حالەل دوسمۇحامەدوۆ (1883-1937) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، عالىم-دارىگەر، تاريحشى، ەتنوگراف، اۋىز ادەبيەتىنىڭ سيرەك ۇلگىلەرىن جيناپ، ناسيحاتتاۋشى، ادەبيەتشى، پەداگوگ، تابيعاتتانۋشى جانە اعارتۋشى.

ول قازاقستانداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ، جوعارى مەكتەپ پەن باسپا ءىسىنىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى. جاريالانعان 70-تەن اسا ەڭبەگىنىڭ 20-سى وقۋلىقتار. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ اسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياسىن التىنمەن بىتىرگەن.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ كاسىبي قىزمەتىمەن بىرگە قازاق زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا بەلسەندى اتسالىستى. 1917 ج. ورىنبوردا وتكەن قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن جاريالاعان تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىنە توراعالىق ەتەدى. بۇل قۇرىلتاي «الاش» ۇلتتىق پارتياسىنىڭ قوزعالىسقا اينالۋىنىڭ باستاماسى بولدى. ول الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. الاشوردا تاراعاننان كەيىن، باسقا دا قازاق زيالىلارى سەكىلدى، حالەل دوسمۇحامەدوۆ تە جاڭا وكىمەتتىڭ جۇمىسىنا تارتىلدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن جانە جەتەكشىلىگىمەن وقۋلىقتار، قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن وقۋ قۇرالدارى جازىلدى، مەكتەپ باعدارلامالارى جاسالىپ، عىلىمي تەرمينولوگيا قۇراستىرىلدى.

1922 جال حالەل دوسمۇحامەدوۆ تۇركىستان ولكەلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ناركومىندا وبا ىندەتىمەن كۇرەس بويىنشا ورتالىق كوميسسيانى، قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق كوميسسارياتىندا ەمدەۋ-سانيتارلىق ءىسىن باسقاردى. دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنا جۇمىسقا كىرىسپەس بۇرىن ول قازاق مەديتسينالىق ماماندارىنىڭ دايىندىعىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.

1927 جىل قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرۋ بويىنشا كوميسسيا توراعاسى بولادى. 1930 ج. ح. دوسمۇحامەدوۆتى قازمۋ پروفەسسورى ەتىپ تاڭداپ الادى. عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ولكەتانۋ ورتالىق بيۋروسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، قازاق زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى بولدى.

حالەل دوسمۇحامەتۇلى عىلىمي-شىعارماشىلىق جانە وقۋ-اعارتۋ، باسپاگەرلىك، ۇستازدىق جولىندا مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىنە  قوعام الدىنداعى وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ماقالالاردى تارتىنباي، ادال كوڭىل، شىن نيەتىمەن وتە كوپ جازادى. اسىرەسە، جاراتىلىستانۋ جانە تابيعاتتانۋ، زوولوگيا، اناتوميا، بيولوگيا، گيگيەنا، مەديتسينا پاندەرىنەن وقۋ قۇرالدارى مەن باعدارلامالار ت.ب. جاساۋدا قازاقستان تۇگىل ورتا ازيادا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءتيىستى عىلىمي تەرميندەردى قالىپتاستىردى، قولداندى.

ماسەلە، ول اتالىمداردىڭ دۇرىسى، بۇرىسىندا ەمەس، ەڭ ماڭىزدىسى  بولاشاق زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتارعا مىقتى ىرگەتاس، باعدار جاساۋدا. ءارى ونىڭ ءبارىن عالىم ەۋروپا، الەمدىك دەڭگەيدە باستالىپ، ۇدەي دامىپ ءجۇرىپ جاتقان  قوعامدىق سانا مەن جاراتىلىستانۋ  عىلىمدارىنىڭ جەتىستىكتەرىن ەسكەرە وتىرا قولعا الدى.

1930 جىلى «الاش وردا ۇلتتىق ۇيىمى» ءىسى بويىنشا تۇتقىندالىپ، 1932 جىلى 5 جىلعا ۆورونەجگە جەر اۋدارىلادى. ول جەردە دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە گيگيەنا ينستيتۋتىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى رەتىندە جۇمىسىن جالعاستىرادى.

1938 ج. حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكىنشى رەت تۇتقىندالىپ، اۋەلى ماسكەۋ، كەيىن الماتىعا جىبەرىلەدى. ال 1939 ج. اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. الايدا كاسساتسيالىق شاعىم بەرگەندىكتەن ءىسى قايتا قارالادى. سودان كوپ ۇزاماي 1939 جىلدىڭ 19 تامىزىندا وكپە اۋرۋىنان الماتى اباقتىسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولادى.

1958 جىلى قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر كوللەگياسىندا قايتا قارالىپ، اقتالدى. ادىلەتىنە جۇگىنسەك، تاۋەلسىز ەل تۇعىرىنىڭ تۇرلاۋلى بولۋى ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتكەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ سىندى ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ رۋحىن ەسكە الىپ، ەسىمىن قاستەرلەۋ ءارى ونىڭ قاي­رات­كەرلىك تۇلعاسىن ۇلىقتاۋ ءبارى­مىزگە ورتاق پارىز بولۋعا ءتيىستى.

باعلان تاشيموۆ

Abai.kz