Bilim men ghylym – adamy resurstar damytudyng negizi!

Bilim kez kelgen memleket ýshin sapaly adam kapitalyn damytudyng negizgi tiregi. Bilimdi adamdardyng sany, olardyn bilimining sapasy jәne osy bilimderin qoldanuy - elding órkendeu qabiletining eng manyzdy kórsetkishi. Amerikandyq ghalym, pedagog Piyter Druker: «Bilim beru – býgingi kýngi jalghyz shynayy kapital. Halyqqa bilim berudi damytu – kapital qúrudyng eng manyzdy qúraly» dep kórsetken.
Bilimdilik – 15 jәne odan joghary jastaghy sauatty túrghyndar ýlesimen jәne halyqty oqumen qamtu kórsetkishterimen baghalanady. Al oqumen qamtu – oqudyng barlyq satylarynda, jasqa qatyssyz barlyq satylaryn (bastauysh, orta, kәsiptik, joghary) qamtidy. Ol oqushylardyng jalpy sanynyng 5-24 jastaghy túrghyn halyqtyng jalpy sanyna qatysty desek, bilim – jalpy kez kelgen el ýshin adam kapitalyn damytudyng manyzdy bóligi ekenin kóremiz.
Adam damuy indeksine say býgingi jahandanu men tehnokrattyq damu jaghdayynda mynaday adamy kórsetkishter algha shyqty:
- orta jәne joghary bilim beru;
- azamattyq qoghamnyng tiregi bolugha dayyndau;
- tiyimdi júmys istey alatyn ýkimetti basqarugha qabilettilik;
- qogham ómirining bar salasyna әser etetin manyzdy sheshimder qabyldaugha jәne soghan say analitikalyq oilau qabileti qalyptasqan, tiyisti dayyndyghy bar, sapaly bilim alghan azamattardy dayyndau.
Jahandanu jaghdayyndaghy memleket damuynda basty róldi bilim men ghylym atqarady.
Búl sala negizgi ruhany kýsh retinde tanylady. Sheshim qabyldaular da osy eki faktorgha sýienip jasalynady.
Bilim jýiesin jetildiru jәne ghylymdy damytu problemasy – elding ishki sayasatynyng mәselesi ghana emes, sonymen birge ol memleketting jahandyq ornyn anyqtau men әleuetin saqtau mәselesi deuge bolady. Sonymen qatar, ol ‑ elding últtyq qauipsizdigining de mәselesi!
Qazir sharyqtap damyghan AQSh memleketi búl mәseleni 1983 jyly-aq qolgha alyp, AQSh әkimshiligi «Últqa qauip tóndi!» qújatyn әzirlegen. Qújatta AQSh–ta bilim jýiesin jetildiruding qajettiligi turaly ótkir mәsele qoyyldy. 1996 jyly AQSh bilim ministri Richard Rayliy bilim beru tehnologiyalaryn engizuding birinshi memlekettik josparyn dayyndady.
Oghan mynaday taqyryp qoyyldy: «Amerikandyq oqushylardyng HHI ghasyrgha dayyndyghy: tehnologiyalyq sauattylyqty qamtamasyz etu». Sodan beri bilimning jan‑jaqty qyzmetterin bilu jәne oghan qoghamnyng irgeli mәselelerin sheshude basty rolidi beru birtindep jýzege asa bastady. Nәtiyjesin býgingi AQSh memleketi jaghdayynan kórudemiz. Osynday mәseleler býgingi Qazaqstan ýshin de manyzdy bolyp otyr.
Býgingi Qazaqstanda jalpy orta bilim beruding mazmúnyn jetildiru, tehnologiyalandyru, gumanitariyalandyru, әleumettendiru, ruhaniyattandyru t.b. mәseleleri tiyisti sharalar qabyldaudy qajet etetin ózekti mәsele retinde qalyp otyr.
Sonyng ishinde:
- Bilim beruding mazmúnyn janartu: oqulyqtar mәselesinde tyng sheshimderge kelu; avtorlar qúramyna jana lep beretin bilimdi jastardy tartu;
- Qazirgi zamandaghy tәrbie mәselesin tar ayada qaldyrmay azamattyq qúndylyqtardy iygertu men onyng jýiesin qalyptastyrudyn manyzdylyghy men mehanizmin kórsetu.
Osyghan oray bilim jýiesin basqarushylar mekteptegi bilim sapasyn kóterudi qamtamasyz etip, damu maqsatynda ghalamdyq seriktestikti qúrugha talpynysty úiymdastyrumen ainalysulary tiyis dep oilaymyz.
Qazirgi basqaru jýiesi tek vertikalidylyqty talap etedi. Gorizontalidyq tandau joq. Vertikalidy basqaru tәrtip pen jauapkershilikti qalyptastyrady. Al gorizontalidy basqaru teng qúqylyqty, ashyq qatynasqa nezdeudi, janasha oilaudy, shygharmashylyqqa beyimdeludi qalyptastyratynyn aitqan jón.
Olar mynanday talaptargha negizdelui tiyis dep oilaymyz:
- Bilim berudi әleumettik manyzdy qúndylyqtar men qoghamdyq baghyttar jýiesin qalyptastyrudyng sheshushi mehanizmi retinde kórsetuge.
- Qazirgi bilim jýiesinde damu ýrdisin basshylardyn, ústazdardyng bilimi men biliktiligi, mәdeniyet dengeyine degen talaptardy kóteruge.
- Intellektual jasaushy әleuetti qúrudyng mehanizmi - tehnologiyalar men ghylymi-innovasiyalyq qyzmet ekendigin moyyndau, ony tereng iygertuge.
- Oqushynyng sauattylyq dengeyinin ósuin jetildiruge, túraqtandyrugha.
- Jalpy orta bilim beretin mekemelerde bilim sapasynyng jaqsaruyn nauqandyq kórsetkishtermen aiqyndamaugha.
- Bilim dengeyining kóteriluin tәrbiyemen úshtastyrugha, jasóspirimderdi adamgershiliktendiruge, tәrbie mәselesi talaptaryn sapalandyrugha.
Bilim alushynyng alghan bilimin ózining ómirlik maqsattaryn jýzege asyru qúraly retinde qoldana aluyna memleket tarapynan qolayly jәne qajetti jaghdaylar jasau da ózekti mәsele qatarynda túr..
Sonymen, bilim berudi janartu ‑ qazirgi zamandaghy әleumettik manyzdy qúndylyqtar jýiesin qalyptastyrudyng sheshushi rolge ie bolghanyn moyyndau degendi bildiredi.
Ol – ghylym men bilim qúndylyghy!
Esimbekova Baqyt Orazayqyzy,
Qazaq tili men әdebiyeti pәni múghalimi, p.gh.k., «International Institute of Differential Psychology» institutynyng Qúrmetti professory, Berlin q.
Abai.kz