Biylghy jyl qazaqstandyqtar ýshin erekshe jyl boldy. Ol kóktem aiynda oryn alghan «su tasqyny» siyaqty tabighy kataklizmder arqyly, sóitip, keng dalamyzdyng «alyp tenizge ainaluynan» bastalghan janbyrly, salqyn kóktem‑jazy arqyly ghana emes, ózimizding ýkimetting «qoldan jasaghan» problemasy ‑ «uaqyt beldeuin auystyru» atty sheshiminen de kórinis tapty. Qazir kóp adamdar búrynghy «úiqy ritminen» ajyrap, týngi saghat ýsh jarymnan keyin  agharyp atqan tanmen birge oyanyp alatyn boldy. Búl, әsirese, onsyz da «úiqygha sergek» zeynetkerler ýshin naghyz synaqqa ainaldy.  Olar oyanyp alyp, bala‑shaghany oyatpayyn dep, qalghan uaqytty dónbekshumen ótkizip, ol jýikege әser etip, ol qan qysymyn oinatyp, tәbetti týsirip..., әiteuir, júrtty sonday bir әure‑arsangha saldy da qoydy...

Elimizde 1‑nauryzdan bastap býkil el boyynsha UTC+5 birynghay uaqyt beldeui engiziletini jariyalandy. Áriyne, júrt bastapqyda onyng jaz kele qanday әseri bolaryn úgha qoymady da. Nauryz aiynda kýn kesh shyghatyndyqtan, kóp adam ony qyzyq kórip, keybiri «júmysqa erte baryp qaytatyn boldyq» dep quandy da. Alayda barlyq mәsele kýn úzarghan kezden bastala bastady...

Bizde osyghan deyin eki uaqyt beldeui qoldanysta bolyp keldi. Oghan әr ónirding adamdary beyimdelip, odan asa bir ziyan shekpeushi edi. Endi elimizding shyghysy bir sәtte "bastysqa ainalyp" shygha kelgende, shyghys túrghyndary oghan moralidik‑psihologiyalyq, biologiyalyq túrghyda dayyn bolmay shyqty. Alayda,  osy jyldyng 14 aqpanynda elimizding Qoghamdyq densaulyq saqtau últtyq ortalyghy (ÚÚO) saghat beldeuin ózgertu qazaqstandyqtardyng densaulyghyna qalay әser etetinin aitypty. Onyng saraptamasy boyynsha: «Búl sheshim kýn 12:00-de sharyqtau shegine jetken tabighy uaqytqa sәikes keletin «biologiyalyq túrghydan dúrys» uaqyt beldeuin belgileu maqsatynda qabyldandy. Búl el túrghyndarynyng әl-auqatyna ong әser etedi. Almaty, Astana, Qaraghandy, Shymkent jәne Týrkistan siyaqty iri qalalar, әsirese balalar densaulyghyna qatysty ondy qadam». – dep bagha beripti (Zakon.kz janalyq 14.02.2024 18:11). Sóitip, Densaulyq saqtau Ortalyghy «Jogharyda aitylghanday, sirkadtyq yrghaqtardy tabighy uaqytpen sinhrondau denede gormondardy óndiru ýshin manyzdy. Gormondar úiqyny, oyatudy, belsendilikti jәne kýizelisti retteude sheshushi ról atqarady. Búl prosester gormondardyng dengeyimen qatang baqylanady jәne belgili bir ýlgiler men siklderge iye» dey kele, Ortalyq qazaqstandyqtargha jana uaqyt beldeuine beyimdelu ýshin qazaqstandyqtargha «úiyqtau jәne 15-20 minut erte oyanu uaqytyn birtindep ózgertudi» úsynypty...

Biraq, uaqyt kórsetkendey, jaz kezinde kóp qazaqstandyqtargha «erte oyanu» daghdysyn qalyptastyru qajet bolmay qaldy. Ol funksiyany «erte shyghatyn Kýn» ózi alyp aldy. Tang atpastan shaqyrayyp shyqqan Kýn: «Al endi úiyqtap kór» degendey tóbeden tónetin boldy... Onyng aldynda  adam balasynyng «bioyrghaghy» (biosaghaty, bioritmi) mýldem qauqarsyz ekeni anyqtaldy...  Qoghamdyq densaulyqty saqtau Ortalyghynyng «paydaly» dep bergen boljamy – «ýkimet sheshimin qoldau» ghana bolyp shyqty...

