بيىلعى جىل قازاقستاندىقتار ءۇشىن ەرەكشە جىل بولدى. ول كوكتەم ايىندا ورىن العان «سۋ تاسقىنى» سياقتى تابيعي كاتاكليزمدەر ارقىلى، ءسويتىپ، كەڭ دالامىزدىڭ «الىپ تەڭىزگە اينالۋىنان» باستالعان جاڭبىرلى، سالقىن كوكتەم‑جازى ارقىلى عانا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ «قولدان جاساعان» پروبلەماسى ‑ «ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىرۋ» اتتى شەشىمىنەن دە كورىنىس تاپتى. قازىر كوپ ادامدار بۇرىنعى «ۇيقى ريتمىنەن» اجىراپ، تۇنگى ساعات ءۇش جارىمنان كەيىن  اعارىپ اتقان تاڭمەن بىرگە ويانىپ الاتىن بولدى. بۇل، اسىرەسە، ونسىز دا «ۇيقىعا سەرگەك» زەينەتكەرلەر ءۇشىن ناعىز سىناققا اينالدى.  ولار ويانىپ الىپ، بالا‑شاعانى وياتپايىن دەپ، قالعان ۋاقىتتى دوڭبەكشۋمەن وتكىزىپ، ول جۇيكەگە اسەر ەتىپ، ول قان قىسىمىن ويناتىپ، تابەتتى ءتۇسىرىپ...، ايتەۋىر، جۇرتتى سونداي ءبىر اۋرە‑ارساڭعا سالدى دا قويدى...

ەلىمىزدە 1‑ناۋرىزدان باستاپ بۇكىل ەل بويىنشا UTC+5 بىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋى ەنگىزىلەتىنى جاريالاندى. ارينە، جۇرت باستاپقىدا ونىڭ جاز كەلە قانداي اسەرى بولارىن ۇعا قويمادى دا. ناۋرىز ايىندا كۇن كەش شىعاتىندىقتان، كوپ ادام ونى قىزىق كورىپ، كەيبىرى «جۇمىسقا ەرتە بارىپ قايتاتىن بولدىق» دەپ قۋاندى دا. الايدا بارلىق ماسەلە كۇن ۇزارعان كەزدەن باستالا باستادى...

بىزدە وسىعان دەيىن ەكى ۋاقىت بەلدەۋى قولدانىستا بولىپ كەلدى. وعان ءار ءوڭىردىڭ ادامدارى بەيىمدەلىپ، ودان اسا ءبىر زيان شەكپەۋشى ەدى. ەندى ەلىمىزدىڭ شىعىسى ءبىر ساتتە "باستىسقا اينالىپ" شىعا كەلگەندە، شىعىس تۇرعىندارى وعان مورالدىك‑پسيحولوگيالىق، بيولوگيالىق تۇرعىدا دايىن بولماي شىقتى. الايدا،  وسى جىلدىڭ 14 اقپانىندا ەلىمىزدىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعى (ۇۇو) ساعات بەلدەۋىن وزگەرتۋ قازاقستاندىقتاردىڭ دەنساۋلىعىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن ايتىپتى. ونىڭ ساراپتاماسى بويىنشا: «بۇل شەشىم كۇن 12:00-دە شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن تابيعي ۋاقىتقا سايكەس كەلەتىن «بيولوگيالىق تۇرعىدان دۇرىس» ۋاقىت بەلدەۋىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا قابىلداندى. بۇل ەل تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتىنا وڭ اسەر ەتەدى. الماتى، استانا، قاراعاندى، شىمكەنت جانە تۇركىستان سياقتى ءىرى قالالار، اسىرەسە بالالار دەنساۋلىعىنا قاتىستى وڭدى قادام». – دەپ باعا بەرىپتى (Zakon.kz جاڭالىق 14.02.2024 18:11). ءسويتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ورتالىعى «جوعارىدا ايتىلعانداي، تسيركادتىق ىرعاقتاردى تابيعي ۋاقىتپەن سينحرونداۋ دەنەدە گورمونداردى ءوندىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى. گورموندار ۇيقىنى، وياتۋدى، بەلسەندىلىكتى جانە كۇيزەلىستى رەتتەۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى. بۇل پروتسەستەر گورمونداردىڭ دەڭگەيىمەن قاتاڭ باقىلانادى جانە بەلگىلى ءبىر ۇلگىلەر مەن تسيكلدەرگە يە» دەي كەلە، ورتالىق قازاقستاندىقتارعا جاڭا ۋاقىت بەلدەۋىنە بەيىمدەلۋ ءۇشىن قازاقستاندىقتارعا «ۇيىقتاۋ جانە 15-20 مينۋت ەرتە ويانۋ ۋاقىتىن بىرتىندەپ وزگەرتۋدى» ۇسىنىپتى...

