Búl – osydan on jyl búryn «Jas qazaq ýni», qazirgi «Qazaq Ýni» gazetinde jariyalanghan әigili maqalanyng taqyryby.

Parlament Mәjilisining búrynghy deputaty Amangeldi Aytaly osydan on jyl búryn «Saylau turaly» zang jobasyndaghy «Senat deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (73-bap), «Mәjilis deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (89-bap) jәne «Mәslihat deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (104-bap) atty baptargha «últy qazaq ýmitkerler ýshin memlekettik tildi bilui mindetti» degen týzetu engizbek bolyp úsynys jasap, ol úsynysqa sol kezdegi  Parlamentting 70 payyzy  qarsy shyghyp, memlekettik mýddeni tabangha taptaghan edi. Sonda, memlekettik til men memlekettik mýddeni tabangha salyp túryp taptaghan  deputtardyng «izine» indete týsip, qoymay jýrip jariya etken ilkidegi «Jas qazaq ýni», qazirgi «Qazaq Ýni» gazeti edi. Sol tizimdi «Qazaq Ýni» gazetining saytynan alyp jariyalaghandy jón kórdik (http://www.qazaquni.kz/21922.html.).  Óitkeni sodan beri tabany kýrektey on jyl ótse de memlekettik tilge barynsha qarsy adamdar Mәjilis pen Senatta otyr. Tizimge qaranyzdar (2-suret)

Búl – osydan on jyl búryn «Jas qazaq ýni», qazirgi «Qazaq Ýni» gazetinde jariyalanghan әigili maqalanyng taqyryby.

Parlament Mәjilisining búrynghy deputaty Amangeldi Aytaly osydan on jyl búryn «Saylau turaly» zang jobasyndaghy «Senat deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (73-bap), «Mәjilis deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (89-bap) jәne «Mәslihat deputattyghyna kandidattardy tirkeu» (104-bap) atty baptargha «últy qazaq ýmitkerler ýshin memlekettik tildi bilui mindetti» degen týzetu engizbek bolyp úsynys jasap, ol úsynysqa sol kezdegi  Parlamentting 70 payyzy  qarsy shyghyp, memlekettik mýddeni tabangha taptaghan edi. Sonda, memlekettik til men memlekettik mýddeni tabangha salyp túryp taptaghan  deputtardyng «izine» indete týsip, qoymay jýrip jariya etken ilkidegi «Jas qazaq ýni», qazirgi «Qazaq Ýni» gazeti edi. Sol tizimdi «Qazaq Ýni» gazetining saytynan alyp jariyalaghandy jón kórdik (http://www.qazaquni.kz/21922.html.).  Óitkeni sodan beri tabany kýrektey on jyl ótse de memlekettik tilge barynsha qarsy adamdar Mәjilis pen Senatta otyr. Tizimge qaranyzdar (2-suret)

Qazaq dese qany qyzatyn Qazybek

Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisi últy qa­zaq deputattarynyng orys­tildigi, orysqoldyghy últtyq nigilizmning erekshe kórinisi, oghan qazaq halqynyng narazy­lyghy da belgili. Nege ekeni tý­siniksiz, sol deputattardy saylaghan halqynyng ózi. Býgin de sol kesel jalghasyp keledi, biraq deputattardy endi halyq emes, partiya kósemderi tiziminen tandap alady, olar orys­tildilerge asa zor artyqshylyq beredi.