Ortalyq so kezde bylay dep kenes bergen eken: «Búl aghzanyng jana tәrtipke ýirenuine kómektesedi. Úiyqtar aldynda kofein men alkogolidi tútynudan bas tartqan jón. Sebebi búl zattar úiqynyng sapasyna keri әser etui mýmkin. Salauatty ómir salty ózgermeli uaqyttargha beyimdelude de manyzdy roli atqarady. Túraqty fizikalyq belsendilik, tendestirilgen tamaqtanu jәne jetkilikti demalu denening jana uaqytqa beyimdeluine kómektesedi. Úiyqtar aldynda kýshti fizikalyq jәne emosionaldyq kýizelisten aulaq bolu manyzdy» dep... Biraq, ókinishke oray, Kýn energiyasy kofeni de, alkagoldy da elemeytinin anyq bildirdi...

Sonymen, Úly da Qúdyretti kýshi bar Kýn aldynda óz qauqarsyzdyghyn sezingen júrt, әsirese, jasy kelgen zeynetkerler qauymy, qan qysymynda aqau bar adamdar, olarmen bir ýide túryp jatqandar          jәne t.t. azamattar osy jazda birigip, «Búrynghy saghat beldeuin qalpyna keltiru turaly» Petisiya jariyalap, oghan qol jiya bastady. Petisiya sharty boyynsha oghan kemi 50 myng adam qol qongy qajet edi. Mine, qazir sol shamada qol jinalyp, endi osy mәseleni Ýkimet qayta qarauy tiyis.

Petisiya jasaushylar oghan qanday dәlelder keltiredi?

Birinshisi, ekonomikalyq tiyimdilik túrghysynan. Mysaly, 01.04.2024 j. әr adamnyng elektr energiyasyn tútynu kólemi tengemen shaqqanda 17 myng tenge boldy. Al, endi, kýzde jәne qysta «jana uaqyt» boyynsha qaranghylyq ta erte týse bastaydy. Sol kezde elimizding jarty territoriyasy elektr energiyasyn iske qosady da, ony tútynu eselep artady. Endeshe, Ýkimetting «energiyany ýnemdeu» dәiektemesi ózin aqtamaydy. Kerisinshe, el ekonomikasy qosymsha energetikalyq shyghyndy arttyrady.

Ekinshisi, adamnyng bioritmi myndaghan jyldar boyy ózderi túratyn aumaqtaghy «kýnning shyghysy men batysy» bioritmine ýirenip, soghan beyimdelip qalyptasady. Al, eger ony kýrt ózgertu – kez kelgen adamgha «adaptasiyalanudy» (beyimdeludi) talap etedi. Yaghni, búl sheshim «Elding jartysyn jana ónirge kóshiru» siyaqty migrasiyalyq kataklizmge jaqyn dese bolady. Osydan kelip, enbek etude, oquda, balanyng bioritmin qayta qúruda, zeәnetkerlerding organizmin «jana aimaqqa» (meyli, ol óz ýiinde túryp jatsa da!) beyimdeuge mәjbýr etu mәselesi tuyndaydy. Búl adamdargha fizikalyq jәne psihologiyalyq jaysyzdyqty tudyryp, kóp adamdar giypertoniyagha úshyryp jatady. Ol az deseniz, úiqy sapasy búzylyp, organizm jәilap immundyq әlsireuge bet alady...

Endeshe, memleket ózine ne manyzdy ekenin anyqtauy tiyis: «Uaqyt aiyrmashylyghyn ekonomikalyq mýddege baghyndyryp, sodan týsetin azyn‑aulaq «ekonomikalyq tiyimdilik» pen odan týsetin azyn‑aulaq salyq paydasy manyzdy ma? Álde, sol «paydany» qolmen jasaytyn júmysshylardyn, olardyng otbasylarynyn, eline enbegi singen zeynetkerlerining jәne óskeleng úrpaqtyng bolashaqtaghy densaulyghy paydaly ma?» degen...

Sondyqtan, osyny eskere kele, QR Ýkimeti bir naqty Sheshimge kelui tiyis: biri – býgingi ekonomikalyq payda koniunkturasy bolsa, ekinshisi – memleketting azamattarynyng densaulyghy men qolayly ómiri.  Aldynghysy «memlekettik damu strategiyasy» túrghysynan «uaqytsha qúbylys» bolsa, ekinshisi «memlekettik túraqty damu strategiyasy» túrghysynan túraqty, ýnemi qorghaluy tiyis qúbylys bolyp tabylady.

Osyny eskeretin Ýkimet bizde bar ma – ony jaqyn manda qabyldanuy tiyis «ýkimettik sheshimnen» kóretin bolamyz. Soghan say oy qorytyndylap, soghan say oy týietin bolamyz, halayyq...

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz