سان عاسىر جاتىر. ءتىلىمىز دە دامىدى، زامانىمىز باسقا، ونان تىس مۇندا سوڭعىلىقتار جاعىنان ورىنسىز تىقپالانعان، وزگەرىسكە ۇشىراعان تالسوگەت، پومزەكگۇل، شاپتالعى دەگەن سياقتى «اتاۋلار» دا بار كورىنەدى. باسپاعا دايىنداۋشىلار جاعىنان بەرىلگەن بالامالاردىڭ دا ۇيلەسىمسىز ياكي اعات تۇستارى ءار جەردەن كوزگە ۇرىپ تۇر. سونىڭ ءۇشىن حادىمدىقتى قازىرگى ءۇشىن قىزمەت ەتتىرۋ، ءدانىن الىپ قاۋىزىن تاستاۋ – «شيپاگەرلىك بايان» ءۇشىن دە ماڭىزدى پرينتسيپ بولىپ سانالادى.

كەكەش قايىرجانۇلى،

تىلگەر، تەرمينولوگ، ارداگەر ءتىلماش، لەكسيكوگراف. 

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz