Býgin әlemde su men energiya tapshylyghy oryn alatyny turaly dýnie jýzi ghalymdary dabyl qaghuda. Bolashaqta óz tәuelsizdigin ózin-ózi energiyamen, sumen, azyq-týlikpen qamtamassyz ete alghan elder ghana saqtay alady. QR Preziydenti Q.Toqaevtyng biylghy Joldauynda eki mәsele AES salu men su tapshylyghy qatar aityluy tegin emes.

Ózderinde atom stansalary bar birqatar elder Qazaqstangha óz tehnologiyalaryn úsynuda. Qazir AES-ting tórtinshi, besinshi buyndary jasalyp salynyp jatyr. Qazaqstangha da zamanauy tehnologiyalar men qauipsizdikke negizdelgen sonday AES qajet. Ol jayly әleumettik jelilerde mamandardyng aitqan pikirleri az emes. Degenmen óz oiymyzdy ortagha salyp kóreyik.

2024 jyly 6-qazanda AES salugha qatysty respublikalyq referendum ótedi. Búl da «Jana, әdiletti Qazaqstannyn» synalar kezi. Biraq, referendum, saylau ótkizuding otyz jyldyq tәjiriybesine qarasaq biylik ózine qajetti saylau nәtiyjesin op-onay qoldan jasap alatynyn kórdik. Sondyqtan da, referendum nәtiyjesinde AES-ti saludy qoldaytyndar basym týsetini  anyq. Biraq, mәsele  AES-ti biz kimge saldyruymyzda bolyp otyr. Tehnologiyasy ozyq kósh ilgeri elderding úsynysyn qabyldaymyz ba, әlde Qazaqstanda RF AES salu turaly mәseleni 2003 jyldan beri jýieli týrde kóterip otyrghan, tehnologiyasy artta qalghan RF saldyramyz ba?

Bizding ókimetting bir býiregi ýnemi RF búryp, Resey sayasatynyng jeteginde jýretini jasyryn emes. Týbinde múnyng sebebin ashu sayasatkerler men tarihshylardyng enshisinde. Búnyng basty sebebining biri biylik ókilderining agha buyny kenestik-totalitarlyq jýiening ónimi bolyp tabylady. Sondyqtan da biylik kóptegen әleumettik-ekonomikalyq, sayasy mәselelerdi últtyq mýdde túrghysynan sheshuge qúlyqsyz.

Sóz joq búghan deyin oryn alghan kelisimderge sәikes Qazaqstandaghy  AES-ti RF salady. Onyng orny da anyqtalyp qoyghan. Ol Balqash kólining soltýstik jaghalauy. Osy jerde ýlken ekologiyalyq mәsele tuyndap otyr. Balqash kóli jyldan jylgha tartylyp bara jatyr. Sondyqtan da, aqyry AES qúrylysyn RF salaldyratyn bolsaq, onda Balqashqa, Aralgha Sibir ózenderining suyn nege búryp tartqyzbasqa?! Sibir ózenderin Orta Aziyagha búru jóninde osynday joba kezinde Kenes zamanynda bolghan.

Osynday bir әttegen-ay 1990-jyldary QR men QHR arasynda shekarany delimitasiyalaugha baylanysty kelissózder kezinde oryn aldy. Shekaradaghy «dauly» jerlerding mәselelesi jóninde kelissózder kezinde, shekara aralyq Ertis, Ile ózenderining mәselesin qosa kóteru kerek edi. Ózining óndiristik qajeti ýshin QHR búl ózenderding suyn asa kóp kólemde paydalanatyny sonday, búlar da tartylyp qalugha az qalyp otyr. Aqyry «dauly» jerler qazaq territroisynyng esebinen sheshilgen eken, onda QHR aumaghynan aghyp keletin ózenderdi paydalanu kólemining normalaryn da shegelep tastau kerek edi.

Búl jerde basty mәsele ne salsaq ta, kimge saldyrsaq ta óz esebimizdi jibermeu, úpayymyzdyng týgel boluy, mәseleni keshendi týrde últtyq mýdde  túrghysynan sheshu.

Júmadil Arman Qabdeshúly

t.gh.k., Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng JGhQ, QBTU qauymdastyrylghan professory

Abai.kz