Halqymyzdyng júldyzdyq turaly bilimderi arabtyng «Júldyznamasynyn» mazmúnynan paryqty.

«Júldyznama» arab elinde islam dininen búryn jazylghan boljam kitap.

«Júldyznamada» aspandaghy júldyzdar men adam sany ten. Bir nәreste tuylghanda aspanda bir júldyz payda bolmaq. Payda bolghan júldyz sol balagha tәueldi bolyp, meyli kәrteyip, meyli tuyla salyp ólsin sol adam ólgende aghyp týspek. Sondyqtan tiri adamzat pen kóktegi júldyz sany ten. Júldyzdardyng kýndiz kórinbeui – jerdegi adamdardyng soryn jasyryp, sezdirgisi kelmegendigi. Týnde kórinu baghyng janady, demindi al, dep adam pendesine dem bergendigi. Adamzat júldyzdardyng bólinip ornalasuyna say ornalasqan. Biz orta júldyzdaghy adamdarmyz, sondyqtan belbeuimizdi beluardan buynamyz. Jer asty júldyzdaryndaghy adamdar belbeuin baltyrynan buynbaq. Týs kóru sol pendening kóretin kórgiliginen aruaqtardyn, jyndardyng adamdargha aldyn ala bergen ayany. Jerding astynda jerdi mýiizimen kóterip túratyn alyp kók ógiz bar. Ol jerdi bir mýiizimen kóterip túrmaq. Bir mýiizi talghanda jәne bir mýiizine auystyrmaq. Mýiizden-mýiizge almastyrghanda jer silkinbek. Allanyng әmirinshe kók ógizding jerdi tastap jibermeui ýshin. Bir alyp ara manday túsynda yzyndap kýzetip túrmaq.

«Júldyznamada» adamnyng baq pen soryn, qalay óletinin, syrqatynyng saqayatyn-saqaymaytynyn mólsherleytin soqyr senimdik mazmúndar kóp, pәlen júldyznama kóneripti deytinimiz osydan. Al, qazaq júldyzdyghynyng arab júldyzdyghynan paryqty boluynyng basty sebebi: jaghyrapiyalyq qonystanuy men kóshpendi saharanyng túrmys tirshiligindegi úqsamastyq.

Qazaq dalasy tórt mausymy aiqyn, qonyrjay beldeuge ornalasqan suy mol әri túnyq, shóbi shýigin ormanmen kómkerilgen, kóktem, jaz, kýz mausymdarynda janbyr tolastamaytyn jasyl alqap bolsa, qysta qar tolastamaytyn qarly alqap. Búltty, búlynghyr kýnderi bolmasa, qystaghy qar men jazdaghy janbyr auadaghy shan-tozandaryn basyp, júldyzdardyng jarqyrap tolyq kórinuine, kenistik orta shat-jaghday әzirlegendikten, últymyzdyng júldyzdyq turaly bilimderi basqa últtardan ýstem túrghan.

Amal qansha, Óteyboydaq atamyzdyng 500 jyl búryn jazghan «Shipagerlik bayanynyn» júldyzdyq turaly bólimining 4/5 bólimi 1958-jylghy mәdeniyet tónkerisining ala sapyranynda órtelip ketti. Onyng ýstine qoghamynyng damuyna say jyrtqysh týz taghylarynyng qúryp-joghaluy, malshylar túrmysynyng ózgeruine baylanysty, týnde mal shetine týnep, kýzette bolatyn, júldyzdardy baqylap, tildese biletin ata dәstýrimiz joyyldy. Qazaq dәrilerining júldyzdyghy men adamnyng júldyzdyghyn úshtastyryp daualay biletin emshilerimiz qara jer qúshaghyna ketip, olardyng úshan-teniz múrasynan kóz jazyp qaldyq.

Qazaq halqy islam dinine kirgen son, shipagerlik jәne basqa saladaghy asyl qazynalarymyz arab til-jazuynda jazylyp, olargha sinip ketti. Ábu Nasyr Ál-Faraby enbekterining arab til-jazuynda jazyluy múnyng dәleli. Shynghyshan jәne onyng әuletterining qazaq dalasyn otarlap, biylik jýrgizui, iygi jaqsylarymyzdyng monghol til-jazuyn istetui shúghylaly mәdeniyetimizding monghol jazuyna  jinaqtaluyna múryndyq boldy.

Qabiletimizding shekti, paydalanylatyn materialdarymyzdyng joqqa teng boluy halqymyzdyng júldyzdyq turaly bilimderin jinaqtaluyna asa zor qiynshylyqtar әkelgenimen, qolda bar azdaghan materialdar arqyly halqymyzdyng júldyzdyq ghylymynyng damuyna týrtki bolsyn dep tómende qazaq júldyzdyghy turaly oilarymyzdy azda bolsa ortagha salamyz.

«Shipagerlik bayanda» kýlli әlemnin, tirshilikting payda boluyn, qúryp joghaluyn, birining ornyn birin basuyn týsindiretin alty túghyr nazariyasy (ózegi kenistik túghyr, ózegi qaranghy túghyr, ózegi suyq túghyr, ózegi jaryq túghyr, ózegi ystyq túghyr, ózegi túraq túghyr) payda boldy. Qazaq shipagerligining nazariyalyq negizi bolghan «Shipagerlik bayanda»: «Júldyzdyq ózegi alty túghyrdyng kómekshi auyspalyq iyesi dep qaralady. Júldyzdyq kóktegi men jerdegining úshtaspalyghynyng syilasymy, jarasymy. Júldyzdyq adam júldyzyn belgileuding shyr-nili» delingen.

Qazaq júldyzdyghy ýlken jaqtan ghalamdyq júldyzdyq, adamzattyq júldyzdyq, darymzaruatyndyq júldyzdyq bolyp bólinis tappaq.

Júldyzdyqtardyng mazmúny kýrdeli bolghandyqtan, búl jerde tek sholyp ghana ótemiz.

1. Ghalamdyq júldyzdyq

Qazaq halqy neshe myng shaqyrym alysqa joryqqa attanghanda, soghystan auylyna qayta oralghanda, joghalghan malyn izdegende, adasyp ketkende  júldyzdardy baghdar etip otyrghan. Múnyng sebebi: sudyng túnyghynn shópting shýiginin izdep, shar tarapqa shashylyp ketken qazaq halqynyng jalghyz ayaqty shóp basqan kósh jolynan basqa jol joqtyghy. Qysta bar alqap qar qúrsanghanda joldyng tipti de bolmaytyndyghy barshamyzgha ayan. Yaghny halqymyz belgili túraqty júldyzdardy tas jol ornyna, kompas ornyna paydalanatyndyghy kóz júmugha bolmaytyny shyndyq әri halqymyz júldyzdardy jinishkelikpen baqylap, әlemdegi júldyzdardyng aua rayyndyq qúbylyspen tikeley qatysty ekenin jete tanyp, aldaghy ýsh kýn ishindegi, bir aptadaghy, bir aidaghy, jarym jyldaghy aua rayynyng ózgeristerin aldyn ala mejelep, jalang tabighatqa sýienetin túrmys tirshiligin jaratylystyq apattan saqtay bilgen. Tipti aldaghy ýsh jyldaghy quanshylyq, qar apattarynyng bolatyndyghyn da mejeley bilgen. Búl túrghydan zaqa halqy ertedegi aua rayynan aldyn ala mәlimet beretinderdi «Aua rayyn boljaghysh» dep ataghan.

Júldyzdardyng ózgerisine qaray boljam jasaghan halqymyzdyng «Aua rayyn boljaghyshtardyn» aqyly arqyly eger qys erte týsetin bolsa, kýzeulikten erte kóshu, qys jay shyghatyn bolsa, tóldeulikke kóshpeu, aldaghy 3 kýnde aua rayynda ýlken ózgeris bolsa, kóshi-qondy toqtatyp, jolaushy jýrmeu, tosattan qarly boran soghatyndyghy mejelense, maldy alysqa shygharmau, kóktem erte keletin bolsa, múz ketpey túryp ózenderden ótip alu, qysta qar qalyng bolatyndyghy mejelense, qar júqa bolatyn ónirlerde qystau, jaz janbyrly bolatyndyghy mejelense, biday, arpa, tary siyaqty astyq daqyldaryn kóptep egu, quanshyldyq bolatyndyghy mejelense, astyq daqyldaryn salmau, sarana, bek qazyp, jau júmyr terip, balyq, ang aulaytyn, tirshilikti saqtaugha qolayly qonys izdeytin, t.b. arqyly tirshilik tynysyn saqtaghan.

Qazaq halqynda ertede aitylatyn adamzattyng jer anasy kýn, atasy ai, dәneker júldyz kuәgeri delingen. Kýn – qazaq shipagerliginde ózegi ystyq jaryq túghyr. Kóktem, jaz, qys, kýz tórt mausymdy kýnning úzaryp, qysqaruy qalyptastyrady dep qaraghan. Eger kýn úzaryp, týn qysqara bastasa, kóktem kelmek. Qar-múz erip, tong jibip, tyng tirshilik bastalmaq. Kýn úzarghan sayyn jaz kelmek, kýn qysqaryp, týn úzara bastaghanda kýz kelmek, kýn qysqaryp, týn úzarghanda qyspaqty qys kelmek dep qaralghan. Ol zamandarda qazaq dalasyna kýnning jaqyndap-alystauyn, kýn jýiesining ainalysyn qazaq halqy ghana emes, kýlli adamzat bilmese kerek.

Jer – adamzattyng jәne barlyq tirshilikting túraghy. Ózegi túraq túghyrgha tәn. Tirshilikte auasymen tynystap, suyn iship, yryzdyghyn tauyp jep kýneltetin, kiyim kiyip, baspana ústaytyn, ólgende qúshaghyna kiretin mekeni. Ay bolsa, adamzattyng tirshilik barysynda úrpaq jalghauynyng jәrdemshisi. Jaryq týghyrgha tәn. Adamzat úrpaq jalghau ýshin er-әiel nekeli boluy, atalyq-analyq sól syrqatsyz quatty boluy, bir birine qosyluy shart. Áyel zaty analyq sól (kýiin sóli) ajyratyp shygharugha aspandaghy ay dәneker, jalghaushy bolmaq. Balighatqa tolghan әiel zatynan aiyna bir ret aqtarylma (kir) kelmek, bir aila әiel zatynda bolatyn kýiin mezgil ýsh kýn bolyp, bala kóteruding eng jaqsy mezgili bolmaq. Eger aspanda ay bolmasa, әiel zatynan kir kelmek emes. Kir kelmese, әiel zatynda kýiin  sólde bolmay, adamzattyng úrpaq jalghauynyng mýmkin emestigin, qúryp-joghalatyndyghyn týsindirmek. Ay kórinbeytin qnirlerde jasaytyn adamdar qúryp joghalmaq, eger bir jyldyng jarym jylynda ghana ay tuylatyn ónirler bolsa, kir periody jarym jyl ghana boluy shart. Ay kórmeytin әielderding bala kótermeytini, bedeu atalatyndyghy barshamyzgha ayan.

Adamzattyng ómiri, taghdyry, kýnmen, aimen ghana shektelip qalmay, sheksiz kenistiktegi júldyzdarmen de qatysty. Kýn, ay júldyzdardaghy ózgerister qúbylmaly aua rayyndyq qúbylystar tudyryp, ýsik jýri, quanshylyq, qalyng qar, sel apattaryn, aua rayyndyq ózgeristerdi tudyrmaq. Adamzat aldyn ala saqtanbasa, dayarlyq kórmese, auyr ziyan әkelmek. «Kýn qoralansa kýregindi sayla, ay qoralansa, aibaltandy sayla» degen ataly sóz beker aitylmasa kerek. Kýn qoralansa, aldaghy ýsh kýn ishinde aua rayynda qúbylmaly ózgeris bolmaq. Qysta yzghyryq, qarly boran soqpaq. Jazda búrshaq jaumaq, dauyl soqpaq.

Sholpan, temir qazyq, ýrker, jeti qaraqshy, esek qyrghan, alty arqar aua rayynan aldyn ala mәlimet beretin belgili júldyzdar. Qúbylmaly aua rayy apat tudyrudan tys, týrli júqpaly syrqattardyng tarqaluyna, kóne syrqattardyng qozuyna mýmkindik bolmaq.

Ejelden tartyp qazaq halqy sholpandy tang júldyzy dep ataghan. Eger qys ayaghynda sholpan óte jarqyrap tusa, qys ayaghy sozylyp, aq sýiek bolmaq. Eger solqyn tartsa, núrsyzdansa, kóktem erte kelip, el tez sergip, qys qyspaghynan el erte qútylmaq, jazda óshkindese, jaz janbyrly bolmaq.

Temirqazyq – aspannyng soltýstik polus manayyndaghy jaryq túraqty júldyz. Qazyq-qazyq tilinde orny ózgermeydi degen maghynada bolyp, «Temir qazyq» degen at beker qoyylmasa kerek. Ol ejelden qazaq halqynyng baghyt belgileytin júldyzy. Temirqazyq qysta shanqayyp kórinse, qys ayaghy suyq, yzgharly, boran-shashyndy bolmaq, qys ayaghy sozylmaq. Eger óshkindese, aua rayynyng tezirek jylynatyndyghynyng belgisi bolmaq.

Ýrker – jyl boyy soltýstik aspannan kórinetin bes shuaq júldyz, jazda soltýstikke auytqyp, qysta tóbege kelmek. Ol ejelden qazaq halqynyng baghyt belgileytin, aua rayynan mәlimet bere alatyn júldyzy. Ýrker mamyrda kórinbey ketip, shilde de qayta payda bolmaq. Ýrker bir mezgil jerge (qúrghaqqa) jaqyndasa, jaz janbyrsyz, quanshylyq bolmaq. Osy mezgilde sugha (teniz, múhiytqa) jaqyndasa, jaz janbyrly bolmaq.

Jeti qaraqshy – mәngi kýzette túratyn jeti júldyz maghynasynda «Shómish júldyz» dep atalady. Ejelden qazaq halqynyng baghyt belgileytin, aua rayynan mәlimet alatyn júldyzy. Jeti qaraqshynyng úshyndaghy júldyz shanqayyp alsa, kýn suytpaq, qysta qarly boran soqpaq, jazda búrshaq jaumaq, qysta óshkindese, kýn rayy jaqsy bolmaq, jazda kýn ysymaq.

Esek qyrghan sholpangha úqsap qalatyndyqtan, ertede bir top keruen týnde damyldap jatyp, esekqyrghandy sholpanmen shatastyryp, tang sheti sógildi dep esekterin qoya beripti, jolaushylardyng esekterin qasqyr qyryp ketkendikten osylay atalghan degen anyz bar. Eger esekqyrghan qyzdyrghan temirdey qyzaryp alsa, kýnning suytatyndyghy, altynday jarqyrasa, kýnning jylynatyndyghynyng belgisi bolmaq.

Alty arqar júldyzy birining ýstine biri kelse, aua rayy jyly, qospaqtalsa suytpaq.

Ózegi túghyrlardyng tolassyz auysyp, birining ornyna biri basu barysynda, qazaq dalasyndaghy raylyq qúbylymdardy qalyptastyrghan.

(1) Shaldama: kóktemdegi, jazdaghy, kýzdegi jel-jelemikter.

(2) Yzghyma: qystaghy qar úshyrmaytyn, yzghyryq boran. Yqtasyn tau qoynaularynan basqa jaltang jerlerde terisinen soghyp túrmaq.

(3) Syzyna: kóktemde, jazda, kýzde jer qyrtysynda bolatyn dymqyldyq, ayaqtan, belden, bókseden ótse, suyqtyq syrqat payda qylmaq, «Ayaghyndy jyly ki, kók shópke otyrma, tósenishindi qalyng sal, syz ótpesin» deytinimiz osydan búryn qazaq halqynda aghashtan taqtay tilip, tósenish jasau jalpylasa qoymaghandyqtan, astynan syz ótip, saldanatyn, jansyzdanatyn syrqattar kóp bolghan. Syz kýz aqyrynda, qysta tongha ainalady.

(4) Susaq: qys mausymynda bolatyn qatty suyq bolyp, qys kirgende óz rayyn belgilemek.

(5) Tymyq: tórt mausymda da bolatyn, jeltsiz, búltsyz ashyq aspan.

(6) Qyzdyrma: jaz mausymynda bolatyn, týs mezgilinde ózin әigileytin ystyq kýn.

(7) Shuaq: shuaq qysta da, jazda da bolmaq, әsirese kóktemde kóp bolmaq. Búl mezgil qar ketetin, barlyq jәndikterge lәzzat baghyshtaytyn, qysqy úiqydaghy januarlar oyanatyn, qatyp qalghan jәndikter tiriletin mezgil. Qysta shuaqtyng bolatyndyghy tórt týlik maldyng yqtasyn jerde kýn shuaqtap túratyndyghy. Qazirgi qysta jylyjay astynda kóktat ósiru, әinek, sellofan qora saludyng barlyghy qystaghy shuaqtan paydalana bilgendigimiz.Yqtasyn, kýnshuaq jerlerdegi qarlardyng qysta erui de osydan.

(8) Jylymyq: kóbine qys ayaghynda bolatyn, qarly dalada qys mezgilinde jagha tuylghan qozynyng qúmalaghynday, qys ayaghynda barmaqtay shar sekildi, aspannan oqta-tekte týs mezgilinde jauyp túratyn núr. Jylymaqtyng týsui kýn jylynatyndyghynyng belgisi.

(9) Ayaz: qysta bolatyn, bet qaratpaytyn, kýsheygende múz shatyrlap jarylatyn, qyzyl jalyn dep te atalatyn qatty suyq.

(10) Búrqaq: qys mezgilinde jaltang jerlerde ýnemi úshyraytyn, qar úshyratyn suyq boran. Búrqaq kóktem, kýzde qúbylmaly aua rayynda kezdeysoq tuylmaq. Aua rayy tosyn suytyp, kýn búlttap, qar jauyp, qarly boran soqpaq. Alayda tez aiyqpaq. Kóbinshe tauly, jaltang ónirlerde úshyramaq.

(11) Búlynghyr: tórt mausymda la bolmaq. Su bulanghanda, aua búlynghyrlanyp, kýn shanyttanyp, kýndiz kýn núryn, týnde ay jaryghyn tosu. Búl jerlerde aitylghan búlynghyr ýlken qalalardaghy ys-týtek, mashinalardan shyghatyn gazdan qalyptasatyn búlynghyr emes.

(12) Túman: kóbinde jaz mausymynda bolmaq.  Kóktem, kýze az úshyramaq. Kóbinde tauly ónirlerde janbyrdan keyin aua dymdanyp, jel aghysymen birge bolatyn jerdegi kóshpendi búlt, qara búlt.

(13) Duly: búltty kýn. Jaz mausymdarynda janbyrdyn, qys mausymynda qardyng búlty bolmaq.

(14) Ayyq: tórt mausymda da bolatyn jelsiz, búlisyz, ashyq aspan.

Kýn, ai, júldyzdar tudyrghan jogharydaghy raylyq ógerister, mausymdardyng keybiri syrqattardy qozdyrsa, keybiri bәsetedi. Mysaly: kóktemde qan tasyghanda ruhany syrqattar qozbaq. Kýn suytarda, suyqtyq sipatyndyq syrqattar jadyramay, qúrysyp qol-ayaghy ýiip, men-zeng bolyp, aua rayynan aldyn ala mәlimet bermek. Shildede ystyq qandy syrqattar qozbaq. Kýzde shóp quraghanda adamdardyng kepkindigi aspaq. Qazaq halqynda kýzde ólim-jitimning kóp bolatyndyghy mine osydan.

Qosymsha: búdan tys aua rayyn belgileuge ýy januarlarynyn, qonyr andardyng qolghabysy tiymek. Kýn suytara qoy qaghynyp, silkinbek, siyr óriske úzap jayylmau qatarlylar.  Jaratylystyq apat tuylatyn ónirlerde qonyr andar auyp ketpek.

2. Adamzattyq júldyzdyq

Ádette bir-birimen tatu-tәtti jandardy eske alsaq, «Júldyzy jarasypty deu», ózara ósh pendelerdi eske alsaq «Júldyzy qarsy» deytinimiz bar. Baghy janghan pendelerdi «Júldyzy onynan tudy» deymiz. Búl túrghydan qaraghanda, júldyzdyq adamdardyng jaratylystyq minezdemesi bir-birine úqsaytyndar shyghysymdy, úqsamaytyndar bir-birine qarsy bolmaq. Adamdardyng minezdemesin, jaratylystyq sýlde qúrandysy tudyrmaq. Quattarda manyzdy ról oinamaq. Shadyrtqy shoshymal (qalqansha bez qyzmetining ýdeui nauqastary) bolghandardyng ashuy jaman boluy, ashushang pendelerding ashulanghanyn kórsek, óting jarylyp ketti me? deuimiz qanday anghaqtyq. Ystyq beyimdelikterding qan qyzba, uayymshyl boluy, ekybireulerding salmaqty, eshtemeni qaperine almaytyn beygham boluy úqsamaytyn minez-qúlyqtardyng mysaly bolmaq.

Adamzattyq júldyzyqty Óteyboydaq Tileuqabylúly atamyz este saqtaugha qolayly bolu ýshin betin qybylagha qaratyp (kýn batystan sәl týstikke qiys) segizge bólgen.

Mandayynyng ortasy qaraghan jaghyn «Qybla manday júldyzdar», ong shekesi qaraghan jaghyn «Sol manday júldyzdar», ong qolyn kókke kóterip, ong qol úshy qaraghan jaghyn «Ondyq júldyzdaghylar», sol qolyn kókke kóterip, qolynyng úshy qaraghan jaghyn «Soldyq júldyzdaghylar», , kók jelkesi qaraghan jaghyn «Art shýide júldyzdaghylar», ong iyghy qaraghan jaghyn «Ong iyq júldyzdaghylar» dep bólgen.

Múndaghy maqsat aspandaghy júldyzdardy adamgha tәueldi emes, adamdardyng jaratylystyq ereksheligin, minez-qúlqyn topqa aiyryp, qaysy syrtqatqa onay shaldyghatyndyghyn, qanday toptaghy darymzaruatyn istetu kerektigin, bolashaqta qanday azamat bolatyndyghyn mejeleude qolaylamaly shart bolmaq. «Shipagerlik bayanda» júldyzyqty beyneleu sistemasy tómendegidey:

«Ong iyq júldyzdaghylar», «Ondyq júldyzdaghylar», «Ong manday júldyzdaghylar», «Art shýide júldyzdaghylar», «Pendelik tirshilik», «Qybyla manday júldyzdaghylar», «Sol iyq júldyzdaghylar», «Soldyq júldyzdaghylar», «Sol manday júldyzdaghylar».

Manday júldyzdaghylar (ong manday, qúbyla manday, sol manday) men shýide júldyzdaghylar minezderi qarama-qarsy bolghandyqtan, bir-birimen ómir baqy otaspaq emes.

Ong manday júldyzdaghylar men qúbyla manday júldyzdaghylar sol manday júldyzdaghylar bir-birimen tatu-tәtti, syilasymdy, jarasymdy bolmaq.

Ong júldyzdaghylar (Ong iyq júldyzdaghylar, ong manday júldyzdaghylar) men sol júldyzdaghylar (Sol iyq júldyzdaghylar, soldyq júldyzdaghylar, sol manday júldyzdaghylar) syrlasym, syilasym, jarastyq tappaydy. Kerege basy pәli bolumen ómirleri ótpek. Biraq, bir-birine qastyq jasauy ekitalay.

Manday júldyzdaghylar (ong manday, qybyla manday) men sol manday júldyzdaghylar syrlasym, syilasymy jarastyq tapsa da kiykiljinsiz ótpeytini kemde-kem bolmaq.

Shýide júldyzdaghylar men sol iyq júldyzdaghylardyng otasymy, syilasymy jaqsy deuge auyz barmaydy.

Aralyq júldyzdaghylar (8 júldyzyqtyng aralarynan bir-bir júldyz tastap ózara sәikestirgende) otasymdyq, syrlastyq, syilastyq, shyghysymdyq qúbylmaly mol, arpalystyq bas qatyrymdylyghy ózgermeli, qúiqyljymaly bolmaq.

Árbir júldyzdyqtardaghy ortaq erekshelik erler men erler, әielder men әielder, ýlkender men kishiler, shamalastar, qúrdastar bolsyn, minez qúlqy jarassa, bir-birimen shyghysymdy, syilasymdy, sәikesimdi kelmek, minez-qúlqy jaraspasa, qansha aqyl aitqanmen berekesiz bolmaq. Mine osydan «Júldyzy jaraspady» degen ataly sóz tuyndaghan.

Ong manday júldyzdaghylar. Pysyq, shiraq, isi ilgeri basyp túratyn júldyzy onynan túratyn jandar.

Sol manday júldyzdaghylar sorly da, kedey bolmaq.

Ong júldyzdy adamdar (ong iyq júldyzdaghylar, ondyq júldyzdaghylar, ong manday júldyzdaghylar) ózara úshtasymy kýshti, aldynghy ómiri oipyl-toypyl, aqyly kәrteygende kirip týzu jolgha týsetin, óte-móte, 60 jastan keyin baghy janbaq.

Shýide júldyzdaghylar ker baqpa, jelkesinen tartyp túratyn jalqau, beynetti, azapty kóp tartady.

Mine júldyzdyqta aitylatyn bireuding mandayyna baq, bireuding mandayyna sor jazylghan. Ilgeri basqannyng barlyq isi ongha baspaq, keri ketkenning barlyghy keyin ketpek degenning maghynasyn týsine alamyz. Manday júldyzdaghylar (ong manday, qúbyla manday, sol manday) ózegi ystyq qandy pendeler bolghandyqtan, ystyq qandy qan qysym artu, qany kepkindeu, ishki mýsheleri toghalyq ystyqtan búzylu, t.b. nauqastargha onay shaldyqpaq.  Búlar qandy anghaqtyq ystyqtyq beyimdegiler. Búlardyng ishinle ong manday júldyzdaghylar qyzyl shyrayly, etti-jendi kelmek.

Shýide júldyzdaghylar keybiri aqqúbasha, keybiri qara súry kelmek, kóp sózdi jan sýimeytin, ishinaralary ghana suyrylghan sózsheng kelmek. Ondaylardyng keybiri qandy anghaqtyq buylmaly beyimge jaqyn kelmek, búlar kóbinese qol-ayaq syrqattaryna, keude syrqattaryna oghay kiriptar bolmaq. Qol-ayaq qaqsaghysh, qol-ayaghy úiyghysh, jansyzdaghysh, buyndary auyrghysh, óan azdyq, qan quatsyzdyq, nilsizdik, jýrek, ókpe syrqattaryna onay kiriptar bolmaq.

Sol júldyzdaghylar (soldyq júldyzdaghylar men sol iyq júldyzdaghylar) shiykil sary, tez aryp, tez semirgish, qyzyl ash, tershen, kóp jótelgish, tynysy tarylghysh bolmaq, múndaylar qandy anghaqtyq, suyqtyq beyimge jaqyn, tonghysh, múzdaghysh, tamaqsau, syrqatqa shydamdy kelmek. Kóbinese suyqtyq syrqattargha, tynys joly syrqattaryna, suyqtan bolghan túmaugha onay shaldyqpaq.

Sol manday aralyq júldyzdaghylar (soldyq júldyzdaghylar men sol manday júldyzdaghylar arasynda) syrqattan qorqyp, ózegi óship túrmaq. Ong manday júldyzdaghylar syrqatty elep-eskermeytin tәuekelshil kelmek.

Sol iyq aralyq júldyzdaghylar (sol iyq júldyzdar men soldyq júldyz aralyghyndda) óte-móte kýmәnqor, әperbaqan, әlkeude kelmek.

Ong iyq aralyq júldyzdaghylar (ondyq júldyzdaghylar men ong iyq júldyz aralyghynda). Iske shógel, syrqattyq nauqasqa shydamdy, daualaugha sәikeskish, tez aiyqqysh, sózshen, sózi tilsiz kelmek.

Adamzattyq júldyzdyqty bayymdau, syrqattyng tuylym mýmkindigi bar-joqtyghyn aiqyndau – ol naqtyly angharym qon emes, júldyzdyq tamyr soghymyn belgileu naryqtalghy men angharymgha birlestirgende ghana bayandalmaq.

Teri renine qaray júldyzdyqty aiyru týgeldey tura degendik emes, qayta 60-70% mólsherinde júldyzdyq tuma jaratylystyq qúrandylyq bolghandyqtan, keybireulerding erekshe talantty boluy nemese aqylsyz boluy, tapqysh boluy, aqyn boluy, úrynshaq boluy, el biylegish el aghasy boluy, ózining tuma ereksheligi – beyimdiligine qatysty.

Úsaq syrqattyng keybireuine jenil, keybireuine auyr tiyip, tipti janyn jalmauy, sozylmaly aurugha ainaluy júldyzdyqpen qatysty. Bireulerge dәrilerding reaksiya jasauy, em qonbauy, al endi bireulerge em darymzaruatyn istete salysymen tez jazyluy júldyzdyqtyng ereksheligi.

Syrqat tek júldyzdyqpen qatysty bolyp qalmay, aua aghysy, su, janasu arqyly júghatyn qúrt jegilik syrqattar barshylyq. Alayda, syrqattyng auyr-jenil boluy júldyzdyqpen tikeley qatysty.

Keybir boljaghyshtardyng adamdargha bala kýninde eseygende pәlen kәsiptik mamany bolasyng nemese ezilgen ez, eniregen er bolasyng deuining ózi adamzattyq júldyzdyqty jete tanyp, qanyq bilgendik.

Keybireuding jazushy, keybireuding biyshi boluy da júldyzdyq erekshelik, sondyqtan júldyzdyqty bilu emshilerding ghana emes, әrqanday adam biluge tiyisti ghylym bolmaq.

3. Darymzaruatyndyq júldyzdyq

Baytaqtyq óskinder jóninen alghanda, dәrilerding qanday ortada óskendigi, sol jerdegi raylyq ózgerister, jaratylystyq qúrandysy adamzatqa, úqsaghan júldyzdyqtaghy adamdargha bolghan tәsiri, dәrilerding reni, istetiletin bólegi, tanym-sezimi, t.b. qatarlylargha qanyq bolu, maqúlhat shektiler jóninen alghanda mýshelik, túlghalyq erekshelikteri, alynghan mezgili, jasaghan ortasy negiz bolmaq. Tastaqtylardyng shyghatyn orny adamzat syrqatyna bolghan tәsirine qarap aiyrmaq.

Adamzattyq júldyzdyqty, syrqattyq júldyzdyqty, darymzaruatyndyq júldyzdyqty tolyq bilip, dúrys angharymdap, darymzaruattardy qaghida boyynsha istetu – tolymdy shipager bolugha qolghabys tiygizbek. Qanyq bilgender qara ýzgen shipager bolmaq.

Qaliybek Qanjarbayúly,

Kórnekti dәriger, qazaq medisinasynyng bilgiri. QHR ShÚAR

Abai.kz