2004 jyl Mәjiliste «Saylau zany» talqylanyp jat­qan kezde zang jobasyna «últy qazaq deputattyqqa kandidattar preziydent siyaqty memlekettik tildi mengergeni turaly synaqtan ótsin» degen úsynys engizidim. Engizuge eshkim qar­sy bolghan joq, biraq dauysqa salghanda deputtardyng basym kópshiligi әsirese qazaqtar qarsy shyghyp, úsynysty qa­byldatpady. Sol boyda injenerlik ortalyqtan kimning qar­sy, kimning qoldaghany turaly aqparatty aldym. Ol qazaqty­ghymyzgha test, rentgen sәule­simen kókirektegi jasyryn syrdy ashqanday boldy. Shy­nymdy aitsam, men kimning qalay dauys bergeni turaly derekterdi ózim ýshin súrat­tym, jariyalaugha әli sheshim qabyldaghan joqpyn. Osy tús­ta maghan búryn jaqyn tanyp bilmeytin «Jas qazaq ýni» atty gazetting bas redaktory Qazybek Isa habarlasty. Bay­qaymyn, últ dese qany qy­zyp ketetin jigit eken. Men qinala-qinala, bir jaghynan, deputat әriptesterimdi ayap, ekinshi jaghynan, últymyz ýshin halyq qoldaghan depu­tat­tardyng ishki syryn jasyr­mayyn degen ekiúday oimen jýrgende, Qazybek inim dauys beru qorytyndysyn, qolda­ghandar men qarsylastardyng tizimin «Jas qazaq ýni» gazetinde jarq etkizip, jariyalap jiberdi. Sóitip, kimning kim ekenin, barlyq deputattar­dyng jamylghy bet perdelerin ashyp berdi. Basqa gazetter «Jas qazaq ýninen» kóshirip basyp, el týgel deputattardyng últtyq ústanymdarynan habardar boldy. Maghan, «Jas qa­zaq ýni» gazeti men «Ana tilinen» jastardan, әsirese, studentterden ashugha toly, de­putattargha yzalanghan kóp­tegen hattar týsti. Eger Qa­zybek Isanyng eldi dýr silkindirgen jaqsy maghynasyn­da­ghy últshyldyghy bolmasa, mým­kin búl aqparat Parlament qúpiyasy bolyp qalar ma edi? Osylay «Jas qazaq ýni» talay kókiregi soqyr úiqy­sy­rap ketken deputattardy sho­shyndyryp qana qoymay, jal­py qazaq qauymyna oy saldy. Shalajansar Parlament últy­myzdyn, tilining әlsizdigin, qa­zaqtardyng ózderining últyna degen qyrsyzdyghynyng aina­sy boldy.

Ayta keteyin, osydan keyin elde, әsirese deputattar ara­synda «Jas qazaq ýni» gazetine yqylas aitarlyqtay ósti. Mening sol kezdegi әriptesterim ol gazetten seskenetin boldy, al parlamentting injenerlik ortalyghyna endi qay mәsele bolsyn, deputattardyng qalay dauys bergeni turaly aqparat beruge jogharydan ýzildi-ke­sildi tyiym salyndy.

Qazaq tiline qarsylardyng birazy úyaludyng ornyna maghan shabuylgha shyqty, sol kezde Kazybek qoldaryna týsse, kim bilsin, ayamas edi. Maghan aita­tyn uәjderi: «Býgingi qa­zaq­tyng eng asyldary, intelekti jogharylary búl orystildi­ler. Siz qazaq tildilerdi Parlamentke jinap, zang shygharu­shy organnyng bedelin ketiresiz, nege sony oilamaysyz. «My –soli, kazahoyazychnye – noli»,–demesi bar ma?» Qazaq intelegensiyasy arasynda eki til, tipti ýsh tildi mengergen azamattar barlyghyn, olar­dyng oi-pikirining kendigin, ómirge qazaqtyng da, orystyng da kózi­men qaray alatyndyghynan nigilister býgin de habarsyz. Osy­lay Qazybek Isa 2004 jy­ly Parlamentti әshkere­lep, eldi bir silkindirip tasta­dy. Qazybekting osy synynan keyin, qogham qazaq deputat­ta­rynyng qazaq tilin menger­ge­nine asa nazar audaratyn bol­dy.

Keyinnen, men «Aq jol» par­tiyasyna kelgennen son, Qazybekpen jii aralasyp, onyng sayasy publisistikalyq maqalalaryn zor yntamen oqityn boldym. Últ, til mәse­lelerine kelgende Qazybek ayanbaydy, shayqasqa shyqqan batyrlarday. Sebebi últ mә­selesi – iydeologiyalyq kýres alany, sondyqtan ol paluanday beldi buyp kýreske shy­ghady, eshkimdi keshirmeydi. «Ata zandy ózgertpey, tildi ýirenu –sugha týspey jýzudi ýiren degenmen birdey…» atty maqalasynda Qazybek pre­ziydentting kenesshisi tek Er­tisbaevqa ghana emes, shyn­dy­ghynda, ertisbaevtargha, sebebi búlar últqa qarsy belgili bir nigilister toby, shýiiledi. Til janashyrlary «Ejikte­seng de, erejeni týsinbeytin ke­nesshi Ertisbaevpen «ke­nesui» kerek eken de» dep, ony synap qana qoymay, «Iya, Preziydent memlekettik mýddege qarsy shyghyp, arandatushylyq әreket jasaghandardy jazalasa, eng aldymen ózining ke­nes­shisi Ertisbaevten bastau kerek» dep salmaqty joghary biylikke audarady. «Dambalsyz «demokrat» Ergaliyeva, últ­tyq mýddege kelgende ýn joq «Núr Otan», jetekke erer emes «Azat» partiyasynyng jetekshileri Bolat, Jar­mahan, «Ne nado lezti v Konstitusii» degen Oral Múham­betjanov, qazaq tilin qoldau­dy orys tiline qiyanat dep esepteytin Qayrat Mәmi, 80 jyl jinaghan abyroydan 8 minutta aiyrylghan Biybigýl Tólegenova, taghy basqalar Qa­zybekten óz sybaghalaryn al­dy. «Esly vy mne ne pomenyaete mozgi, mne kazahskiy yazyk ne vyuchiti!» degen qazirgi Syrt­­qy ister ministri E.Ydy­rysovtyng sózderine bayla­nysty «Ana tiline, memlekettik tilge miy jetpegender qalay ministr bolady? – degen qisyndy saual qoyady. «Biz­de misyz ministr, misyz әkim, misyz deputat, misyz sheneunikter boluy zandylyq bolsa, onda biz qanday el­miz? – dep qinalady ol.
Qazybekting mazalanuynyn, ótkir sózben keybireulerdi týireuining astarynda tereng syr jatyr.

Últty kemsitu – jahandyq ýrdis. Jahandanu iydeology E.Giddens últtyq sana-sezim, últtyq “Men” iygilikke emes, daugha, janjalgha aparady dep esepteydi. Últtyq iydeya, últ­tyq niyet janjal, qastan­dyq­pen bir jýredi. Últtyq bolmys býlikpen birdey. Ol ózara bay­lanysqa, alys-beriske, tú­raq­tylyqqa qarsy, tejegish kýsh deydi. Osydan kelip avtor kosmopolittik últ jasau oiyn algha tartady. Ony kim ja­say­dy?– degen saualgha, ony tilin, mәdeniyetin, tarihyn bilmeytin biylik basyndaghy kosmo­polittik elita jasaydy dep boljaydy. Birte-birte memleket últtyq sipatynan aiyry­lyp, kosmopolittik memleketke úlasady. Avtordyng pikirinshe, últtyq qauymdastyq jasandy birlestik, til, mәde­niyet, dәstýr ortaq qúndylyqtar, sondyqtan bir últtyng ekinshi últqa sinisui qiyn emes, týpting týbinde basym tilmen, mәde­niyet­pen kelisuge tura keledi.
IYә, E.Giddens tauyp ait­qan­day, shovinister men nigilister Qazaqstanda da qazaq últyna ýzbey qarsylasuda.

Qazaqqa ózining aram pighy­lymen búrynnan belgili Svoik deytinning «…gosudarstven­nym yazykom v Kazahstane yavlyaetsya russkiy. V tom chisle, blagodarya neobratimo sostoyavshemusya russkoyazychii kazahskih eliyt. Kazahskiy je yazyk, ishodya iz teh je realiy, rano ily pozdno priydetsya prevrashati vo vtoroy» degen sóz­derin jeke adamnyng pikirine sanggha bolar edi. Ókinishtisi, olar­dyng astarynda tarihi, sayasi, әleumettik qúbylystar, tamyry tereng indetting kóri­nisi jatyr.
Oylanatyn eng ýlken mәse­lening bәri – býgin jappay aghylshyn tilin engizu bolyp otyr. QR Respublikasynyng Konstitusiyasynyng 19-baby­nyng III-tarmaghy «Árkimning ana tili men tól mәdeniyetin payda­lanugha, qarym-qatynas, tәr­biye, oqu jәne shygharmashylyq tilin erkin tandap alugha qú­qy­ghy bar» delinedi. Mektep oqu­shylaryna aghylshyn tilin oqytpas búryn ata-analary­nyng kelisimi qajet. Ýsh tildi oqytudyng psihologiyalyq, pe­dagogikalyq jaghynan әli te­reng payymdaudy qajet ete­di. Mamandar da tapshy. Osy oray­­da N.Hrushevtyng aua rayy­­na qaramay, jýgerini nasihattaghany oigha oralady. Osyndaylargha toytarys beretin Qazybek siyaqty oraq tildi, ótkir minezdi azamattar kerek-aq! Últtyng úlylyghy onyng sa­nynda emes, әr úlynyng úly­ly­­ghynda!

Amangeldi AYTALY,
professor

“Qazaq ýni” gazeti

2012 jyl