...Nastoyashee istoricheskoe nazvanie etogo velikogo evraziyskogo gosudarstva – Úlyq Úlys, Ulug Ulus (Velikiy Ulus). IYmenno tak ono iymenuetsya vo vseh turkskih pisimennyh istochnikah – kak sobstvenno ordynskiyh, tak y vneshniyh. Ya polnostiu soglasen s mneniyem teh spesialistov, kotorye schitait, chto  predpochtiytelino ispolizovati iymenno eto nazvanie – Ulug Ulus (Velikiy Ulus ily Velikoe Gosudarstvo). 

Trepavlov  Vadim Vinserovich

«Zolotaya Orda v XIV stoletiiy»

Óz uaqytynda әlemning eki qúrlyghyn emin-erkin biylep-tóstegen, kezindegi Úly dala qypshaqtarynyng alyp qaghanatynyn, basqa da últtardyng osy tektes qúrghan birlestikterinen onyng ózgesheligi, auyz toltyryp aitarlyq artyqshylyghy qanday, ony tórtkil dýnie ghalymdary men jylnamashylary jәne sayahatshylary qalay baghalaghan, әri osy úly imperiya turaly olardyng kezinde jazghan oi-pikirlerine kónil audaryp, zer salyp qarayyq.

Jogharyda aty-jóni atalghan osy ghalymnyng ghylymy jazbasynda taghy mynanday joldardy oqugha bolady: «Esly je seriezno, kluchevym formativnym periodom v istoriy kazahskogo etnosa byla iymenno epoha Zolotoy Ordy. IYmenno Zolotaya Orda yavlyaetsya promejutochnym skreplyaIYshim zvenom mejdu istoriey Kazahskogo hanstva y bolee drevnimy plastamy  istoriy – kipchakskiym, drevneturkskiym, hunnskiym…».

Zamanynda, jarty ghalamgha ýstemdigin jýrgizgen Altyn Orda qaghanatynyng saldyrghan qalalary men osy memleketting bilim, ghylymgha jәne joghary mәdeniyetke degen aiyryqsha úmtylysyna, tanday qaqtyrar zergerlik sheberlikterine, aitarlyqtay ýlken mәn berip, shynayy qayran qalyp jәne sol adamdardyng osyghan oray, ózderining oi-pikirlerin ghylymy enbekterinde  jazyp qaldyrghan eken.

Aldymen dinimiz músylman bolghan son, arab elining ókilinen bastayyq. Ghylymgha keninen tanymal belgili sayahatshy Ibn-Battuta ózining jazbasynda Berke hannyng ordasynda bolyp, onyng tiktirgen kiyiz ýiining ishin bylay sipattapty: «V pyatnisu, posle molitvy, on saditsya v shater, nazyvaemoy zolotoy yurtoy, razukrashennoy y dikovinnoy. On iz derevyannyh prutiev, obtyanutyh zolotymy listkami. Posrediyne ego derevyannyy prestol, oblojennyy serebryannymy pozolochennymy listkami; nojky ego iz chistogo serebra, a verh ego usypan dragosennymy kamnyamiy».

Osyghan qarap, Altyn Orda handarynyng әdemilikke aitarlyqtay qúmar, bezendiruge erekshe kónil bóletinin jәne sol bir kezding ózinde-aq kóshpeli elde zaman talabyna say órkeniyetti mәdeniyetting bolghanyn ap-anyq angharugha bolady. Jәne sol uaqyttyng ózinde Altyn Orda әdemi de ghajayyp qalalarymen, ózgelerge ýlgi-ónege bolarlyqtay aituly, symbatty saraylarymen, týp-týzu әri keng kóshelerimen erekshelengen jәne qyzyqtyrghan. Ibn-Battuta jazbasynyng taghy bir jerinde: «Gorod Sarayshiyk, odin iyz krasiyveyshih gorodov, dostigshiy chrezvychaynoy velichiny, na rovnoy zemle, perepolnennyi ludimi, krasivymy bazaramy y shirokimy ulisami. Odnajdy my poehaly verhom s odnim iz stareyshiyn  ego, namerevayasi obehati ego krugom y uznati obem  ego. Jily my v odnom konse ego y vyehaly ottuda utrom, a doehaly do drugogo konsa ego toliko posle poludnya… y vse sploshnoy ryad domov, gde net ny pustoporojniyh mest, ny sadov».

Osy jazbagha ýnile otyryp kezindegi Altyn Orda handarynyng jәne onyng túrghyndarynyng ózderine ynghayly etip kórikti de kórkem qalalar túrghyza alghanyn, sonday-aq tirshiligi qaynaghan shuly da dumandy shaharlarda túra alatynyn bilgendeymiz. Úly qaghanatta osynday saudasy qyzghan, qolóneri damyghan jýzdegen qalalar oryn tepken. Osy avtordyng jylnamasynda taghy mynaday joldar kezdesedi: «Ordynskiye hany vyvozily iz Sredney Azii, Irana, Egipta a takje Vizantiy uchenyh, astronomov, bogoslovov y poetov». Osyghan qarap bizding ata-babalarymyzdyng eshqanday da jabayy «varvar» emesin, qayta mәdeniyetke, ghylymgha jәne ónerge әr uaqytta jaqyn әri tanym-dýniyesining ken, oi-órisining tereng ekenin úqqandaymyz.

Úly dala qypshaqtary qúrghan osy imperiyada, әlemdegi eng alghashqy salyq tóleu zany qalyptasqan. Qaghanat qújattarynda, naqtyraq aitsaq jarlyqtarynda, mynaday jazylghan sózderdi kezdestiremiz: «Otnyne y vpredi venesianskie kupsy, priyezjaiyshie k nam na korablyah y sovershayshiye torgovye sdelky v nashih gorodah, pusti platyat v nashu kaznu torgovyy nalog vrazmere treh prosentov; esly kuplya-prodaja ne proizvoditsya, pusti nikto ne trebuet s nih torgovogo naloga. Takje u nas v starye vremena  ne braly torgovyy nalog s torgovly dragosennymy kamnyami, jemchugom, zolotom, serebrom, zolotoy kaniyteliu; iy nyne pusti ne berut». Búl jarlyqtyng mәn-maghynasynan úqqanymyz, sol uaqyttarda qypshaqtardyng qanshalyqty órkeniyetke jaqyndyghyn jәne qazirgi demokratiyanyng alghashqy qadamy da osy imperiyadan bastau alghanyn angharghandaymyz.

Men, qanshama jyl erte jәne orta ghasyr әdebiyeti men jazbalaryn, qújattaryn oqyp, zerttep qaraghan kezderimde, qazirgi zamannyng talaptaryna sәikes keletin, sol kezderdegi týrli qúrylym birlestikterden múnday ózgeshelikterdi kezdestirgen emespin. Tipti, tórt ghasyrlyq Rim imperiyasy men Kәri qúrlyqtyng (Europa) Ordenderinde de mynanday kóregendikti, ziyalylyqty bayqamadym.

Osylardy mysal retinde keltire otyryp, taghy bir maqtanyshpen aitarymyz, jerding kýndi ainalatynyn sol Altyn Orda handary men bekteri, tipti túrghyndary da erte kezden bilgen eken. Mysal retinde keltire keteyik: osy danqty qaghanattyng saray aqyny Saryqúl-Saraydyn  (1321-96) óleng joldarynda mynaday tarmaqtar kezdesedi: «Uznala lubvy prityajenie dusha, Zemley vokrug Solnsa krujenie versha».  Úqqanymyz, sol kezding ózinde-aq ata-babalarymyzdyng jerding kýndi ainalatynyn әldeqashan bilgenin týsinemiz jәne olar ýshin búl eshqanday janalyq bolmaghan. Kopernik bolsa osydan  bir jarym ghasyrdan keyin ghana jerding kýndi  ainalatynyn ashqan bolatyn.

Sonymen qatar, aty atalghan Úlyq úlysta әiel zatyna zor qúrmetpen qarap, olardyng alatyn orny erekshe eskerilip әri olardyng mәrtebesi joghary  bolghanyn kóremiz. Búghan naqty dәleldi, әlemning әr týkpirinen kelip, osy alyp memlekette biraz uaqyt túrghan jәne bolyp ketken ózge elding ataqty sayahatshylary men jylnamashylarynyng jazyp qaldyrghan enbekterinen kóruge bolady. Mysaly, ataqty Plano Karpiny bylay dep jazypty: «Devushkiy y jenshiny ezdyat verhom y nesutsya vskachi tak lovko, kak y mujchiny. My daje viydeli, kak ony neslisi so strelamy y kolchanom… Jenshiny vypolnyait vse raboty: shiut shuby, odejdu, obuviy vse, chto delaetsya iz koji; ony vedut telegi, chinyat iyh, nagrujaiyt verbludov iy delaiyt vse bystro y lovko».

Taghy bir italiyandyq Rikolidy deli Montekroche (1291j.) ózining jazbasynda: «Kipchaky otnosyatsya s bolishiym uvajeniyem ko vsem jenshinam v miyre, no osobenno k svoiym. IYmenno jenshiny zanimaitsya  obshestvennymy y domashnimy delami, ony je pokupayt y prodayt. Jenshiny gordy y voinstvenny. Ony ezdyat verhom, kak mujchiny, y ya ih viydel chasto  vezjashimy v goroda, kak mujchiny, s lukom y strelami. Ony ocheni verny svoiym mujiyam», – dep keltirgen eken.

Sonday-aq, ordada biraz uaqyt bolghan arab ghalymy Ibn-Battutanyng júmystarynda mynaday joldar bar: «Ya byl sviydetelem v etoy strane odnoy udiviytelinoy veshy – uvajeniya, kotorym polizuitsya jenshiny: ony iymeiyt deystviytelino bolee vysokiy rang, chem rang, zanimaemyy mujchinamiy…. Chasto jenu soprovojdaet ee muj, kotorogo mnogiye prinimait za odnogo iz ee slug». 

Osy joldardy oqi  otyryp kezindegi qypshaqtardyng otbasynda jәne olar qúrghan qaghanat-handyqtaryn da, әiel balasynyng qanday syilasymdyqqa, ýlken qúrmetke ie ekenin anyq bayqaymyz.

Bizding taghy bir erekshe qayran qalghanymyz,sol bir uaqyttyng ózinde-aq Altyn Orda túrghyndary ot jaghu kezinde qazirgi bizding kómirdi qoldanghan eken. Áygili Marko Polonyng kitabyn oqyp otyryp mynaday  joldardy kezdestirdik: «Pravda, chto vovsey provinsiy Zolotoy Ordy esti sposob priymeneniya chernyh kamney: ety kamny dobyvayt v gorah, y oniy goryat, ispuskaya plamya, kak poleniya: ony sgorayt polnostiu, kak drevesnyy ugoli. Ony dolgo goryat, y gotoviti na nih legche, chem na drevesiyne… potomu chto oniy  luchshe y stoyat menishe, chem drevesina, kotorui takim obrazom ekonomyat». 

Kórdiniz be, sol kezdegi qypshaq eli kómirding otyn ekenin bilip jәne ony izdep tauyp, túrmys-tirshiligine kýndelikti paydalanghan. Osy jazylghan naqty derekterge qarap, búdan myng jylgha tayau kezenderding ózinde de  Úly dalanyng el-júrty Kәri qúrlyq (Europa) maqtanatyn órkeniyetten qúr alaqan emesin kóremiz.

D.Uezerfordtyng «Chingiys-hany rojdenie sovremennogo mira» degen kitabynda Altyn Orda jayynda mynaday joldardy kezdestirdik: «V Zolotoy Orde, kstati, nikakiyh mongolov net. Net, hoti ty tresni. Kuda ny glyani – povsudu kipchaki, kipchaky y eshe  raz kipchakiy. »

Osy kitaptan biz ýshin qayran qalarlyq taghy bir tarmaqtardy oqugha bolady:  «Chingiys-han» y «Temudjiyn» – sovershenno ne mongoliskie iymena, a turko-kipchakskiye. Narodnye kazahskie y kirgizskie eposy (Myna ghalym-jazushy, qazaq, qyrghyz epostarynda zerdeley oqyp, zerttep, qarap shyqqan sekildi) «Alpamys batyr», «Koblandy batyr», «Er Targyn», a tak je  «Manas»  y drugiye, chto nazyvaetsya… v upor ne vidyat nikakoy takoy «velikoy mongoliskoy imperiiy». Soglasno etiym eposam, u srednevekovyh kipchakov bylo toliko dva serieznyh protivnika, s kotorymy ony postoyanno borolisi: eto kitaysy y kochevye plemena kalmykov, kak raz y obitavshih togda v rayone sovremennoy Mongoliiy. Nyneshnie  mongoly  - eto lesnye naseleniya (buryaty – manjury),   poyavivshiyesya na etoy zemle toliko neskoliko vekov spustya», – deydi. Kórdiniz be, olar anyq-qanyghyn zerttep qalay jazghan!

Al bizding oi-týsinigimizdi eski kenes jýiesi qalyptastyrdy. Sodan birazymyz әli aryla almay kelemiz. Álem jazushylary men ghalymdarynyng ghylymy enbekteri men shygharmalaryn oqy otyryp naqty týsingenimiz, Úly Shynghys hannyng eshqanday qazirgi monghol atanghan buryat-manjur emes, ol týrki – moghol, yaghny Úly dalany mekendegen qypshaqtardan shyqqanyn bilemiz.

Qazaqy sózben aitqanda, qazirgi mongholgha «ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn» týsinemiz. Sonymen qatar, kezindegi Úlyq úlys sanalghan - Altyn Orda imperiyasynyn  óz aumaghyn әrdayym keneytumen qosa, zaman kóshinen qalmay, ghylym men bilimdi jәne óner men mәdeniyetti teng alyp jýrgenin anyq bayqaghandaymyz.

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz