(syni-esse)

Múhtar dep, qazaq әdebiyet әlemine mәshhýr aghamyz Maghauindi aityp otyrmyn. Mәshhýr sózi de kótermeleu emes, osy kisining naqty anyqtamasy demekpin. Oghan bir dәlel, býkil qalamgerlik ómirinde  óte az súhbat bergen, sonyng ishinde eng songhy, biylghy aqpan aiynyng basynda yutýb-arnasynda jurnalist Aya Ómirtay atty qyzben әngimelesui býkil qazaq tildi oqyrmandy (kórermendi deu dәlirek) taghy bir dýrliktirip tastaghyny der edim. Ol súhbatta ótken alpys jas kezindegi aibyn azayghan, jetpistegi jiger de jasyghany bayqalsa da, sol bayaghy mәshhýrligimen kórermendi «Múhtar ata, taghy ne der eken!?» degizgeni sózsiz, sodan da sonsha kóp kórilim bolghany anyq. Bylaysha aitqanda, qazaq tildi auditoriyada jii kezige bermeytin jarty millionnan astam kórilim boldy. (522 000)

Áriyne, seksenning sengirindegi qariyalyq jastyng momaqan, bayyrqalaghan oi-tolghaulary kónilge jyly tiyedi, óitkeni, Sovet kezeninde әbden qorlanyp mazaqqa úshyraghan Qazaq tarihynyng myng jyldyq tolghauyn tarqatty. Altyn Orda qaghanatynyn  eleuli kezenderin eske saldy. Áriyne, Sovetting jalmauyz senzurasy kezinde jankeshtilikpen  «Aldaspannan» bastap «Bes ghasyr jyrlaydy» dep, túnshyqqan qazaq ruhaniatyn tiriltken, tәuelsizdiktin  alghashqy jyly óz tarihynan júrday tobyr kópshilikke arnap «Qazaq tarihynyng әlippesin» jazghan ghalym-qalamgerding auyzynan shyqqan әrbir derek qazaq qauymyna qúndy ekeni dausyz.

Degenmen negizgi mazmún әdebiyet, sonyng ishinde eshkim emin tappay jýrgen әdeby syngha – sózi synyna «qart janartau» taghy bir búrq etken jalyn-oyyn aitypty.

Mine, osy jazbany qolgha aluyma sol «janartau-oydyn» «ystyq lava» pikirleri qozghau saldy.  Kóp uaqyttan beri kókeyimde shemen bop jýrgen, «Synnyng syny» deytin sóz ónerine arnalghan ózimning jeke talghamyma dóp keletin  jazushynyng tolghamdy oilaryna qatysty osy syni-essemdi qolgha alugha den qoyghan edim. (Búghan deyin osy ústanym boyynsha, «Quandyqtyng suretkerligi» (Qalamger portaly, 29-09-2019),  «Kenes Yusýp jәne Jýz jyldyq jalghyzdyq» (Mәdeniyet portaly,19-02-2021 «Sózben somdalghan simfoniya yaky Asqardyng Adasqaghy» t.b. (Júldyz jurnaly, 2023-jyl 5-nómiri) atty syni-esseler jazgham-dy)

Osy aralyqta respublikalyq  «Mәdeny portalda»  jazushynyng «Ádeby kórkem syn tónireginde» (13-05-2024) maqalasy jariyalanyp, әlgi súhbatta atalghan  syn turaly oilary kólemdi saraptamagha ainalghanyn bayqadym. «Shyn mәninde, qazaq әdebiyet syny óz zamanynan elu jyl emes, tura jýz jyl – bir ghasyr kesheuildep túrghany anyq.  Mine, qaranyz, Qazaqtyng tereng taldaugha qúrylghan, tolymdy, mәn-maghynaly әdeby syny – Jýsipbek Aymauytovtyng Maghjannyng aqyndyghy turaly әigili maqalasynan bastau alady. 1923 jyl. Bastau ghana emes, aqyr sony. Búdan bergi tútas bir yqylymda algha basqan joq, әlem әdebiyetinde búryn-sondy bolmaghan sauatsyzdyqqa úryndyq. Ádeby syn – kórkemdik tanymnyng ózindik ólshemi, bardy baghalaushy ghana emes, endigi jana óriske jón silteushi, tanymdyq jәne oishyldyq qasiyetinen de birjola aiyrylyp, ýkimshi, núsqaushy qyzmetine jegildi. Álbette, balshabektik dýmshe kózqaras, qatang qyspaq  jәne búltaryssyz jarlyq nәtiyjesinde.»

IYә, ataqty «on altynyng kóterilisine» deyingi jýz jyldyqta Aq Patsha Qazaqtyng jer-suyn ózining menshigi etkenimen qoymay, adamdaryn qúl sanauy – alash júrtynyng namysyna tiyip arty alapat kóterilis, songhy qandy tónkeris, jalghasy  jappay ashtyq-qyrghyn,  atamekennen bezip jansaughalaghan bosqynshyldyq,   sony Alash arystarynyng týgeldey jazalanyp atylyp ketui, kelesi kezende German men  Reseyding basqynshy soghysyna qatysqan qazaq azamattarynyn  orasan shyghyngha úshyrauy, osynshama bәleketten túrghyn halqy siyrep qalghan  eldi-mekenderdi bóten júrttyng iyelenip aluy, ony býldirip ayausyz jyrtyp talqandauy... degen el men jerdi kýiretken «qyryq jylghy qyrghyn» atalghan qaraly oqigha Qazaq halqynyng basynan ótti. Áytsede, jiyrma men otyzynshy jyldardyng arasyndaghy sәl tynys, az múrsatta  Alash ardagerleri halqy ýshin ghasyrgha tatyityn  is tyndyryp ketti, kósemderi qazaq shekarasyn shegendep, basqasy mektepke arnalghan bir-bir oqulyq, ýlgi bolarlyq әdeby múra qaldyrdy.

Mine, Múhtar aghamyzdyng jogharydaghy ýzindide Jýsipbek pen Maghjan jayly aitqan habary osy. Qazaq әdeby synyn alghash jazghan Jýsipbek, «Aqbilek» atty ghajap realistik romandy da jazyp ketti. Toqsanynshy jyldan keyin «Aqbilek» qolymyzgha tiygende ghana, «Botagóz» ben «Toqash Bokindi» oqyp, «qazaqqa baqyt әkelgen oktyabri» dep ainalghan basymyz, keyin jazylghan «Óz otyndy óshirme»  men «Amanay men Zamanaydy» oqyp, «qashqyn qazaq» dep, ainyghan jýregimiz, sәl-pәl sauyqqanday bolghan-dy.

«Aqbilek» romany Sovettik ókimetting kezinde jazylghandyqtan aqtardyng qazaq auylyna jasaghan lanyn ghajap shynay kórsetumen qatar sol kezendegi qazaq júrtynyng da naqty jaghdayyn kemel suretteui tipti keybir taraulardyng publisistikalyq naqtylyqpen jazyluy, «Sovettik sosialistik realizmmen» әbden ulanghan sanamyzgha sap ruhany samal-jel syndy bolghanyn aitar edim.

Múhtar aghamyz  anyqtamasyn  qysqasha bergen «...balshabektik dýmshe kózqaras, qatang qyspaq  jәne búltaryssyz jarlyq...» deui, osy ómirlik ashyq aqiqatty jasyrghan, jalghan jalalarmen toltyrylghan әdebiyetting bastaluy edi. Osylaysha jazylghan shygharmalardy «Mazmúny sosialistik, týri últtyq», «Keyipkeri kommunistik moraligha say, is-әreketi sosialistik jaryspen kóringen» deytin, synnyng «sara baghytyn» syzyp qoydy. Sóitip, shygharmadaghy keyipkerlerdi, «jaghymdy, jaghymsyz, onbaghan bay, obal kedey» dep bóletin ýrdiske jol salyndy. Yaghni, jazushy ómirden alshaq, óz kónilindegi jasandy keyipkerlerdi jasaugha mәjbýr bolatyn, sonynda soghan ózi de senip ruhany jandýniyesi ony da sezuden qalghan, al oqyrmandary ony ózining iydealy etip alatynday keyipkerler galeriyasy jasaqtaldy. Adamzattyng mәdeny ómirinde búryn-sondy bolmaghan múnday әdebiyetti «Proletar әdebiyeti» («kedeyler әdebiyeti» kýlkili emes pe!?) dep, atady. Bir ghajaby «kedeyler әdebiyetinin» әseri men nәtiyjesi óte joghary boldy, osy әdebiyetti jasaushy ókilderi alghashqy jyldarda-aq ýlken syilyqqargha ie bolyp, «úly aqyn, úly jazushy» degen ataq taghyp, tirisinde syi-qúrmetting tórinde, qalamaqynyng ýrip úrttaytyn tenizinde shalqydy, ólgen kezinde de «alyptar shoghyry» dep, әspetteldi.

Al, osy sel bop tasyp jatqan «kedeyler әdebiyetimen» susyndaghyn tobyr oqyrman, «Sosializmning saltanatty qúrlysyn salyp bitip, kommunizmning shyrqau shynyna sharq úrghan sovet halqy» retinde tәrbiyelenip jatty. Ásirese, «baqytqa kenelgen qazaq halqy» myng jyl jasasa da sory qaynaghan ózining ana tilin tәrk etip, Haq dinin qaq shekesinen bir teuip, qanyna singen salt-dәstýrin eskilikting qaldyghy retinde qarghap-silep, býkil sovet halqynyng ishinde, «mandayy jarqyrap» aldynghy oryngha shyqty. Mine, múny «kedeyler әdebiyetinin» nәtiyjesi emes dep kóriniz! Búghan bas shayqap, túryp tanqalasyz! Qalaysha búlay, dep?!

Áriyne, tek-tamyryn zorlyqpen úmyttyryp,  jalghanmen jadyn jadylap, jartykesh aqylmen qalghan qara tobyrdy osylay etuge bolady, eken! Qazirgi Qazaq halqy sonyng birden bir mysaly.

Endi, osynday bop qalghan halyqtyng jadyn qalpyna keltiru, jer silkinisinen qirap qalghan qalany qalpyna keltiruden jýz ese qiyn boluda. Sonyng ishinde әdebiyetin, әdebiyetting ishinde synyn. Óitkeni, «qyryq jylghy qyrghynda» (1916-1956) aitylmaghan aqiqatty aitatyn jazushy shygha ma? Shyqsa, oghan senetin adam bar ma? Onday, shygharmany baghalaytyn synshy bola ma?  Kýmәndi! Jalghan әdebiyet, jalghan synmen tәrbiyelengen bir dәuirlik ótirikke ýirengen «qoghamdyq sanany» sauyqtyru qiynnyng qiyny, әriyne!

Osy, syni-essening bas keyipkeri bolyp otyrghan Múhtar aghamyz toqsanynshy jyldyng bel ortasynda osy iske tәuekel etti. «Sary qazaq» romnyn jazyp shyqty. Búl  shygharmany «Júldyz» jurnalynan alghash oqyghanda, óz basym túmshalanghan sovettik sanamda jarq etip nayzaghay oyanghanday әserge bólendim. Qazaq dalasynda bolghan qasiretti alghash ret tanyp, «sosrealizm» shygharmalarynyn  jalghandyghyn úqtym. Quanghanymdan sol kezde Múhtar aghamnyng atyna «Júldyz» jurnaly arqyly hat jazghanym esimde. Júldyzdyng sol kezdegi oqyrmanyna «Sary qazaq» tosyn shygharma retinde kóringeni sózsiz, әitsede, múny әdebiyettegi aqiqattyng aityluy dep, oilay qoymaghan shyghar.

Eger, shynynda qarapayym oqyrman, múny esh aitylmaghan dәuir shyndyghy dep, týsingen bolsa, synshylar jaghy jalaulatyp jazugha tiyis edi. Olay bolmady,  Múhtar aghanyng sypataghan «...Ádeby syn – kórkemdik tanymnyng ózindik ólshemi, bardy baghalaushy ghana emes, endigi jana óriske jón silteushi, tanymdyq jәne oishyldyq qasiyetinen de birjola aiyrylyp, ýkimshi, núsqaushy qyzmetine jegildi...» deytin ústanymdaghy Qazaq-sovettik syn, sol «temir-beton» kýiinen onay ózgermeytinin taghy kórsetti, týk bolmaghanday tyrs etpedi.

Al, «Sary Qazaqty» qazir qayta eske týsirsem, Múhtar agha, ózin «sosrealizmnin» búghauynan shyqqanyn osy shygharmasy arqyly ashyq pash etse de, romandaghy oqigha, keyipkerleri qiyaly túrghyda somdalghan, qyzyl tónkeris pen sovettik-fashistik jýieni әshkerelegen simvoldyq shygharma boldy. Áytpegende, keng kólemde alsaq Semey ólkesinde, kishireytsek Shúbartau ónirinde qyzyl tónkeristing qandy izderi men  ashtyq pen bosqyndyqtyng neshe-ata oqighalary Múhtar aghanyng sanasynda sayrap túrghany belgili edi, әitse de onday tarihi, aqiqy derekterge barmady.

Mine, dәl osy tústa taqyryptaghy Múhtar aghanyng atyna qosaqtap jazghan «Múnaydar» degen ataudyng mәnin aitudyng kezegi keldi. Búl, osyghan deyin, «Abadan», «Bayanqara», «Jalqara» atty kólemdi romandar men taghy sonday hikayat, әngimelerinde bóriler men jylqyny bas keyipker etip, olargha erekshe aty-jón qoyyp, adamdarmen qoyan-qoltyq aralasyp ketetin, ghajayyp oqighalargha toly bólek bitimdi shygharmashylyghymen qalyng oqyrmangha tanymal bolghan  Aqjayyq ólkesindegi oraldyq qalamger Múnaydar Balmolda. (Ánshi Dimashtyng «Taghdyr maghan mahabbat ber!» әnining sózin jazghan)  Búl syni-essede qalamgerding eng soghy jazghan «Aqjan men Aqjibek» dilogiyasy  jayly oilarymdy ortagha salmaqpyn. (Ózi romandy «Aqjibek» dep ataghan edi, úsynys boyynsha ataugha  Aqjan esimi qosyldy)

775 bettik qoljazbany týpnúsqadan redaktor retinde oqyp shyqqanymda, bayaghy toqsanynshy jyldary Múhtar aghanyng «Sary qazaghyn» oqyghan kezdegi alasapyran kónil-kýiding kókjiyegi mýlde kenip ketkeni sonsha, Múnaydargha alghashqy emosiyamdy vatsappen jazyp ta jiberippin: «Múnaydar bauyrym, Qazaq-sovet sosrealistik әdebiyetine tónkeris jasadyn,  «Sary qazaqty» on ese oraytyn roman bolghan eken!» dep...

IYә, emosiya bir basqa da, dәlel-dәiekpen aitu mýlde basqa ekeni ayan. Sondyqtan da, osynsha kólemdi romannyng mazmúnyn týgel sholu qisynsyz ekenin bile túra, jogharydaghy atalghan  Qazaq elining basynan ótken «Qyryq jylghy qyrghyn» oqighalaryn búl dilogiyada qalay qamtyghanyn bayanday alsam da oqyrmangha kóp jaghday týsinikti bolar dep, payymdadym.

Romannyng alghashqy tarauy «Juantóbe» dep, bastalady. Búl avtordyng ata-babasynan bergi bayyrghy mekeni eken. Bylaysha aitqanda Oral ónirindegi úshy-qiyrsyz sozylyp jatqan  Qartabay qúmy. Jynghyl toghayy shoq-shoq bop ósken, ara-arasynda qaraghan, dýzgen, jiyde bútalary kómkergen, oidym-oydym jasyl jelekti oipandarda jasyryn qúdyqtar men búlaq kózi jyltyraghan suly qonystary da mol, syrt kózge súrqay kórinse de bayyrghy túrghynyna qút meken, ózindik an-qúsy men jasyryn qazynasy jeterlik jer shúrayy.

Mine, kiyiz ýili kóshpendi qazaqtyn  kedeyi men bayy bir qonysta býtin beybit auyl bolyp, qyzyghy men shyjyghy ortaq, aqsaqal ýlkenderi susynnyng atasy qymyzyn iship, tamaqtyng tóresi qazy-qarta, jal-jaya, jambas jep... adal tamaqty auqat qylghan talghampaz, dala danalyghymen tәrbiyelengen ónsheng degdar; bәibishe, toqal, qyzmetshi, sauynshy kelinshek syndy mәrtebeli әiel qauymy ýi-jay, sәndik búiym, kiyim-keshekting bәrin óz qoldarymen jasaytyn asqan sheber sәleuetti, aq tamaqtyng ne týrin dayyndaytyn yqtiyatty yspar; qazan-ayaq, mal sauu júmysynan esh talyqpaytyn jansebil júmysker,  sharshaudy bilmeytin әzilqoy, shat kónil;  qyz-jigitteri auyldyng býkil qyzmetin әlekendey jalandyrghan pysyq-sergek, týnderde alty-baqan terbep, aqsýiek laqtyryp mahabbattyng bal-shәrbatyn tatqan asqaq  sezimtal, bala-shaghasy qozy jayyp, tay mingen dala oinymen erjetken deni sau, erek kónildi; kók aspan astyndaghy erkindiktin  basqa eshbir el dәmin tatyp kórmegen býkil qazaq júrtyna ortaq osynday azat auyl, eshkimnen alasy da joq, beresi de joq, óz múqtajyn ózi ótegen sahara qauymy...  Býkil alash júrtyna etene tanys osynday elding tynys-tirligi  Juantóbede jangha jaqyn, etene suretteledi.

Kelesi tarauda osy auyldyng jomart bayy Taujýrekting kókey-kózinde  qayghysy qan qústyrghan  juyqta ótken jәittar bayandalady, Aq patsha pәrmen etken «on altynyn» jarlyghyna úshyraghan Taubaydyng eki úly bóten jerde qaza tauyp, biri úly mýgedek bop oralghan, endi qalghany aman bolsyn dep, shýkir etip otyrghanda auyldy qara qúiyn soqqanday  Aq gvardiya otryadtary men aq kazak degender beybit auylgha basyp kiredi.

Hikayanyng basynan sonyna deyin azattyq pen әdildik jolynda ayanbay kýresken, besaspap batyr, alashtyng býkil asyl qasiyetin boyyna sinirgen eniregen er, Aqjibektey sýigenine say sýispenshilikting piri, aqjýrek azamattyghymen oqyrmannyng kóniline berik ornyghatyn Aqjan bayandalady. Aqjannyng әkesin minip jýrgen atyna ara týskeni ýshin kazaktyng atamany tabanda atyp óltirip, kýieuine bolyspaqshy bolyp asha ala jýgirgen anasyn da atyp, osylaysha bozbala qas pen kózding arasyndatúl jetimdikke úshyraydy.  Osy auyldaghy Janas degen bala da, aq gvardiya ofiyseri kóz aldynda әkesin qylyshpen shauyp, sheshesin zorlap, bauyzdap óltirgen súmdyq ýreyden tilsiz qalady,  sonynda Aqjan oghan pana bolyp, oq pen ottyng ortasynda jetilgen osy jetimek, Qiyr shyghysqa sýrgindelip ketken Aqjan aghasynyn  artynda qalghan otbasyn baghyp, kitaptyng aqyryna deyin Janastyng asqan adamshylyghy men eren erlikteri jalghasyp, ayausyz qorlyqqa úshyraghan kinәsiz adamdardyng ar-úyat jolyndaghy jankeshti ómiri oqyrmannyng kóz aldynda jandy qalpynda  qala beredi...

Aqtardyng alapat lanynan esin әreng jiya bergen auylgha endi, Qyzyldar atanghan, auzy týkti, araq pen temekiden ónboyynan búrqyraghan súmdyq sasyq iyisinen sahara júrty jiyrenetin, taghy da myltyq asynyp, jalang qylyshtarymen aibat sheken aq oryspyz degenderden esh aiyrmasy joq,  auyldan aqysyz-púlsyz iship-jegenimen qoymay, qyzdary men әiel zatyna zorlyq jasap, olardy qorghaghan kimdi bolsa da ayamay ata salatyn jauyz kórinister órbiydi.

Taujýrek baydyng óz auylyna Qyzyl gvardiya otryady tikeley keledi. Alghashqy tarauda: «Qúiryq-jaly kelisken, tórt ayaghyn teng basqan tórkini qazaq túlpary aqboz attyng ýstinde otyrghan túz kózdi, shiratpa múrtty, shoshqa moyyn, tórtbaq túrpatty orys ofiyseri Taujýreke qarap, tilin búrap:

- Sen ba hozyaiyn? Esly ty hozyaiyn, togda nam nyam-nyam davay! Voda, su davay! U vas banya bar? Monsha? A vy jabayy kirgiyz, otkuda u vas banya? Haaa-haaa-haaa! Hotya by teplaya voda bar ma? Ty bay, prikaji, nam eda, bolishoy dastarhan, kumyz nujen...»

Bayaghyda basymyzgha sinip qalghan, adamdargha baqyt әkelgen, qútqarushy  qyzyl әskerler deytinderdin, múnda әdepten júrday, kelgen auyldy mazaqtay, basyna sóilegen sózi, onyng týr-siqyn Taujýrekting kózimen kóruimiz,  shang basqan  aqiqatty  qayta tiriltkendey.

«...Biz degen Vasiliy Ivanovich Chapaev bastaghan arnayy otryadpyz, atty әskermiz... Biz senderge kýn bermegen patsha samoderjaviyesining itteri, әlgi kazachestvonyn, aq gvardiyashylardyng atamandary: Dutov, Dynikiyn, Tolstov taghy kim bar edi, solardyng barlyghyn, jolymyzda kezdeskenderding bәrin týgel, birin de qaldyrmay qyryp-joyyp kele jatqan asa joyqyn kýshpiz! My vashu zemlu osbovodim ot sarskih psov! Vot tak, bay, vot tak! Tak chto, ty zrya nas... ne boysya, my tebe druzya. My zashitniky bednyh, zashitniky prostogo naroda! Sen bizden qoryqpa! My sen siyaqty kirgiyzgha dospyz...» Romanda ony әdeyi osylay sóiletken, óitkeni osy sózi arqyly oqyrman ony betbe bet kórgendey bolady.

«...Álginde orys ofiyseri jastaryng qayda, bizden ziyan joq degenin estigen Taujýrek esik jaqqa qarap, iyegin iyzegende, auyzda túrghandargha qymyz әkeltuge jas jigitterding birin jiberinder dep ishara búiryq bergen edi, baydyng onysyn týsinbegen Balsúlu bәibishesi ishke jana týsken kelinin jiberipti. Aqsisany kórgende manadan beri asqa tәbeti tartpay otyrghan orystar bir-birine úrlana qarap, jymyndasyp, as pen qymyzgha jarysa qol sozdy... Ózin Ivan Ivanovich dep tanystyrghan, kelgeli tóniregindegilerde auyz joqtay tek bir ózi sóilep otyrghan ofiyserding de shiykilsary ónine qan jýgirip, túz kózi Aqsisanyng omyrauynan taymay, tesilip, qatyp qalghan... Taujýrek orystyng búl kózqarasynan sekemdenip, kelinine qabaghyn shytyp, «búl aradan ket» degende Aqsisanyng qoly qaltyrap ketip, qúty toly qymyzdy ofiyserding jenine tógip aldy. Jalma-jan sulyqpen orystyng jenin sýrtpekshi bolghany sol-aq edi, ofiyserding qylysh pen tapansha baldaghynan kýstengen alaqany arudyng ash bilezigin shap berip ústap, az-kem júmsaq tәnin qysyp, jabysqan qalpy bosatpay qoydy. Qasqaghym sәtte bolghan osy bir oqys oqighadan Taujýrek selk etip shotyp ketti. Sholpysy synghyrlap, ýiden tez-tez basyp, shyghyp bara jatqan kelini auzy týkti kәpirding oljasyna ainalarday ýreylendi...»

«Aq týn» dep atalghan ýshinti tarau, «...Baydyng jyly-júmsaghyn jep, qymyzyna qyzynghan qyzyldar ertenine týske deyin úiyqtap, besin men ekindining arasynda baydan alghan iship-jemderin artynyp-tartynyp qúmgha asty. Ketip bara jatyp komandiyr:

- Bay, biz taghy oralamyz. Qúmnyng qoynauynda banda bar deydi, solardyng kózin qúrtyp, sening auylyna kelip, sol jenisimizdi toylaymyz! Sen oghan deyin kóp etip qymyz pisip qoy! Horosho? - dep auyzdyghymen alysqan aqboz atyna qamshy basyp, ytyryla shapty...»

Qyzyl orystyng sózine aldanyp, Taujýrek te, auyldaghylar da qyzyl-kóz jaudan aman qútyldyq, dep kónili jay tauyp jatqanda, syrtta súmdyq bolghanynan eshkimning habarsyz boluy, bir oqighadan bir oqighagha qaray osylaysha jyldam auysqan ýreyli kórinister, aldaghy bastalatyn qym-quyt jaghdaylardyng bastamasy bolyp, oqyrmandy endi ne bolar eken degizetin, kórkem teleserialdyng qat-qabat, shym-shytyryq kórinisterine qaray shaqyrady.

«...Auyldan úzap shyqqan erli-zayypty kól jaghasyna kelip, jynghyl tasasynda damyldap otyrghanda qaydan shyqqanyn, sau etip ýsh qaraqshy shygha kelmesi bar ma? Oho, jýirik at ta, súlu qatyn da tabyldy. Tek mynanyng erkegi bar eken, - dep bandalar ekeuin qorshay bergen.

- Aqsisa, sen maghan qarama! Qash!

Erbúlan atqa Aqsisany mingizip ýlgerdi. Ózi qamshysymen qaraqshylardy jasqap, birin úryp qúlatty. Arghy jaghy ne bolghanynan Aqsisa habarsyz. Ol sol shapqannan shauyp, ketip bara jatqan qyzyl әskerding ortasyna baryp ózi top ete týsti. Nәpsikózdi qyzyl komandirding silekeyi shúbyryp jýre bergen. Áskerding biri kelinshekti tez attan týsirip aldy. Aqsisa kelgen jaghyn núsqap, kýieuining qaraqshylardyng qolynda týsip qalghanyn aityp bezek qaqsa da, onyng sózin týsingen bir orys joq, zat tiyegen arbanyng birine ayaq-qolyn baylap, auyzyn shýberekpen tanyp, top etkizip tastay saldy. Janyna kýzet qoydy.,,» «...Qyzyldargha ne berdinder? Olardy qúmgha bastap bara jatqan kim? Bizding qúmda ekenimizdi olargha kim aitqan? dep, ýsh qaraqshy Erbúlandy úryp-soghyp, qinap súraqtyng astyna alyp, odan týk shyqpaghan song bauyzdap, jynghyl arasyna tastap ketti...»

Mine, Juantóbe auylynyng qasireti osylay bastalady, alysta jatqan Aqpatshanyng búiryghynan azamatynan aiyrylyp, qazaqqa jýz qaynasa sorpasy qosylmaytyn «tap kýresi» degen qandy tónkeristen aq pen qyzyl bolyp qyzyl qangha bógip qyrqysqan orys júrtynyng apatynan ayausyz zardap shekken, qyzyldan jenilip boy tasalaghan qaraqshylardan jәne qiyanat kórgen beyuaz qazaq auylynyng tragediyasy osylay órbiydi.

Romanda, «Aybala jәne Ayqara» dep ashylghan  tarau, taghy sonday «Nayzajal» syndy kóptegen erekshe atqa ie Aqjanmen baylanystaghy bóriler turaly san-qily hikaya, Aybala atty qanshyqtyng ózin bóltirik kezinde bosatyp jibergen Aqsisa kelinshekti qyzyldardyng arbasyndaghy qamaudan qútqarmaqshy bolghan ghajap oqighamen bastalyp, kitaptyng sonyna deyin san týrli tosyn әreketterimen oqyrmandy tәnti etedi.

Qyzyldar otryadynyng komandiyri Aqjibek qyz ýshin Taujýrekting auylyna qayta keledi, Al, Aqjibekti onyng ghashyghy Aqjan qyzyldardan qútqaru ýshin qyzdyng jengesi Aqsisa arqyly auyldan alyp shyghyp qúmgha tyghylady. Osyghan yzalanghan qyzyl komandiyr, auyldy tas-talqan atqylap dýrliktirip, taghy qyrghyn jasap, toghyz boyjetken qyzdy tútqyndap, eng jogharghy basshysy Chapeevqa syigha tartu maqsatynda arbagha tiyep әketedi. Ar-úyatyna berik qazaq qyzdary óz-ózin bauyzdap jolda óledi, ólikting ortasynda tiri qalghan Balshyryn arqyly auyl búl súmdyqty biledi. Osylay, aqtardyng kesaptynan qyzyldardyng jauyzdyghy asyp týsedi. Búl Juantóbe auylynda naqty bolghan qaraly oqighalar. Áytsede, qyzyldyng komandiyri búl qylmystyq әretin aqtyng qaraqshylaryna jauyp, el ishine  sybys taratyp súrqiyalyq jasaydy.

Osydan keyin, auyldyng aman qalghan jigitteri Aqjan bastap kek alugha shyghady, búryn aqtardyng soyylyn soqqan, keyin qyzyldardyng arasyna kirip alghan Panchenko degen kazak atamanymen qúm arasynda bolghan qiyan-keski shayqasta qazaq jigitterining mergendigi men alghyrlyghy kórkem filimdey keremet surettelgen. Al, Panchenko bolsa, osy Oral ónirindegi qazirgi Talovka degen audanda, bertinge deyin Sovet ókimetining býkil syi-siyapatyn iyelenip ómir sýrgen eken. El auzynda, Panchenkonyng jeke jasaghy sol audandaghy Gerasim degen emshining Anna degen jas qyzyn zorlap óltirip, ony sezip qalghan sheshesi Marfany  monshanyng peshine jaghyp iz jasyryp, myna qasiretten tózbegen  Gerasim ózin ózi atqany aitylady. Búl da Aqjannyng atyna jala bolyp jabylady. Panchenko alash ardageri Ghúmar Qarashty andyp jýrip ústap, azaptap óltiredi. Al, Anna qyzgha syrttay ghashyq bolyp jýretin, Gerasimning tamyry jas jigit Qarabek, osy qarasanda Panchenkodan kek alu ýshin onyng jasaghyna kelip qosylady, Ghúmar Qarashtyng azapty ólimine ol sýitip ol kuә bolghan. Ol kezde Qarabek ózin tanytbau ýshin betine qara perde kiyip jýrgendikten «Qarabet» atalyp jýredi. Búl atalghan naqty jayttardyng bәri romanda órttey qaulap, jalynday sharpyghan is-әrekettermen, shalt qimyldargha toly suretteulermen әri oqighagha aralasqandardyng jandy sózderimen oqyrmandy ýirip alady, sonau eles bop úmyt bola bastaghan qazaq dalasyndaghy qandy qasiretter kóz aldygha keledi.

Romandaghy ómir әri qaray jalghasuda, aq pen qyzyldyng soghysy ayaqtalyp әlgi baqyt әkeletin Sovet ókimeti de ornaghan shaq. Juantóbe auyly, adamy shyghyndap azyp-tozsa da tiri adam tirligin jalghastyruda.

«Mal ashuy – jan ashuy» dep atqa qonatyn elding malyn sypyryp alyp, sol ýshin attandasugha astyna minetin atyn da tartyp almady ma? Sosyn kelip alyp, endi keudendegi shybyn jan ózindiki, qansha shyryldasa da erkinde, deydi. Maldy ilkide kim kóringen qarulysy әketetin. Endi qújattap túryp, kózinen tizip alatyn bolghan. Újymdastyru, degen janalyq shyqqaly dalanyng tirligi týrpidey týrlengen. Bәrinen de ozyp túrghan janalyq búl aimaqqa komissar bolyp osy auyldaghy Bólekbaydyng ofiyser balasy kelipti. Chapaev diviziyasynda qyzmet atqarghan Tasbol Bólekbaev Sovetting sayasatyn soqqanda nebir ókilderding sózi oinamay qalady. Eldi qyryp kete jazdaghan Ivan, Fedot degen orys ofiyserleri Tekege ketkeli dala keng tynys ala bastaghanday bolghan edi, Tasbol siyaqtylar kelip, qos ókpeni qayta qysty.»

Osy qysqa bayandau ýzindiden-aq, Juantóbe auylynyng túrmys-jaghdayy búrynghydan da qiyndaytyny qylang beredi. Zaman súrqyn andaghan Juantóbening bayyrghy iyesi Taujýrek bay, sýiikti qyzy Aqjibekti batasyn berip Aqjangha qosady, dúshpan búryn syrttan jaulap kelgen orystar bolsa, endi  óz auyldarynan shyqqan Bólekbay, Tasbol, Qoyshybay, Narimandar odan da qiyn boldy. Qazaq aitqan «ishten shyqqan jau jaman» degendey sovetting milisiyasy bolyp alghan búrynghy  qúrby-qúrdastardyng zymiyan qyspaghynan saqtanghan Aqjan men Aqjibek otaularyn alyp qúm ishine ketedi, sonda ózgeshe tirilik qúrady. Biraq, búl kezde auylda újymdastyru bastalyp, aldyndaghy malynan aiyrylghan halyq, sonynda ýiindegi azyghynan júrday bolady, ashtyq ajaly etek alady. Sony kózimen kórip jýrse de, ózi toq Tasboldar lauazym men ataq ýshin eshteneden tartynbaytyn jalmauyzgha ainalghan. Osynyng bәri dәl sol kezdegi kýndelikti jaghday boyynsha eng eleusiz nәrse de úmyt qalmay, sebep-saldar bәri saralana  otyryp romanda yqtiyatty surettelgen.

Juantóbe auyly ashtyqtan tityqtap, qolda bar malynan eshtene qalmay, astyndaghy atynan basqa týgi joq auyl jigitteri songhy kýshin jiyp, halyqty qorghaushy emes, tonaushy bop ketken milisiyagha qarsy kóteriliske shyghady. Eng songhy úrpaghyn aman alyp qalu ýshin Taujýrek bay, kishi әieli Tәuir ekeui bir týnde bosyp, jol qiyndyghy men jol boyyndaghy eldi-mekenderdegi ashtyqqtan adam etin jeytin qorqynyshty qúbyjyq-adamdargha da qúrban bere otyryp, Qiyan ghúlamanyng tanystary arqyly, Astarhangha jetip, onda ózderinen búryn auyp barghan Bayqadam baydyng kómegining arqasynda teniz kemesimen Týrkiyagha ótip jan saughalaydy. Osydan keyin, Sovet ókimeti «halyq jauy», «otanyn satqan» degen jeleumen aman qalghan el azamttaryn ústau nauqany etek aldy. Onyng asqynghany sonsha, ishki ister men milisiya adam ústauda bәsekege týsti, bireudi bireuge andytty, andamay jarty sóz qarsylyq aiqandar ústalumen tynbay, ústaushylardyng ózi birin-biri ústata bastaydy.

«Juantóbening de súrqy ketip, oghan Shoshqalynyng orystary ma, basqa jaqtyng orystary ma, týri men tili bótender qonys teuip, jergilikti júrtpen aralasyp, ózderinshe kolhozdasyp jatyr... ...Atqora atqa, kense qyzyl jaghalygha tolyp, audandyq milisiya bastyghy Tasbol Bólekbaevtyng sharuasy jýrip, abyroy-bedeli ósken. Janaqazan audanynyng halqyn kolhozdastyru nauqanyna belsene kirisip, kózge týsken mayor oblystan maqtaular alyp, mereyi ósip, kónil-qoshy biraz marqayghan. Qazir ol telefonmen oblystaghy bastyghymen sóilesip otyr.»

Aqjan «halyq jauy» atanyp Qiyr shyghys Magadangha aidalyp ketedi. Tiri jesir qalghan Aqjibekti óz qolyna týsirmek bolyp, onyng ýiine kelgen Tasbol, qolyna ústap kelgen qúpiya qújatty sonda qaldyrghany ýshin, ózi de ústalyp, Aqjannyng qasynan biraq shyghady. Dúshpanyna da kek saqtaudy bilmeytin erkónil Aqjan ony lagerdegi soyqandardan qorghaumen bolady. Taghdyr qisynyn qaranyz, múnda Aqjan batyr, Qarabek batyrmen de jolyghady, Juantóbeden imam-molda jalasymen ústalghan Agharbay әulie de, Ertúran, Álim Balmolda (avtordyng tughan atasy), qazaq poeziyasynyng jaryq júldyzy, sovetke satylmaghany ýshin sottalghan Maghjan aqyn da sonda bir-birimen kezigui, jer týbi Qiyr shyghystaghy sayasy qylmyskerler lagerining neshe qiyly ómirin sol bolghan sәtindegidey oqyrmangha kórsetedi.

Romannan ýzindi: «Qys kәrine mingen. SSSR-di az uaqyttyng ishinde jaulap alamyn degen fashistik German әskeri kóp tústa ishkeri enip, eldi mekender men qalalardy basyp alyp jatqan kez. Qiyr Shyghystaghy Magadan, Kolyma ólkesinde enbekpen týzeu lagerlerinde jazasyn ótep jatqan tútqyndargha elde bolyp jatqan búl oqighalar aitylmaydy, eger bireu soghys, maydan shebi turaly, tipti jay «nemis», «japon» degen sózdi andausyz da aityp qalsa, sol ýshin tabanda atyp tastaydy, ne lagerding adam etin jep dәnikken ash itterining talauyna tastay salady.»

Romandaghy Qiyan diuana qazaqtyng býkil danalyghy men shyghystyng ghylym men ónerin jәne qorghanudyng ghajap tәsilderin biletin erekshe túlgha, osy Juantóbe auylyna syrttan kelgen. Qiyannyng úly Qiyal әkesinen ýirengen osy ghalamat ónerimen qiynshylyqqa úshyraghan Aqjandargha ýnemi tylsym әreketpen kómek kórsetedi. Qiyannyng qyzy Qadisha bolsa, «pyshaqshy qyz» degen atpen әigili bolyp, Juantóbe qúmyndaghy Panchenkolarmen jәne ózderin qudalaghan Tasboldyng milisiyalarymen bolghan kóptegen betpe-bet shayqastarda «qiyaq» dep shynghyra shygharghan ýnimen qatar jauynyng dittegen jerine arnayy dayyndaghan ýshkir pyshaqtaryn shanshumen jaudyng ýreyin úshyratyn-dy.  Osynday bir sәtterde Panchenkonyng qúramynda jýrgen Qarabek batyr, Qadishany jaudyng oghynan qorghap qalady, qyz da ony bilip tanqalady.

German men Orystyng soghysynyng sәl aldynda Aqjibek egiz tughan Alash úly men Aysýmbil qyzyn ertip, qasyna Qadishany serik qylyp qiyan qashyqtaghy jigiti Aqjandy izdeu saparyna shyghady. Alys jolda kórmegen qorlyqtyng bәrin kóre otyryp jigerli kelinshek aqyry Aghjandy tabady, lagerding shetindegi nu ormandy onasha baspanada bir sәtki baqytty ómirlerin ótkizedi. Osynday kýnderding birinde, Qarabek pen Qadisha jolyghyp, Agharbay iman ekeuining nekelerin qiyady. Qanshama qaraly kýnderden keyin, qazaq dalasynan qiyan shette bolghan kónildi jyltatyn osy kórinis, qazaq degen halyqtyng eshqashan ýmiti sónbeytin ómirsheng ekenine, has dúshpanyn da moyyndatqanday edi.

Romanda búnyng bәri de qúr bayandau emes, jandy oqighalarmen suretteledi. Osy sapardan Aqjibek te, (Qazaq degen úl) Qadisha da (Ghúmar atty úldy boldy) sýigen jarlarynan jýkti bolyp qaytady, ýzilmeytin ýmit, úrpaq ýshingi jankeshtilik, aq nekege adaldyq... últymyzdyng jaudyng qoly jetpeytin óshpes qasiyetterin osy hikayamen-aq jerine jetkize bayandaghanday...

Sovet armiyasynyng kýsh alyp shabuyldau kezeni bastalghanda, Qiyr shyghystaghy «halyq jauy» atanghan myndaghan tútqyndardy, «qylmystarynnan aqtaludyng múrsatyn beremiz» dep, aiyptalushy-qosyn retinde, arnayy maqsatta soghysqa salady. Romanda, búl oqigha jalpy derektermen bayandalumen qatar, Reyhstagty alu qarsanyndaghy qyzu soghys kórinisterinde qazaqtardyng erekshe erligin daralap suretteytin ghajap epizottar óte mol.

(jalghasy bar)

Abay Mauqaraúly,

jurnalist, jazushy

Abai.kz