Dýisenbi, 16 Qyrkýiek 2024
Alashorda 2021 2 pikir 21 Tamyz, 2024 saghat 13:10

Alashtyng birtuar azamaty - Halel Dosmúhamedov

Kórnekilik suret termincom.kz saytynan alyndy

Halel Dosmúhamedov (1883-1937) – Alash qozghalysynyng qayratkeri, ghalym-dәriger, tarihshy, etnograf, auyz әdebiyetining siyrek ýlgilerin jinap, nasihattaushy, әdebiyetshi, pedagog, tabighattanushy jәne aghartushy.

Ol Qazaqstandaghy densaulyq saqtau, joghary mektep pen baspa isining alghashqy úiymdastyrushylarynyng biri. Jariyalanghan 70-ten asa enbegining 20-sy oqulyqtar. Sankt-Peterburgting әskeriy-medisinalyq akademiyasyn altynmen bitirgen.

Halel Dosmúhamedov kәsiby qyzmetimen birge qazaq ziyalylarynyng qalyptasuyna belsendi atsalysty. 1917 j. Orynborda ótken Qazaq-qyrghyz avtonomiyasyn jariyalaghan Túnghysh jalpyqazaq sezine tóraghalyq etedi. Búl qúryltay «Alash» últtyq partiyasynyng qozghalysqa ainaluynyng bastamasy boldy. Ol Alashorda ýkimetining mýsheligine saylandy. Alashorda taraghannan keyin, basqa da qazaq ziyalylary sekildi, Halel Dosmúhamedov te jana ókimetting júmysyna tartyldy.

Halel Dosmúhamedovting avtorlyghymen jәne jetekshiligimen oqulyqtar, qazaq mektepteri ýshin oqu qúraldary jazyldy, mektep baghdarlamalary jasalyp, ghylymy terminologiya qúrastyryldy.

1922 jal Halel Dosmúhamedov Týrkistan ólkelik densaulyq saqtau Narkomynda oba indetimen kýres boyynsha ortalyq komissiyany, Qazaq KSR densaulyq saqtau últtyq komissariatynda emdeu-sanitarlyq isin basqardy. Densaulyq saqtau komissariatyna júmysqa kirispes búryn ol qazaq medisinalyq mamandarynyng dayyndyghyna erekshe kónil bóldi.

1927 jyl Qazaq memlekettik uniyversiytetin qúru boyynsha komissiya tóraghasy bolady. 1930 j. H. Dosmúhamedovti QazMU professory etip tandap alady. Ghylym akademiyasy janyndaghy Ólketanu ortalyq burosynyng korrespondent mýshesi, Qazaq zertteu qoghamynyng mýshesi boldy.

Halel Dosmúhametúly ghylymiy-shygharmashylyq jәne oqu-aghartu, baspagerlik, ústazdyq jolynda merzimdi baspasóz betterine  qogham aldyndaghy ózekti mәseleler turaly maqalalardy tartynbay, adal kónil, shyn niyetimen óte kóp jazady. Ásirese, jaratylystanu jәne tabighattanu, zoologiya, anatomiya, biologiya, gigiyena, medisina pәnderinen oqu qúraldary men baghdarlamalar t.b. jasauda Qazaqstan týgil Orta Aziyada alghashqylardyng biri bolyp tiyisti ghylymy terminderdi qalyptastyrdy, qoldandy.

Mәsele, ol atalymdardyng dúrysy, búrysynda emes, eng manyzdysy  bolashaq zertteuler men oqulyqtargha myqty irgetas, baghdar jasauda. Ári onyng bәrin ghalym Europa, әlemdik dengeyde bastalyp, ýdey damyp jýrip jatqan  qoghamdyq sana men jaratylystanu  ghylymdarynyng jetistikterin eskere otyra qolgha aldy.

1930 jyly «Alash Orda últtyq úiymy» isi boyynsha tútqyndalyp, 1932 jyly 5 jylgha Voronejge jer audarylady. Ol jerde Densaulyq saqtau jәne gigiyena institutynda bólim mengerushisi retinde júmysyn jalghastyrady.

1938 j. Halel Dosmúhamedov ekinshi ret tútqyndalyp, әueli Mәskeu, keyin Almatygha jiberiledi. Al 1939 j. atu jazasyna kesiledi. Alayda kassasiyalyq shaghym bergendikten isi qayta qaralady. Sodan kóp úzamay 1939 jyldyng 19 tamyzynda ókpe auruynan Almaty abaqtysynyng auruhanasynda qaytys bolady.

1958 jyly Qazaq KSR Jogharghy Sotynyng Qylmystyq ister kollegiyasynda qayta qaralyp, aqtaldy. Ádiletine jýginsek, tәuelsiz el túghyrynyng túrlauly boluy ýshin jan ayamay enbek etken Halel Dosmúhamedov syndy birtuar azamattardyng ruhyn eske alyp, esimin qasterleu әri onyng qay­rat­kerlik túlghasyn úlyqtau bәri­mizge ortaq paryz bolugha tiyisti.

Baghlan Tashimov

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2185