بىراق، ۋاقىت كورسەتكەندەي، جاز كەزىندە كوپ قازاقستاندىقتارعا «ەرتە ويانۋ» داعدىسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت بولماي قالدى. ول فۋنكتسيانى «ەرتە شىعاتىن كۇن» ءوزى الىپ الدى. تاڭ اتپاستان شاقىرايىپ شىققان كۇن: «ال ەندى ۇيىقتاپ كور» دەگەندەي توبەدەن تونەتىن بولدى... ونىڭ الدىندا  ادام بالاسىنىڭ «بيوىرعاعى» (بيوساعاتى، ءبيوريتمى) مۇلدەم قاۋقارسىز ەكەنى انىقتالدى...  قوعامدىق دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ورتالىعىنىڭ «پايدالى» دەپ بەرگەن بولجامى – «ۇكىمەت شەشىمىن قولداۋ» عانا بولىپ شىقتى...

ورتالىق سو كەزدە بىلاي دەپ كەڭەس بەرگەن ەكەن: «بۇل اعزانىڭ جاڭا تارتىپكە ۇيرەنۋىنە كومەكتەسەدى. ۇيىقتار الدىندا كوفەين مەن الكوگولدى تۇتىنۋدان باس تارتقان ءجون. سەبەبى بۇل زاتتار ۇيقىنىڭ ساپاسىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. سالاۋاتتى ءومىر سالتى وزگەرمەلى ۋاقىتتارعا بەيىمدەلۋدە دە ماڭىزدى رول اتقارادى. تۇراقتى فيزيكالىق بەلسەندىلىك، تەڭدەستىرىلگەن تاماقتانۋ جانە جەتكىلىكتى دەمالۋ دەنەنىڭ جاڭا ۋاقىتقا بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسەدى. ۇيىقتار الدىندا كۇشتى فيزيكالىق جانە ەموتسيونالدىق كۇيزەلىستەن اۋلاق بولۋ ماڭىزدى» دەپ... بىراق، وكىنىشكە وراي، كۇن ەنەرگياسى كوفەنى دە، الكاگولدى دا ەلەمەيتىنىن انىق ءبىلدىردى...

سونىمەن، ۇلى دا قۇدىرەتتى كۇشى بار كۇن الدىندا ءوز قاۋقارسىزدىعىن سەزىنگەن جۇرت، اسىرەسە، جاسى كەلگەن زەينەتكەرلەر قاۋىمى، قان قىسىمىندا اقاۋ بار ادامدار، ولارمەن ءبىر ۇيدە تۇرىپ جاتقاندار          جانە ت.ت. ازاماتتار وسى جازدا بىرىگىپ، «بۇرىنعى ساعات بەلدەۋىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» پەتيتسيا جاريالاپ، وعان قول جيا باستادى. پەتيتسيا شارتى بويىنشا وعان كەمى 50 مىڭ ادام قول قويۋى قاجەت ەدى. مىنە، قازىر سول شامادا قول جينالىپ، ەندى وسى ماسەلەنى ۇكىمەت قايتا قاراۋى ءتيىس.

پەتيتسيا جاساۋشىلار وعان قانداي دالەلدەر كەلتىرەدى؟

ءبىرىنشىسى، ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان. مىسالى، 01.04.2024 ج. ءار ادامنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ كولەمى تەڭگەمەن شاققاندا 17 مىڭ تەڭگە بولدى. ال، ەندى، كۇزدە جانە قىستا «جاڭا ۋاقىت» بويىنشا قاراڭعىلىق تا ەرتە تۇسە باستايدى. سول كەزدە ەلىمىزدىڭ جارتى تەرريتورياسى ەلەكتر ەنەرگياسىن ىسكە قوسادى دا، ونى تۇتىنۋ ەسەلەپ ارتادى. ەندەشە، ۇكىمەتتىڭ «ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ» دايەكتەمەسى ءوزىن اقتامايدى. كەرىسىنشە، ەل ەكونوميكاسى قوسىمشا ەنەرگەتيكالىق شىعىندى ارتتىرادى.

ەكىنشىسى، ادامنىڭ ءبيوريتمى مىڭداعان جىلدار بويى وزدەرى تۇراتىن اۋماقتاعى «كۇننىڭ شىعىسى مەن باتىسى» بيوريتمىنە ۇيرەنىپ، سوعان بەيىمدەلىپ قالىپتاسادى. ال، ەگەر ونى كۇرت وزگەرتۋ – كەز كەلگەن ادامعا «اداپتاتسيالانۋدى» (بەيىمدەلۋدى) تالاپ ەتەدى. ياعني، بۇل شەشىم «ەلدىڭ جارتىسىن جاڭا وڭىرگە كوشىرۋ» سياقتى ميگراتسيالىق كاتاكليزمگە جاقىن دەسە بولادى. وسىدان كەلىپ، ەڭبەك ەتۋدە، وقۋدا، بالانىڭ ءبيوريتمىن قايتا قۇرۋدا، زەانەتكەرلەردىڭ ورگانيزمىن «جاڭا ايماققا» (مەيلى، ول ءوز ۇيىندە تۇرىپ جاتسا دا!) بەيىمدەۋگە ءماجبۇر ەتۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. بۇل ادامدارعا فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق جايسىزدىقتى تۋدىرىپ، كوپ ادامدار گيپەرتونياعا ۇشىرىپ جاتادى. ول از دەسەڭىز، ۇيقى ساپاسى بۇزىلىپ، ورگانيزم ءجايلاپ يممۋندىق السىرەۋگە بەت الادى...

ەندەشە، مەملەكەت وزىنە نە ماڭىزدى ەكەنىن انىقتاۋى ءتيىس: «ۋاقىت ايىرماشىلىعىن ەكونوميكالىق مۇددەگە باعىندىرىپ، سودان تۇسەتىن ازىن‑اۋلاق «ەكونوميكالىق تيىمدىلىك» پەن ودان تۇسەتىن ازىن‑اۋلاق سالىق پايداسى ماڭىزدى ما؟ الدە، سول «پايدانى» قولمەن جاسايتىن جۇمىسشىلاردىڭ، ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ، ەلىنە ەڭبەگى سىڭگەن زەينەتكەرلەرىنىڭ جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بولاشاقتاعى دەنساۋلىعى پايدالى ما؟» دەگەن...

سوندىقتان، وسىنى ەسكەرە كەلە، قر ۇكىمەتى ءبىر ناقتى شەشىمگە كەلۋى ءتيىس: ءبىرى – بۇگىنگى ەكونوميكالىق پايدا كونيۋنكتۋراسى بولسا، ەكىنشىسى – مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعى مەن قولايلى ءومىرى.  الدىڭعىسى «مەملەكەتتىك دامۋ ستراتەگياسى» تۇرعىسىنان «ۋاقىتشا قۇبىلىس» بولسا، ەكىنشىسى «مەملەكەتتىك تۇراقتى دامۋ ستراتەگياسى» تۇرعىسىنان تۇراقتى، ۇنەمى قورعالۋى ءتيىس قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.

وسىنى ەسكەرەتىن ۇكىمەت بىزدە بار ما – ونى جاقىن ماڭدا قابىلدانۋى ءتيىس «ۇكىمەتتىك شەشىمنەن» كورەتىن بولامىز. سوعان ساي وي قورىتىندىلاپ، سوعان ساي وي تۇيەتىن بولامىز، حالايىق...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz