(سىني-ەسسە)

مۇحتار دەپ، قازاق ادەبيەت الەمىنە ءماشھۇر اعامىز ماعاۋيندى ايتىپ وتىرمىن. ءماشھۇر ءسوزى دە كوتەرمەلەۋ ەمەس، وسى كىسىنىڭ ناقتى انىقتاماسى دەمەكپىن. وعان ءبىر دالەل، بۇكىل قالامگەرلىك ومىرىندە  وتە از سۇحبات بەرگەن، سونىڭ ىشىندە ەڭ سوڭعى، بيىلعى اقپان ايىنىڭ باسىندا ءيۋتۇب-ارناسىندا جۋرناليست ايا ءومىرتاي اتتى قىزبەن اڭگىمەلەسۋى بۇكىل قازاق ءتىلدى وقىرماندى (كورەرمەندى دەۋ دالىرەك) تاعى ءبىر دۇرلىكتىرىپ تاستاعىنى دەر ەدىم. ول سۇحباتتا وتكەن الپىس جاس كەزىندەگى ايبىن ازايعان، جەتپىستەگى جىگەر دە جاسىعانى بايقالسا دا، سول باياعى ماشھۇرلىگىمەن كورەرمەندى «مۇحتار اتا، تاعى نە دەر ەكەن!؟» دەگىزگەنى ءسوزسىز، سودان دا سونشا كوپ كورىلىم بولعانى انىق. بىلايشا ايتقاندا، قازاق ءتىلدى اۋديتوريادا ءجيى كەزىگە بەرمەيتىن جارتى ميلليوننان استام كورىلىم بولدى. (522 000)

ارينە، سەكسەننىڭ سەڭگىرىندەگى قاريالىق جاستىڭ موماقان، بايىرقالاعان وي-تولعاۋلارى كوڭىلگە جىلى تيەدى، ويتكەنى، سوۆەت كەزەڭىندە ابدەن قورلانىپ مازاققا ۇشىراعان قازاق تاريحىنىڭ مىڭ جىلدىق تولعاۋىن تارقاتتى. التىن وردا قاعاناتىنىڭ  ەلەۋلى كەزەڭدەرىن ەسكە سالدى. ارينە، سوۆەتتىڭ جالماۋىز تسەنزۋراسى كەزىندە جانكەشتىلىكپەن  «الداسپاننان» باستاپ «بەس عاسىر جىرلايدى» دەپ، تۇنشىققان قازاق رۋحانياتىن تىرىلتكەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ  العاشقى جىلى ءوز تاريحىنان جۇرداي توبىر كوپشىلىككە ارناپ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن» جازعان عالىم-قالامگەردىڭ اۋىزىنان شىققان ءاربىر دەرەك قازاق قاۋىمىنا قۇندى ەكەنى داۋسىز.

دەگەنمەن نەگىزگى مازمۇن ادەبيەت، سونىڭ ىشىندە ەشكىم ەمىن تاپپاي جۇرگەن ادەبي سىنعا – ءسوزى سىنىنا «قارت جانارتاۋ» تاعى ءبىر بۇرق ەتكەن جالىن-ويىن ايتىپتى.

مىنە، وسى جازبانى قولعا الۋىما سول «جانارتاۋ-ويدىڭ» «ىستىق لاۆا» پىكىرلەرى قوزعاۋ سالدى.  كوپ ۋاقىتتان بەرى كوكەيىمدە شەمەن بوپ جۇرگەن، «سىننىڭ سىنى» دەيتىن ءسوز ونەرىنە ارنالعان ءوزىمنىڭ جەكە تالعامىما ءدوپ كەلەتىن  جازۋشىنىڭ تولعامدى ويلارىنا قاتىستى وسى سىني-ەسسەمدى قولعا الۋعا دەن قويعان ەدىم. (بۇعان دەيىن وسى ۇستانىم بويىنشا، «قۋاندىقتىڭ سۋرەتكەرلىگى» (قالامگەر پورتالى، 29-09-2019),  «كەڭەس ءيۋسۇپ جانە ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» (مادەنيەت پورتالى،19-02-2021 «سوزبەن سومدالعان سيمفونيا ياكي اسقاردىڭ اداسقاعى» ت.ب. (جۇلدىز جۋرنالى، 2023-جىل 5-ءنومىرى) اتتى سىني-ەسسەلەر جازعام-دى)

وسى ارالىقتا رەسپۋبليكالىق  «مادەني پورتالدا»  جازۋشىنىڭ «ادەبي كوركەم سىن توڭىرەگىندە» (13-05-2024) ماقالاسى جاريالانىپ، الگى سۇحباتتا اتالعان  سىن تۋرالى ويلارى كولەمدى ساراپتاماعا اينالعانىن بايقادىم. «شىن مانىندە، قازاق ادەبيەت سىنى ءوز زامانىنان ەلۋ جىل ەمەس، تۋرا ءجۇز جىل – ءبىر عاسىر كەشەۋىلدەپ تۇرعانى انىق.  مىنە، قاراڭىز، قازاقتىڭ تەرەڭ تالداۋعا قۇرىلعان، تولىمدى، ءمان-ماعىنالى ادەبي سىنى – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى ايگىلى ماقالاسىنان باستاۋ الادى. 1923 جىل. باستاۋ عانا ەمەس، اقىر سوڭى. بۇدان بەرگى تۇتاس ءبىر ىقىلىمدا العا باسقان جوق، الەم ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ساۋاتسىزدىققا ۇرىندىق. ادەبي سىن – كوركەمدىك تانىمنىڭ وزىندىك ولشەمى، باردى باعالاۋشى عانا ەمەس، ەندىگى جاڭا ورىسكە ءجون سىلتەۋشى، تانىمدىق جانە ويشىلدىق قاسيەتىنەن دە ءبىرجولا ايىرىلىپ، ۇكىمشى، نۇسقاۋشى قىزمەتىنە جەگىلدى. البەتتە، بالشابەكتىك دۇمشە كوزقاراس، قاتاڭ قىسپاق  جانە بۇلتارىسسىز جارلىق ناتيجەسىندە.»

ءيا، اتاقتى «ون التىنىڭ كوتەرىلىسىنە» دەيىنگى ءجۇز جىلدىقتا اق پاتشا قازاقتىڭ جەر-سۋىن ءوزىنىڭ مەنشىگى ەتكەنىمەن قويماي، ادامدارىن قۇل ساناۋى – الاش جۇرتىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ ارتى الاپات كوتەرىلىس، سوڭعى قاندى توڭكەرىس، جالعاسى  جاپپاي اشتىق-قىرعىن،  اتامەكەننەن بەزىپ جانساۋعالاعان بوسقىنشىلدىق،   سوڭى الاش ارىستارىنىڭ تۇگەلدەي جازالانىپ اتىلىپ كەتۋى، كەلەسى كەزەڭدە گەرمان مەن  رەسەيدىڭ باسقىنشى سوعىسىنا قاتىسقان قازاق ازاماتتارىنىڭ  وراسان شىعىنعا ۇشىراۋى، وسىنشاما بالەكەتتەن تۇرعىن حالقى سيرەپ قالعان  ەلدى-مەكەندەردى بوتەن جۇرتتىڭ يەلەنىپ الۋى، ونى ءبۇلدىرىپ اياۋسىز جىرتىپ تالقانداۋى... دەگەن ەل مەن جەردى كۇيرەتكەن «قىرىق جىلعى قىرعىن» اتالعان قارالى وقيعا قازاق حالقىنىڭ باسىنان ءوتتى. ايتسەدە، جيىرما مەن وتىزىنشى جىلداردىڭ اراسىنداعى ءسال تىنىس، از مۇرساتتا  الاش ارداگەرلەرى حالقى ءۇشىن عاسىرعا تاتىيتىن  ءىس تىندىرىپ كەتتى، كوسەمدەرى قازاق شەكاراسىن شەگەندەپ، باسقاسى مەكتەپكە ارنالعان ءبىر-ءبىر وقۋلىق، ۇلگى بولارلىق ادەبي مۇرا قالدىردى.

مىنە، مۇحتار اعامىزدىڭ جوعارىداعى ۇزىندىدە جۇسىپبەك پەن ماعجان جايلى ايتقان حابارى وسى. قازاق ادەبي سىنىن العاش جازعان جۇسىپبەك، «اقبىلەك» اتتى عاجاپ رەاليستىك روماندى دا جازىپ كەتتى. توقسانىنشى جىلدان كەيىن «اقبىلەك» قولىمىزعا تيگەندە عانا، «بوتاگوز» بەن «توقاش بوكيندى» وقىپ، «قازاققا باقىت اكەلگەن وكتيابر» دەپ اينالعان باسىمىز، كەيىن جازىلعان «ءوز وتىڭدى وشىرمە»  مەن «اماناي مەن زامانايدى» وقىپ، «قاشقىن قازاق» دەپ، اينىعان جۇرەگىمىز، ءسال-ءپال ساۋىققانداي بولعان-دى.

«اقبىلەك» رومانى سوۆەتتىك وكىمەتتىڭ كەزىندە جازىلعاندىقتان اقتاردىڭ قازاق اۋىلىنا جاساعان لاڭىن عاجاپ شىناي كورسەتۋمەن قاتار سول كەزەڭدەگى قازاق جۇرتىنىڭ دا ناقتى جاعدايىن كەمەل سۋرەتتەۋى ءتىپتى كەيبىر تاراۋلاردىڭ پۋبليتسيستيكالىق ناقتىلىقپەن جازىلۋى، «سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەاليزممەن» ابدەن ۋلانعان سانامىزعا ساپ رۋحاني سامال-جەل سىندى بولعانىن ايتار ەدىم.

مۇحتار اعامىز  انىقتاماسىن  قىسقاشا بەرگەن «...بالشابەكتىك دۇمشە كوزقاراس، قاتاڭ قىسپاق  جانە بۇلتارىسسىز جارلىق...» دەۋى، وسى ومىرلىك اشىق اقيقاتتى جاسىرعان، جالعان جالالارمەن تولتىرىلعان ادەبيەتتىڭ باستالۋى ەدى. وسىلايشا جازىلعان شىعارمالاردى «مازمۇنى سوتسياليستىك، ءتۇرى ۇلتتىق»، «كەيىپكەرى كوممۋنيستىك مورالعا ساي، ءىس-ارەكەتى سوتسياليستىك جارىسپەن كورىنگەن» دەيتىن، سىننىڭ «سارا باعىتىن» سىزىپ قويدى. ءسويتىپ، شىعارماداعى كەيىپكەرلەردى، «جاعىمدى، جاعىمسىز، وڭباعان باي، وبال كەدەي» دەپ بولەتىن ۇردىسكە جول سالىندى. ياعني، جازۋشى ومىردەن الشاق، ءوز كوڭىلىندەگى جاساندى كەيىپكەرلەردى جاساۋعا ءماجبۇر بولاتىن، سوڭىندا سوعان ءوزى دە سەنىپ رۋحاني جاندۇنيەسى ونى دا سەزۋدەن قالعان، ال وقىرماندارى ونى ءوزىنىڭ يدەالى ەتىپ الاتىنداي كەيىپكەرلەر گالەرياسى جاساقتالدى. ادامزاتتىڭ مادەني ومىرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇنداي ادەبيەتتى «پرولەتار ادەبيەتى» («كەدەيلەر ادەبيەتى» كۇلكىلى ەمەس پە!؟) دەپ، اتادى. ءبىر عاجابى «كەدەيلەر ادەبيەتىنىڭ» اسەرى مەن ناتيجەسى وتە جوعارى بولدى، وسى ادەبيەتتى جاساۋشى وكىلدەرى العاشقى جىلداردا-اق ۇلكەن سىيلىققارعا يە بولىپ، «ۇلى اقىن، ۇلى جازۋشى» دەگەن اتاق تاعىپ، تىرىسىندە سىي-قۇرمەتتىڭ تورىندە، قالاماقىنىڭ ءۇرىپ ۇرتتايتىن تەڭىزىندە شالقىدى، ولگەن كەزىندە دە «الىپتار شوعىرى» دەپ، اسپەتتەلدى.

ال، وسى سەل بوپ تاسىپ جاتقان «كەدەيلەر ادەبيەتىمەن» سۋسىنداعىن توبىر وقىرمان، «ءسوتسياليزمنىڭ سالتاناتتى قۇرلىسىن سالىپ ءبىتىپ، كوممۋنيزمنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شارق ۇرعان سوۆەت حالقى» رەتىندە تاربيەلەنىپ جاتتى. اسىرەسە، «باقىتقا كەنەلگەن قازاق حالقى» مىڭ جىل جاساسا دا سورى قايناعان ءوزىنىڭ انا ءتىلىن تارك ەتىپ، حاق ءدىنىن قاق شەكەسىنەن ءبىر تەۋىپ، قانىنا سىڭگەن سالت-ءداستۇرىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى رەتىندە قارعاپ-سىلەپ، بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ ىشىندە، «ماڭدايى جارقىراپ» الدىڭعى ورىنعا شىقتى. مىنە، مۇنى «كەدەيلەر ادەبيەتىنىڭ» ناتيجەسى ەمەس دەپ كورىڭىز! بۇعان باس شايقاپ، تۇرىپ تاڭقالاسىز! قالايشا بۇلاي، دەپ؟!

ارينە، تەك-تامىرىن زورلىقپەن ۇمىتتىرىپ،  جالعانمەن جادىن جادىلاپ، جارتىكەش اقىلمەن قالعان قارا توبىردى وسىلاي ەتۋگە بولادى، ەكەن! قازىرگى قازاق حالقى سونىڭ بىردەن ءبىر مىسالى.

ەندى، وسىنداي بوپ قالعان حالىقتىڭ جادىن قالپىنا كەلتىرۋ، جەر سىلكىنىسىنەن قيراپ قالعان قالانى قالپىنا كەلتىرۋدەن ءجۇز ەسە قيىن بولۋدا. سونىڭ ىشىندە ادەبيەتىن، ادەبيەتتىڭ ىشىندە سىنىن. ويتكەنى، «قىرىق جىلعى قىرعىندا» (1916-1956) ايتىلماعان اقيقاتتى ايتاتىن جازۋشى شىعا ما؟ شىقسا، وعان سەنەتىن ادام بار ما؟ ونداي، شىعارمانى باعالايتىن سىنشى بولا ما؟  كۇماندى! جالعان ادەبيەت، جالعان سىنمەن تاربيەلەنگەن ءبىر داۋىرلىك وتىرىككە ۇيرەنگەن «قوعامدىق سانانى» ساۋىقتىرۋ قيىننىڭ قيىنى، ارينە!

وسى، سىني-ەسسەنىڭ باس كەيىپكەرى بولىپ وتىرعان مۇحتار اعامىز توقسانىنشى جىلدىڭ بەل ورتاسىندا وسى ىسكە تاۋەكەل ەتتى. «سارى قازاق» رومنىن جازىپ شىقتى. بۇل  شىعارمانى «جۇلدىز» جۋرنالىنان العاش وقىعاندا، ءوز باسىم تۇمشالانعان سوۆەتتىك سانامدا جارق ەتىپ نايزاعاي ويانعانداي اسەرگە بولەندىم. قازاق دالاسىندا بولعان قاسىرەتتى العاش رەت تانىپ، «سوتسرەاليزم» شىعارمالارىنىڭ  جالعاندىعىن ۇقتىم. قۋانعانىمدان سول كەزدە مۇحتار اعامنىڭ اتىنا «جۇلدىز» جۋرنالى ارقىلى حات جازعانىم ەسىمدە. جۇلدىزدىڭ سول كەزدەگى وقىرمانىنا «سارى قازاق» توسىن شىعارما رەتىندە كورىنگەنى ءسوزسىز، ايتسەدە، مۇنى ادەبيەتتەگى اقيقاتتىڭ ايتىلۋى دەپ، ويلاي قويماعان شىعار.

ەگەر، شىنىندا قاراپايىم وقىرمان، مۇنى ەش ايتىلماعان ءداۋىر شىندىعى دەپ، تۇسىنگەن بولسا، سىنشىلار جاعى جالاۋلاتىپ جازۋعا ءتيىس ەدى. ولاي بولمادى،  مۇحتار اعانىڭ سىپاتاعان «...ادەبي سىن – كوركەمدىك تانىمنىڭ وزىندىك ولشەمى، باردى باعالاۋشى عانا ەمەس، ەندىگى جاڭا ورىسكە ءجون سىلتەۋشى، تانىمدىق جانە ويشىلدىق قاسيەتىنەن دە ءبىرجولا ايىرىلىپ، ۇكىمشى، نۇسقاۋشى قىزمەتىنە جەگىلدى...» دەيتىن ۇستانىمداعى قازاق-سوۆەتتىك سىن، سول «تەمىر-بەتون» كۇيىنەن وڭاي وزگەرمەيتىنىن تاعى كورسەتتى، تۇك بولماعانداي تىرس ەتپەدى.

ال، «سارى قازاقتى» قازىر قايتا ەسكە تۇسىرسەم، مۇحتار اعا، ءوزىن «سوتسرەاليزمنىڭ» بۇعاۋىنان شىققانىن وسى شىعارماسى ارقىلى اشىق پاش ەتسە دە، رومانداعى وقيعا، كەيىپكەرلەرى قيالي تۇرعىدا سومدالعان، قىزىل توڭكەرىس پەن سوۆەتتىك-فاشيستىك جۇيەنى اشكەرەلەگەن سيمۆولدىق شىعارما بولدى. ايتپەگەندە، كەڭ كولەمدە الساق سەمەي ولكەسىندە، كىشىرەيتسەك شۇبارتاۋ وڭىرىندە قىزىل توڭكەرىستىڭ قاندى ىزدەرى مەن  اشتىق پەن بوسقىندىقتىڭ نەشە-اتا وقيعالارى مۇحتار اعانىڭ ساناسىندا سايراپ تۇرعانى بەلگىلى ەدى، ايتسە دە ونداي تاريحي، اقيقي دەرەكتەرگە بارمادى.

مىنە، ءدال وسى تۇستا تاقىرىپتاعى مۇحتار اعانىڭ اتىنا قوساقتاپ جازعان «مۇنايدار» دەگەن اتاۋدىڭ ءمانىن ايتۋدىڭ كەزەگى كەلدى. بۇل، وسىعان دەيىن، «ابادان»، «بايانقارا»، «جالقارا» اتتى كولەمدى روماندار مەن تاعى سونداي حيكايات، اڭگىمەلەرىندە بورىلەر مەن جىلقىنى باس كەيىپكەر ەتىپ، ولارعا ەرەكشە اتى-ءجون قويىپ، ادامدارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتەتىن، عاجايىپ وقيعالارعا تولى بولەك ءبىتىمدى شىعارماشىلىعىمەن قالىڭ وقىرمانعا تانىمال بولعان  اقجايىق ولكەسىندەگى ورالدىق قالامگەر مۇنايدار بالمولدا. ء(انشى ديماشتىڭ «تاعدىر ماعان ماحاببات بەر!» ءانىنىڭ ءسوزىن جازعان)  بۇل سىني-ەسسەدە قالامگەردىڭ ەڭ سوعى جازعان «اقجان مەن اقجىبەك» ديلوگياسى  جايلى ويلارىمدى ورتاعا سالماقپىن. ء(وزى روماندى «اقجىبەك» دەپ اتاعان ەدى، ۇسىنىس بويىنشا اتاۋعا  اقجان ەسىمى قوسىلدى)

775 بەتتىك قولجازبانى تۇپنۇسقادان رەداكتور رەتىندە وقىپ شىققانىمدا، باياعى توقسانىنشى جىلدارى مۇحتار اعانىڭ «سارى قازاعىن» وقىعان كەزدەگى الاساپىران كوڭىل-كۇيدىڭ كوكجيەگى مۇلدە كەڭىپ كەتكەنى سونشا، مۇنايدارعا العاشقى ەموتسيامدى ۆاتساپپەن جازىپ تا جىبەرىپپىن: «مۇنايدار باۋىرىم، قازاق-سوۆەت سوتسرەاليستىك ادەبيەتىنە توڭكەرىس جاسادىڭ،  «سارى قازاقتى» ون ەسە ورايتىن رومان بولعان ەكەن!» دەپ...

ءيا، ەموتسيا ءبىر باسقا دا، دالەل-دايەكپەن ايتۋ مۇلدە باسقا ەكەنى ايان. سوندىقتان دا، وسىنشا كولەمدى روماننىڭ مازمۇنىن تۇگەل شولۋ قيسىنسىز ەكەنىن بىلە تۇرا، جوعارىداعى اتالعان  قازاق ەلىنىڭ باسىنان وتكەن «قىرىق جىلعى قىرعىن» وقيعالارىن بۇل ديلوگيادا قالاي قامتىعانىن بايانداي السام دا وقىرمانعا كوپ جاعداي تۇسىنىكتى بولار دەپ، پايىمدادىم.

روماننىڭ العاشقى تاراۋى «جۋانتوبە» دەپ، باستالادى. بۇل اۆتوردىڭ اتا-باباسىنان بەرگى بايىرعى مەكەنى ەكەن. بىلايشا ايتقاندا ورال وڭىرىندەگى ۇشى-قيىرسىز سوزىلىپ جاتقان  قارتاباي قۇمى. جىڭعىل توعايى شوق-شوق بوپ وسكەن، ارا-اراسىندا قاراعان، دۇزگەن، جيدە بۇتالارى كومكەرگەن، ويدىم-ويدىم جاسىل جەلەكتى ويپاڭداردا جاسىرىن قۇدىقتار مەن بۇلاق كوزى جىلتىراعان سۋلى قونىستارى دا مول، سىرت كوزگە سۇرقاي كورىنسە دە بايىرعى تۇرعىنىنا قۇت مەكەن، وزىندىك اڭ-قۇسى مەن جاسىرىن قازىناسى جەتەرلىك جەر شۇرايى.

مىنە، كيىز ءۇيلى كوشپەندى قازاقتىڭ  كەدەيى مەن بايى ءبىر قونىستا ءبۇتىن بەيبىت اۋىل بولىپ، قىزىعى مەن شىجىعى ورتاق، اقساقال ۇلكەندەرى سۋسىننىڭ اتاسى قىمىزىن ءىشىپ، تاماقتىڭ تورەسى قازى-قارتا، جال-جايا، جامباس جەپ... ادال تاماقتى اۋقات قىلعان تالعامپاز، دالا دانالىعىمەن تاربيەلەنگەن وڭشەڭ دەگدار; بايبىشە، توقال، قىزمەتشى، ساۋىنشى كەلىنشەك سىندى مارتەبەلى ايەل قاۋىمى ءۇي-جاي، ساندىك بۇيىم، كيىم-كەشەكتىڭ ءبارىن ءوز قولدارىمەن جاسايتىن اسقان شەبەر سالەۋەتتى، اق تاماقتىڭ نە ءتۇرىن دايىندايتىن ىقتياتتى ىسپار; قازان-اياق، مال ساۋ جۇمىسىنان ەش تالىقپايتىن جانسەبىل جۇمىسكەر،  شارشاۋدى بىلمەيتىن ازىلقوي، شات كوڭىل;  قىز-جىگىتتەرى اۋىلدىڭ بۇكىل قىزمەتىن الەكەندەي جالاندىرعان پىسىق-سەرگەك، تۇندەردە التى-باقان تەربەپ، اقسۇيەك لاقتىرىپ ماحابباتتىڭ بال-ءشارباتىن تاتقان اسقاق  سەزىمتال، بالا-شاعاسى قوزى جايىپ، تاي مىنگەن دالا وينىمەن ەرجەتكەن دەنى ساۋ، ەرەك كوڭىلدى; كوك اسپان استىنداعى ەركىندىكتىڭ  باسقا ەشبىر ەل ءدامىن تاتىپ كورمەگەن بۇكىل قازاق جۇرتىنا ورتاق وسىنداي ازات اۋىل، ەشكىمنەن الاسى دا جوق، بەرەسى دە جوق، ءوز مۇقتاجىن ءوزى وتەگەن ساحارا قاۋىمى...  بۇكىل الاش جۇرتىنا ەتەنە تانىس وسىنداي ەلدىڭ تىنىس-تىرلىگى  جۋانتوبەدە جانعا جاقىن، ەتەنە سۋرەتتەلەدى.

كەلەسى تاراۋدا وسى اۋىلدىڭ جومارت بايى تاۋجۇرەكتىڭ كوكەي-كوزىندە  قايعىسى قان قۇستىرعان  جۋىقتا وتكەن ءجايتتار باياندالادى، اق پاتشا پارمەن ەتكەن «ون التىنىڭ» جارلىعىنا ۇشىراعان تاۋبايدىڭ ەكى ۇلى بوتەن جەردە قازا تاۋىپ، ءبىرى ۇلى مۇگەدەك بوپ ورالعان، ەندى قالعانى امان بولسىن دەپ، شۇكىر ەتىپ وتىرعاندا اۋىلدى قارا قۇيىن سوققانداي  اق گۆارديا وتريادتارى مەن اق كازاك دەگەندەر بەيبىت اۋىلعا باسىپ كىرەدى.

حيكايانىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىن ازاتتىق پەن ادىلدىك جولىندا ايانباي كۇرەسكەن، بەساسپاپ باتىر، الاشتىڭ بۇكىل اسىل قاسيەتىن بويىنا سىڭىرگەن ەڭىرەگەن ەر، اقجىبەكتەي سۇيگەنىنە ساي سۇيسپەنشىلىكتىڭ ءپىرى، اقجۇرەك ازاماتتىعىمەن وقىرماننىڭ كوڭىلىنە بەرىك ورنىعاتىن اقجان باياندالادى. اقجاننىڭ اكەسىن ءمىنىپ جۇرگەن اتىنا ارا تۇسكەنى ءۇشىن كازاكتىڭ اتامانى تاباندا اتىپ ءولتىرىپ، كۇيەۋىنە بولىسپاقشى بولىپ اشا الا جۇگىرگەن اناسىن دا اتىپ، وسىلايشا بوزبالا قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداتۇل جەتىمدىككە ۇشىرايدى.  وسى اۋىلداعى جاناس دەگەن بالا دا، اق گۆارديا وفيتسەرى كوز الدىندا اكەسىن قىلىشپەن شاۋىپ، شەشەسىن زورلاپ، باۋىزداپ ولتىرگەن سۇمدىق ۇرەيدەن ءتىلسىز قالادى،  سوڭىندا اقجان وعان پانا بولىپ، وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا جەتىلگەن وسى جەتىمەك، قيىر شىعىسقا سۇرگىندەلىپ كەتكەن اقجان اعاسىنىڭ  ارتىندا قالعان وتباسىن باعىپ، كىتاپتىڭ اقىرىنا دەيىن جاناستىڭ اسقان ادامشىلىعى مەن ەرەن ەرلىكتەرى جالعاسىپ، اياۋسىز قورلىققا ۇشىراعان كىناسىز ادامداردىڭ ار-ۇيات جولىنداعى جانكەشتى ءومىرى وقىرماننىڭ كوز الدىندا جاندى قالپىندا  قالا بەرەدى...

اقتاردىڭ الاپات لاڭىنان ەسىن ارەڭ جيا بەرگەن اۋىلعا ەندى، قىزىلدار اتانعان، اۋزى تۇكتى، اراق پەن تەمەكىدەن ءونبويىنان بۇرقىراعان سۇمدىق ساسىق يىسىنەن ساحارا جۇرتى جيرەنەتىن، تاعى دا مىلتىق اسىنىپ، جالاڭ قىلىشتارىمەن ايبات شەكەن اق ورىسپىز دەگەندەردەن ەش ايىرماسى جوق،  اۋىلدان اقىسىز-پۇلسىز ءىشىپ-جەگەنىمەن قويماي، قىزدارى مەن ايەل زاتىنا زورلىق جاساپ، ولاردى قورعاعان كىمدى بولسا دا اياماي اتا سالاتىن جاۋىز كورىنىستەر ءوربيدى.

تاۋجۇرەك بايدىڭ ءوز اۋىلىنا قىزىل گۆارديا وتريادى تىكەلەي كەلەدى. العاشقى تاراۋدا: «قۇيرىق-جالى كەلىسكەن، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان توركىنى قازاق تۇلپارى اقبوز اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان تۇز كوزدى، شيراتپا مۇرتتى، شوشقا مويىن، تورتباق تۇرپاتتى ورىس وفيتسەرى تاۋجۇرەكە قاراپ، ءتىلىن بۇراپ:

- سەن با حوزياين؟ ەسلي تى حوزياين، توگدا نام نيام-نيام داۆاي! ۆودا، سۋ داۆاي! ۋ ۆاس بانيا بار؟ مونشا؟ ا ۆى جابايى كيرگيز، وتكۋدا ۋ ۆاس بانيا؟ حااا-حااا-حااا! حوتيا بى تەپلايا ۆودا بار ما؟ تى باي، پريكاجي، نام ەدا، بولشوي داستارحان، كۋمىز نۋجەن...»

باياعىدا باسىمىزعا ءسىڭىپ قالعان، ادامدارعا باقىت اكەلگەن، قۇتقارۋشى  قىزىل اسكەرلەر دەيتىندەردىڭ، مۇندا ادەپتەن جۇرداي، كەلگەن اۋىلدى مازاقتاي، باسىنا سويلەگەن ءسوزى، ونىڭ ءتۇر-سيقىن تاۋجۇرەكتىڭ كوزىمەن كورۋىمىز،  شاڭ باسقان  اقيقاتتى  قايتا تىرىلتكەندەي.

«...ءبىز دەگەن ۆاسيلي يۆانوۆيچ چاپاەۆ باستاعان ارنايى وتريادپىز، اتتى اسكەرمىز... ءبىز سەندەرگە كۇن بەرمەگەن پاتشا سامودەرجاۆيەسىنىڭ يتتەرى، الگى كازاچەستۆونىڭ، اق گۆاردياشىلاردىڭ اتاماندارى: دۋتوۆ، دىنيكين، تولستوۆ تاعى كىم بار ەدى، سولاردىڭ بارلىعىن، جولىمىزدا كەزدەسكەندەردىڭ ءبارىن تۇگەل، ءبىرىن دە قالدىرماي قىرىپ-جويىپ كەلە جاتقان اسا جويقىن كۇشپىز! مى ۆاشۋ زەمليۋ وسبوۆوديم وت تسارسكيح پسوۆ! ۆوت تاك، باي، ۆوت تاك! تاك چتو، تى زريا ناس... نە بويسيا، مى تەبە درۋزيا. مى زاششيتنيكي بەدنىح، زاششيتنيكي پروستوگو نارودا! سەن بىزدەن قورىقپا! مى سەن سياقتى كيرگيزعا دوسپىز...» روماندا ونى ادەيى وسىلاي سويلەتكەن، ويتكەنى وسى ءسوزى ارقىلى وقىرمان ونى بەتبە بەت كورگەندەي بولادى.

«...الگىندە ورىس وفيتسەرى جاستارىڭ قايدا، بىزدەن زيان جوق دەگەنىن ەستىگەن تاۋجۇرەك ەسىك جاققا قاراپ، يەگىن يزەگەندە، اۋىزدا تۇرعاندارعا قىمىز اكەلتۋگە جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرىن جىبەرىڭدەر دەپ يشارا بۇيرىق بەرگەن ەدى، بايدىڭ ونىسىن تۇسىنبەگەن بالسۇلۋ بايبىشەسى ىشكە جاڭا تۇسكەن كەلىنىن جىبەرىپتى. اقسيسانى كورگەندە مانادان بەرى اسقا تابەتى تارتپاي وتىرعان ورىستار ءبىر-بىرىنە ۇرلانا قاراپ، جىمىڭداسىپ، اس پەن قىمىزعا جارىسا قول سوزدى... ءوزىن يۆان يۆانوۆيچ دەپ تانىستىرعان، كەلگەلى توڭىرەگىندەگىلەردە اۋىز جوقتاي تەك ءبىر ءوزى سويلەپ وتىرعان وفيتسەردىڭ دە شيكىلسارى وڭىنە قان جۇگىرىپ، تۇز كوزى اقسيسانىڭ ومىراۋىنان تايماي، تەسىلىپ، قاتىپ قالعان... تاۋجۇرەك ورىستىڭ بۇل كوزقاراسىنان سەكەمدەنىپ، كەلىنىنە قاباعىن شىتىپ، «بۇل ارادان كەت» دەگەندە اقسيسانىڭ قولى قالتىراپ كەتىپ، قۇتى تولى قىمىزدى وفيتسەردىڭ جەڭىنە توگىپ الدى. جالما-جان سۋلىقپەن ورىستىڭ جەڭىن سۇرتپەكشى بولعانى سول-اق ەدى، وفيتسەردىڭ قىلىش پەن تاپانشا بالداعىنان كۇستەنگەن الاقانى ارۋدىڭ اش بىلەزىگىن شاپ بەرىپ ۇستاپ، از-كەم جۇمساق ءتانىن قىسىپ، جابىسقان قالپى بوساتپاي قويدى. قاسقاعىم ساتتە بولعان وسى ءبىر وقىس وقيعادان تاۋجۇرەك سەلك ەتىپ شوتىپ كەتتى. شولپىسى سىڭعىرلاپ، ۇيدەن تەز-تەز باسىپ، شىعىپ بارا جاتقان كەلىنى اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ ولجاسىنا اينالارداي ۇرەيلەندى...»

«اق ءتۇن» دەپ اتالعان ءۇشىنتى تاراۋ، «...بايدىڭ جىلى-جۇمساعىن جەپ، قىمىزىنا قىزىنعان قىزىلدار ەرتەڭىنە تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپ، بەسىن مەن ەكىندىنىڭ اراسىندا بايدان العان ءىشىپ-جەمدەرىن ارتىنىپ-تارتىنىپ قۇمعا استى. كەتىپ بارا جاتىپ كوماندير:

- باي، ءبىز تاعى ورالامىز. قۇمنىڭ قويناۋىندا باندا بار دەيدى، سولاردىڭ كوزىن قۇرتىپ، سەنىڭ اۋىلىڭا كەلىپ، سول جەڭىسىمىزدى تويلايمىز! سەن وعان دەيىن كوپ ەتىپ قىمىز ءپىسىپ قوي! حوروشو؟ - دەپ اۋىزدىعىمەن الىسقان اقبوز اتىنا قامشى باسىپ، ىتىرىلا شاپتى...»

قىزىل ورىستىڭ سوزىنە الدانىپ، تاۋجۇرەك تە، اۋىلداعىلار دا قىزىل-كوز جاۋدان امان قۇتىلدىق، دەپ كوڭىلى جاي تاۋىپ جاتقاندا، سىرتتا سۇمدىق بولعانىنان ەشكىمنىڭ حابارسىز بولۋى، ءبىر وقيعادان ءبىر وقيعاعا قاراي وسىلايشا جىلدام اۋىسقان ۇرەيلى كورىنىستەر، الداعى باستالاتىن قىم-قۋىت جاعدايلاردىڭ باستاماسى بولىپ، وقىرماندى ەندى نە بولار ەكەن دەگىزەتىن، كوركەم تەلەسەريالدىڭ قات-قابات، شىم-شىتىرىق كورىنىستەرىنە قاراي شاقىرادى.

«...اۋىلدان ۇزاپ شىققان ەرلى-زايىپتى كول جاعاسىنا كەلىپ، جىڭعىل تاساسىندا دامىلداپ وتىرعاندا قايدان شىققانىن، ساۋ ەتىپ ءۇش قاراقشى شىعا كەلمەسى بار ما؟ وھو، جۇيرىك ات تا، سۇلۋ قاتىن دا تابىلدى. تەك مىنانىڭ ەركەگى بار ەكەن، - دەپ باندالار ەكەۋىن قورشاي بەرگەن.

- اقسيسا، سەن ماعان قاراما! قاش!

ەربۇلان اتقا اقسيسانى مىنگىزىپ ۇلگەردى. ءوزى قامشىسىمەن قاراقشىلاردى جاسقاپ، ءبىرىن ۇرىپ قۇلاتتى. ارعى جاعى نە بولعانىنان اقسيسا حابارسىز. ول سول شاپقاننان شاۋىپ، كەتىپ بارا جاتقان قىزىل اسكەردىڭ ورتاسىنا بارىپ ءوزى توپ ەتە ءتۇستى. ناپسىكوزدى قىزىل كومانديردىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ جۇرە بەرگەن. اسكەردىڭ ءبىرى كەلىنشەكتى تەز اتتان ءتۇسىرىپ الدى. اقسيسا كەلگەن جاعىن نۇسقاپ، كۇيەۋىنىڭ قاراقشىلاردىڭ قولىندا ءتۇسىپ قالعانىن ايتىپ بەزەك قاقسا دا، ونىڭ ءسوزىن تۇسىنگەن ءبىر ورىس جوق، زات تيەگەن اربانىڭ بىرىنە اياق-قولىن بايلاپ، اۋىزىن شۇبەرەكپەن تاڭىپ، توپ ەتكىزىپ تاستاي سالدى. جانىنا كۇزەت قويدى.،،» «...قىزىلدارعا نە بەردىڭدەر؟ ولاردى قۇمعا باستاپ بارا جاتقان كىم؟ ءبىزدىڭ قۇمدا ەكەنىمىزدى ولارعا كىم ايتقان؟ دەپ، ءۇش قاراقشى ەربۇلاندى ۇرىپ-سوعىپ، قيناپ سۇراقتىڭ استىنا الىپ، ودان تۇك شىقپاعان سوڭ باۋىزداپ، جىڭعىل اراسىنا تاستاپ كەتتى...»

مىنە، جۋانتوبە اۋىلىنىڭ قاسىرەتى وسىلاي باستالادى، الىستا جاتقان اقپاتشانىڭ بۇيرىعىنان ازاماتىنان ايىرىلىپ، قازاققا ءجۇز قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن «تاپ كۇرەسى» دەگەن قاندى توڭكەرىستەن اق پەن قىزىل بولىپ قىزىل قانعا بوگىپ قىرقىسقان ورىس جۇرتىنىڭ اپاتىنان اياۋسىز زارداپ شەككەن، قىزىلدان جەڭىلىپ بوي تاسالاعان قاراقشىلاردان جانە قيانات كورگەن بەيۋاز قازاق اۋىلىنىڭ تراگەدياسى وسىلاي ءوربيدى.

روماندا، «ايبالا جانە ايقارا» دەپ اشىلعان  تاراۋ، تاعى سونداي «نايزاجال» سىندى كوپتەگەن ەرەكشە اتقا يە اقجانمەن بايلانىستاعى بورىلەر تۋرالى سان-قيلى حيكايا، ايبالا اتتى قانشىقتىڭ ءوزىن بولتىرىك كەزىندە بوساتىپ جىبەرگەن اقسيسا كەلىنشەكتى قىزىلداردىڭ ارباسىنداعى قاماۋدان قۇتقارماقشى بولعان عاجاپ وقيعامەن باستالىپ، كىتاپتىڭ سوڭىنا دەيىن سان ءتۇرلى توسىن ارەكەتتەرىمەن وقىرماندى ءتانتى ەتەدى.

قىزىلدار وتريادىنىڭ كومانديرى اقجىبەك قىز ءۇشىن تاۋجۇرەكتىڭ اۋىلىنا قايتا كەلەدى، ال، اقجىبەكتى ونىڭ عاشىعى اقجان قىزىلداردان قۇتقارۋ ءۇشىن قىزدىڭ جەڭگەسى اقسيسا ارقىلى اۋىلدان الىپ شىعىپ قۇمعا تىعىلادى. وسىعان ىزالانعان قىزىل كوماندير، اۋىلدى تاس-تالقان اتقىلاپ دۇرلىكتىرىپ، تاعى قىرعىن جاساپ، توعىز بويجەتكەن قىزدى تۇتقىنداپ، ەڭ جوعارعى باسشىسى چاپەەۆقا سىيعا تارتۋ ماقساتىندا ارباعا تيەپ اكەتەدى. ار-ۇياتىنا بەرىك قازاق قىزدارى ءوز-ءوزىن باۋىزداپ جولدا ولەدى، ولىكتىڭ ورتاسىندا ءتىرى قالعان بالشىرىن ارقىلى اۋىل بۇل سۇمدىقتى بىلەدى. وسىلاي، اقتاردىڭ كەساپتىنان قىزىلداردىڭ جاۋىزدىعى اسىپ تۇسەدى. بۇل جۋانتوبە اۋىلىندا ناقتى بولعان قارالى وقيعالار. ايتسەدە، قىزىلدىڭ كومانديرى بۇل قىلمىستىق ارەتىن اقتىڭ قاراقشىلارىنا جاۋىپ، ەل ىشىنە  سىبىس تاراتىپ سۇرقيالىق جاسايدى.

وسىدان كەيىن، اۋىلدىڭ امان قالعان جىگىتتەرى اقجان باستاپ كەك الۋعا شىعادى، بۇرىن اقتاردىڭ سويىلىن سوققان، كەيىن قىزىلداردىڭ اراسىنا كىرىپ العان پانچەنكو دەگەن كازاك اتامانىمەن قۇم اراسىندا بولعان قيان-كەسكى شايقاستا قازاق جىگىتتەرىنىڭ مەرگەندىگى مەن العىرلىعى كوركەم فيلمدەي كەرەمەت سۋرەتتەلگەن. ال، پانچەنكو بولسا، وسى ورال وڭىرىندەگى قازىرگى تالوۆكا دەگەن اۋداندا، بەرتىنگە دەيىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ بۇكىل سىي-سياپاتىن يەلەنىپ ءومىر سۇرگەن ەكەن. ەل اۋزىندا، پانچەنكونىڭ جەكە جاساعى سول اۋدانداعى گەراسيم دەگەن ەمشىنىڭ اننا دەگەن جاس قىزىن زورلاپ ءولتىرىپ، ونى سەزىپ قالعان شەشەسى مارفانى  مونشانىڭ پەشىنە جاعىپ ءىز جاسىرىپ، مىنا قاسىرەتتەن توزبەگەن  گەراسيم ءوزىن ءوزى اتقانى ايتىلادى. بۇل دا اقجاننىڭ اتىنا جالا بولىپ جابىلادى. پانچەنكو الاش ارداگەرى عۇمار قاراشتى اڭدىپ ءجۇرىپ ۇستاپ، ازاپتاپ ولتىرەدى. ال، اننا قىزعا سىرتتاي عاشىق بولىپ جۇرەتىن، گەراسيمنىڭ تامىرى جاس جىگىت قارابەك، وسى قاراساڭدا پانچەنكودان كەك الۋ ءۇشىن ونىڭ جاساعىنا كەلىپ قوسىلادى، عۇمار قاراشتىڭ ازاپتى ولىمىنە ول ءسۇيتىپ ول كۋا بولعان. ول كەزدە قارابەك ءوزىن تانىتباۋ ءۇشىن بەتىنە قارا پەردە كيىپ جۇرگەندىكتەن «قارابەت» اتالىپ جۇرەدى. بۇل اتالعان ناقتى جايتتاردىڭ ءبارى روماندا ورتتەي قاۋلاپ، جالىنداي شارپىعان ءىس-ارەكەتتەرمەن، شالت قيمىلدارعا تولى سۋرەتتەۋلەرمەن ءارى وقيعاعا ارالاسقانداردىڭ جاندى سوزدەرىمەن وقىرماندى ءۇيرىپ الادى، سوناۋ ەلەس بوپ ۇمىت بولا باستاعان قازاق دالاسىنداعى قاندى قاسىرەتتەر كوز الدىعا كەلەدى.

رومانداعى ءومىر ءارى قاراي جالعاسۋدا، اق پەن قىزىلدىڭ سوعىسى اياقتالىپ الگى باقىت اكەلەتىن سوۆەت وكىمەتى دە ورناعان شاق. جۋانتوبە اۋىلى، ادامى شىعىنداپ ازىپ-توزسا دا ءتىرى ادام تىرلىگىن جالعاستىرۋدا.

«مال اشۋى – جان اشۋى» دەپ اتقا قوناتىن ەلدىڭ مالىن سىپىرىپ الىپ، سول ءۇشىن اتتانداسۋعا استىنا مىنەتىن اتىن دا تارتىپ المادى ما؟ سوسىن كەلىپ الىپ، ەندى كەۋدەڭدەگى شىبىن جان وزىڭدىكى، قانشا شىرىلداسا دا ەركىڭدە، دەيدى. مالدى ىلكىدە كىم كورىنگەن قارۋلىسى اكەتەتىن. ەندى قۇجاتتاپ تۇرىپ، كوزىنەن ءتىزىپ الاتىن بولعان. ۇجىمداستىرۋ، دەگەن جاڭالىق شىققالى دالانىڭ تىرلىگى تۇرپىدەي تۇرلەنگەن. بارىنەن دە وزىپ تۇرعان جاڭالىق بۇل ايماققا كوميسسار بولىپ وسى اۋىلداعى بولەكبايدىڭ وفيتسەر بالاسى كەلىپتى. چاپاەۆ ديۆيزياسىندا قىزمەت اتقارعان تاسبول بولەكباەۆ سوۆەتتىڭ ساياساتىن سوققاندا نەبىر وكىلدەردىڭ ءسوزى ويناماي قالادى. ەلدى قىرىپ كەتە جازداعان يۆان، فەدوت دەگەن ورىس وفيتسەرلەرى تەكەگە كەتكەلى دالا كەڭ تىنىس الا باستاعانداي بولعان ەدى، تاسبول سياقتىلار كەلىپ، قوس وكپەنى قايتا قىستى.»

وسى قىسقا بايانداۋ ۇزىندىدەن-اق، جۋانتوبە اۋىلىنىڭ تۇرمىس-جاعدايى بۇرىنعىدان دا قيىندايتىنى قىلاڭ بەرەدى. زامان سۇرقىن اڭداعان جۋانتوبەنىڭ بايىرعى يەسى تاۋجۇرەك باي، سۇيىكتى قىزى اقجىبەكتى باتاسىن بەرىپ اقجانعا قوسادى، دۇشپان بۇرىن سىرتتان جاۋلاپ كەلگەن ورىستار بولسا، ەندى  ءوز اۋىلدارىنان شىققان بولەكباي، تاسبول، قويشىباي، ناريماندار ودان دا قيىن بولدى. قازاق ايتقان «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەندەي سوۆەتتىڭ ميليتسياسى بولىپ العان بۇرىنعى  قۇربى-قۇرداستاردىڭ زىميان قىسپاعىنان ساقتانعان اقجان مەن اقجىبەك وتاۋلارىن الىپ قۇم ىشىنە كەتەدى، سوندا وزگەشە تىرىلىك قۇرادى. بىراق، بۇل كەزدە اۋىلدا ۇجىمداستىرۋ باستالىپ، الدىنداعى مالىنان ايىرىلعان حالىق، سوڭىندا ۇيىندەگى ازىعىنان جۇرداي بولادى، اشتىق اجالى ەتەك الادى. سونى كوزىمەن كورىپ جۇرسە دە، ءوزى توق تاسبولدار لاۋازىم مەن اتاق ءۇشىن ەشتەڭەدەن تارتىنبايتىن جالماۋىزعا اينالعان. وسىنىڭ ءبارى ءدال سول كەزدەگى كۇندەلىكتى جاعداي بويىنشا ەڭ ەلەۋسىز نارسە دە ۇمىت قالماي، سەبەپ-سالدار ءبارى سارالانا  وتىرىپ روماندا ىقتياتتى سۋرەتتەلگەن.

جۋانتوبە اۋىلى اشتىقتان تيتىقتاپ، قولدا بار مالىنان ەشتەڭە قالماي، استىنداعى اتىنان باسقا تۇگى جوق اۋىل جىگىتتەرى سوڭعى كۇشىن جيىپ، حالىقتى قورعاۋشى ەمەس، توناۋشى بوپ كەتكەن ميليتسياعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعادى. ەڭ سوڭعى ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن تاۋجۇرەك باي، كىشى ايەلى ءتاۋىر ەكەۋى ءبىر تۇندە بوسىپ، جول قيىندىعى مەن جول بويىنداعى ەلدى-مەكەندەردەگى اشتىققتان ادام ەتىن جەيتىن قورقىنىشتى قۇبىجىق-ادامدارعا دا قۇربان بەرە وتىرىپ، قيان عۇلامانىڭ تانىستارى ارقىلى، استارحانعا جەتىپ، وندا وزدەرىنەن بۇرىن اۋىپ بارعان بايقادام بايدىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا تەڭىز كەمەسىمەن تۇركياعا ءوتىپ جان ساۋعالايدى. وسىدان كەيىن، سوۆەت وكىمەتى «حالىق جاۋى»، «وتانىن ساتقان» دەگەن جەلەۋمەن امان قالعان ەل ازامتتارىن ۇستاۋ ناۋقانى ەتەك الدى. ونىڭ اسقىنعانى سونشا، ىشكى ىستەر مەن ميليتسيا ادام ۇستاۋدا باسەكەگە ءتۇستى، بىرەۋدى بىرەۋگە اڭدىتتى، اڭداماي جارتى ءسوز قارسىلىق ايقاندار ۇستالۋمەن تىنباي، ۇستاۋشىلاردىڭ ءوزى ءبىرىن-ءبىرى ۇستاتا باستايدى.

«جۋانتوبەنىڭ دە سۇرقى كەتىپ، وعان شوشقالىنىڭ ورىستارى ما، باسقا جاقتىڭ ورىستارى ما، ءتۇرى مەن ءتىلى بوتەندەر قونىس تەۋىپ، جەرگىلىكتى جۇرتپەن ارالاسىپ، وزدەرىنشە كولحوزداسىپ جاتىر... ...اتقورا اتقا، كەڭسە قىزىل جاعالىعا تولىپ، اۋداندىق ميليتسيا باستىعى تاسبول بولەكباەۆتىڭ شارۋاسى ءجۇرىپ، ابىروي-بەدەلى وسكەن. جاڭاقازان اۋدانىنىڭ حالقىن كولحوزداستىرۋ ناۋقانىنا بەلسەنە كىرىسىپ، كوزگە تۇسكەن مايور وبلىستان ماقتاۋلار الىپ، مەرەيى ءوسىپ، كوڭىل-قوشى ءبىراز مارقايعان. قازىر ول تەلەفونمەن وبلىستاعى باستىعىمەن سويلەسىپ وتىر.»

اقجان «حالىق جاۋى» اتانىپ قيىر شىعىس ماگادانعا ايدالىپ كەتەدى. ءتىرى جەسىر قالعان اقجىبەكتى ءوز قولىنا تۇسىرمەك بولىپ، ونىڭ ۇيىنە كەلگەن تاسبول، قولىنا ۇستاپ كەلگەن قۇپيا قۇجاتتى سوندا قالدىرعانى ءۇشىن، ءوزى دە ۇستالىپ، اقجاننىڭ قاسىنان بىراق شىعادى. دۇشپانىنا دا كەك ساقتاۋدى بىلمەيتىن ەركوڭىل اقجان ونى لاگەردەگى سويقانداردان قورعاۋمەن بولادى. تاعدىر قيسىنىن قاراڭىز، مۇندا اقجان باتىر، قارابەك باتىرمەن دە جولىعادى، جۋانتوبەدەن يمام-مولدا جالاسىمەن ۇستالعان اعارباي اۋليە دە، ەرتۇران، ءالىم بالمولدا (اۆتوردىڭ تۋعان اتاسى), قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق جۇلدىزى، سوۆەتكە ساتىلماعانى ءۇشىن سوتتالعان ماعجان اقىن دا سوندا ءبىر-بىرىمەن كەزىگۋى، جەر ءتۇبى قيىر شىعىستاعى ساياسي قىلمىسكەرلەر لاگەرىنىڭ نەشە قيىلى ءومىرىن سول بولعان ساتىندەگىدەي وقىرمانعا كورسەتەدى.

روماننان ءۇزىندى: «قىس كارىنە مىنگەن. سسسر-ءدى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاۋلاپ الامىن دەگەن فاشيستىك گەرمان اسكەرى كوپ تۇستا ىشكەرى ەنىپ، ەلدى مەكەندەر مەن قالالاردى باسىپ الىپ جاتقان كەز. قيىر شىعىستاعى ماگادان، كولىما ولكەسىندە ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىندە جازاسىن وتەپ جاتقان تۇتقىندارعا ەلدە بولىپ جاتقان بۇل وقيعالار ايتىلمايدى، ەگەر بىرەۋ سوعىس، مايدان شەبى تۋرالى، ءتىپتى جاي «نەمىس»، «جاپون» دەگەن ءسوزدى اڭداۋسىز دا ايتىپ قالسا، سول ءۇشىن تاباندا اتىپ تاستايدى، نە لاگەردىڭ ادام ەتىن جەپ دانىككەن اش يتتەرىنىڭ تالاۋىنا تاستاي سالادى.»

رومانداعى قيان ديۋانا قازاقتىڭ بۇكىل دانالىعى مەن شىعىستىڭ عىلىم مەن ونەرىن جانە قورعانۋدىڭ عاجاپ تاسىلدەرىن بىلەتىن ەرەكشە تۇلعا، وسى جۋانتوبە اۋىلىنا سىرتتان كەلگەن. قياننىڭ ۇلى قيال اكەسىنەن ۇيرەنگەن وسى عالامات ونەرىمەن قيىنشىلىققا ۇشىراعان اقجاندارعا ۇنەمى تىلسىم ارەكەتپەن كومەك كورسەتەدى. قياننىڭ قىزى قاديشا بولسا، «پىشاقشى قىز» دەگەن اتپەن ايگىلى بولىپ، جۋانتوبە قۇمىنداعى پانچەنكولارمەن جانە وزدەرىن قۋدالاعان تاسبولدىڭ ميليتسيالارىمەن بولعان كوپتەگەن بەتپە-بەت شايقاستاردا «قياق» دەپ شىڭعىرا شىعارعان ۇنىمەن قاتار جاۋىنىڭ دىتتەگەن جەرىنە ارنايى دايىنداعان ۇشكىر پىشاقتارىن شانشۋمەن جاۋدىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن-دى.  وسىنداي ءبىر ساتتەردە پانچەنكونىڭ قۇرامىندا جۇرگەن قارابەك باتىر، قاديشانى جاۋدىڭ وعىنان قورعاپ قالادى، قىز دا ونى ءبىلىپ تاڭقالادى.

گەرمان مەن ورىستىڭ سوعىسىنىڭ ءسال الدىندا اقجىبەك ەگىز تۋعان الاش ۇلى مەن ءايسۇمبىل قىزىن ەرتىپ، قاسىنا قاديشانى سەرىك قىلىپ قيان قاشىقتاعى جىگىتى اقجاندى ىزدەۋ ساپارىنا شىعادى. الىس جولدا كورمەگەن قورلىقتىڭ ءبارىن كورە وتىرىپ جىگەرلى كەلىنشەك اقىرى اعجاندى تابادى، لاگەردىڭ شەتىندەگى نۋ ورماندى وڭاشا باسپانادا ءبىر ساتكى باقىتتى ومىرلەرىن وتكىزەدى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە، قارابەك پەن قاديشا جولىعىپ، اعارباي يمان ەكەۋىنىڭ نەكەلەرىن قيادى. قانشاما قارالى كۇندەردەن كەيىن، قازاق دالاسىنان قيان شەتتە بولعان كوڭىلدى جىلتاتىن وسى كورىنىس، قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەشقاشان ءۇمىتى سونبەيتىن ومىرشەڭ ەكەنىنە، حاس دۇشپانىن دا مويىنداتقانداي ەدى.

روماندا بۇنىڭ ءبارى دە قۇر بايانداۋ ەمەس، جاندى وقيعالارمەن سۋرەتتەلەدى. وسى ساپاردان اقجىبەك تە، (قازاق دەگەن ۇل) قاديشا دا (عۇمار اتتى ۇلدى بولدى) سۇيگەن جارلارىنان جۇكتى بولىپ قايتادى، ۇزىلمەيتىن ءۇمىت، ۇرپاق ۇشىنگى جانكەشتىلىك، اق نەكەگە ادالدىق... ۇلتىمىزدىڭ جاۋدىڭ قولى جەتپەيتىن وشپەس قاسيەتتەرىن وسى حيكايامەن-اق جەرىنە جەتكىزە بايانداعانداي...

سوۆەت ارمياسىنىڭ كۇش الىپ شابۋىلداۋ كەزەڭى باستالعاندا، قيىر شىعىستاعى «حالىق جاۋى» اتانعان مىڭداعان تۇتقىنداردى، «قىلمىستارىڭنان اقتالۋدىڭ مۇرساتىن بەرەمىز» دەپ، ايىپتالۋشى-قوسىن رەتىندە، ارنايى ماقساتتا سوعىسقا سالادى. روماندا، بۇل وقيعا جالپى دەرەكتەرمەن باياندالۋمەن قاتار، رەيحستاگتى الۋ قارساڭىنداعى قىزۋ سوعىس كورىنىستەرىندە قازاقتاردىڭ ەرەكشە ەرلىگىن دارالاپ سۋرەتتەيتىن عاجاپ ەپيزوتتار وتە مول.

(جالعاسى بار)

اباي ماۋقاراۇلى،

جۋرناليست، جازۋشى

Abai.kz