Arasha kz. saytynda belgili jurnalist Kәmshat Tasbolat «Orys әleminin» qaupi: Resey Qazaqstangha tisin qayray bastady ma?» atty ózekti de ótkir maqalasyn jariyalady.

Onda: «Tayauda Mәskeude shetelde túratyn Otandastardyng VIII dýniyejýzilik kongresi ótti. «Biz Reseymen birgemiz» úranymen ótken jiyngha oryssha sóileytin әri shetelde túrsa da, ózderin «reseylik qoghamnyn» mýshesi sanaytyn belsendiler qatysty. Jiyndaghy bas taqyryp Jenisting 80 jyldyghyn toylau boldy, búdan bólek syrtta túratyn otandastardyng qúqyn qorghau men mәdeny múrany saqtau mәseleleri talqylandy. Kezdeysoqtyq pa, әlde әdeyi úiymdastyrylghan shara ma eken, dәl sol tústa «Orys әlemi – Qaraghandyda» dep jeleuletip, reseylik bir top belsendi jergilikti túrghyndargha orystyng últtyq kiyimderin taratqan. Telegramm arnasynda «Orys mәdeniyetin onyng tarihy pozisiyasyna qaytaramyz. Orys bolu sәndi» delingen», - dep jazdy jurnalist.

Osy mәsele boyynsha biz de Abai kz. portaly arqyly óz oiymyzdy bildire ketudi jón kórdik.

Múndaghy eng aldymen nazar audaratyn mәsele «Otandastar» termiynine qatysty aityluy tiyis. Nege deseniz, Resey sayasy tehnologtary osy terminning mәni men maghynasyn týbegeyli ózgertu arqyly qazirgi әlemge ýlken qauip tóndirip otyr. Reseyding Ukrainamen qazirgi soghysynyng bastauynda da «Orys әlemi» iydeologiyasynyng payda boluy men soghan ilespeli týrde «janastyrylghan» «Otandastar» termiynining qoldanysqa enui túr deuge bolady.

Óitkeni, «Orys әlemi» jeke-dara úghym retinde belgili bir mәdeniy-ruhany kenistikti beyneleydi. Shynynda da, әlemning týpkir-týkprine shashyrap ketken orys halqynyng ókilderi – әlemning qay týkpirinde jýrmesin – ózderin «orys әleminin» bólshegi sanay alady. Oghan demokratiyalyq qoghamda da, avtoritarlyq qoghamda da eshqanday shek qoyyluy mýmkin emes. Árbir elding últy orys azamatynyn, ne bolmasa, ózin «oryspyn» dep sanaytyn kez kelgen últ ókilining – meyli ol afrikalyq bolsyn – «orys әlemining ókili» boluyna qúqy bar. Ári, búl dәstýr ghasyrdan astam uaqyttan beri jalghasyp kele jatyr...

Sol siyaqty, әlemge taryday shashyraghan kóptegen últtardyng ókilderining de óz últyna degen osynday qatynasy boluy zandy: mәselen, evrey halqynyng ókilderi ózderin «evrey әlemi ókilimin», qazaq últynyng ókili ózin «qazaq әlemining ókilimin», ukraindar – «ukrain әlemining ókili» jәne t.t. dep sanauyna kedergi joq.

Sebebi, qazirgi zamanda adamgha ózining «últtyghyn saqtau» ýshin aldymen adamnyng sol últqa degen bastapqy qatynasy anyqtaluy tiyis. Sodan keyin ghana ol adam últynyng tilin, mәdeniyetin, dәstýrin jәne basqa erekshelikterin saqtaugha úmtylady. Ózge tildi jәne ózge mәdeny ortada ózining últtyq mәdeny arealyn qalyptastyrugha úmtylady. Búl jaghday barlyq kópúltty memleketterde – al qazir taza birúltty memleketti kezdestiru qiyn – qalypty jaghday sanalady.

Biraq, osy bir esh býkpesiz, qarapayym әri adamy týsinikke Resey iydeologiyasy «Otandastar» sózin tirkedi. Sol-aq eken әlemde «Orys әlemi jәne «Otandastar» dep atalatyn búl tirkes órkeniyetti 21-ghasyrda arhaikalyq imperiyalyq iydeologiyanyn, shovinizm men fashizmning payda boluy tetigine әri qúralyna ainalyp shygha keldi.

Nege?

Sebebi, qazirgi zamanda barlyq elde jәne barlyq tilde «Otan» úghymy negizinen Memlekettik qúrylymmen jәne onyng azamattyghymen tikeley baylanysta ghana aitylatyn ereje qalyptasyp ýlgerdi. Mәselen, kez kelgen memleketting azamaty ózining Otany dep sol memleketting bir ghana bóligin atamaydy. Ol Otanym dep 1.Unitarly memlekette memleketting atyn ataydy; 2. Federasiyalyq memleketterde Memleketti jәne onyng qúramyndaghy avtonomdy Respublikalar men oblystardy ataydy. Mәselen, Ózbekstan – Qaraqalpaqstan, Reseyde – Tatarstan (Bashqúrtstan, Sheshenstan, Tyva, Buryat, Yakut, Adygey jәne t.t.). Al, Qazaqstanda - tek qana Qazaqstan. Múnda eshkim «Mening Otanym – Jambyl oblysy» demeydi. Jambyldyq qazaqqa ne basqa últ ókiline Jambyl oblysy «tughan jeri» bolyp sanalady.

Mine, qazir atyshuly bolyp otyrghan «Orys әlemi» osy erejeni búzu arqyly – býkil jer sharyndaghy orys últy ókilderin olardyng túryp jatqan elindegi azamattyghynan bólip alyp, olardy Reseyding azamatymen tenestire «otandastar» dep atay bastady. Kóp úzamay onyng qauipti belgileri RF shektesetin, orys halqy ókilderi tyghyz ornalasqan kórshiles Tәuelsiz (derbes) memleketterde dýrbelenge alyp kele bastady:

Mәselen, ol Litva jәne ózge Pribaltika memleketterinde shiyelenisti ótti. Ol elderding biyligi amalsyz qatang sharalar qoldanugha mәjbýr boldy, Pribaltikany Otanym dep sanamaytyn azamattardy Reseyge kýshtep qonys audarugha deyin shara qoldandy.

Ózderin «orys әlemi ókili», dep, al, Otandy reseylik «otandastar» sózimen almastyrghan búl sayasy sauatsyz azamattar birige kele, Latviya men Litvanyn, Ukrainanyng memlekettigine, mәdeniyeti men tilderine qarsy shyghyp, onda «qos tildilikti» talap ete bastady... Ózderi túryp jatqan territoriyany Reseyge qosu ýshin kýresti bastady.

Barlyghy osy maqsatta «otandastar tuynyn» astyna birigip, Tәuelsiz memleketti bólshekteuge baghyttalghan «separatistik-sayasy qúrylymdar» qúrdy. Tәuelsizdik bastauynda múnday shiyelenisti jaghday Qazaqstanda da oryn alghany jasyryn emes. Tipten, býginde de ol qatarda «kazaktar sosloviyesi» ókilderi arasynda, úlyorystyq shovinizm keseline úshyraghandar arasynda kóptep kezdesedi.

Al, Unitarly memleket biyligi olardyng talaptarymen kelispegen jaghdayda «Bizding qúqymyzdy ayaqqa basty» degen baybalammen olar Resey biyligine shaghymdanumen keledi. Resey bolsa olargha «Sizder tәuelsiz memleket azamatysyzdar. Sondyqtan, sizderdi Otandarynyzgha kóshuge shaqyramyz. Resey ózge elding ishki jaghdayyna aralaspaydy» dep sabyrgha shaqyrudyng ornyna, «Biz orys әlemin týgel qorghaymyz» dep, olardyng separatistik qimylyna dem berumen, shoqty qyzdyrumen, otty ýrley týsumen ainalysuda...

Múnyng aqyr-sony Reseyding Ukrainagha qarsy soghys bastaluyna alyp kelgenin kórip otyrmyz – Resey aldymen «otandastardyn» kómegimen Qyrym týbegin tartyp aldy, sodan keyin Donesk jәne Lugansk oblystaryn ózderine qaratty. Endi Ukrainagha ASQ (arnayy soghys qimylyn) jariyalap, 21-shi ghasyrda adamzat kýtpegen soghys órtin tútatty.

Mine, osynday kýrdeli jaghdayda Qazaqstan biyligi óte sauatty iydeologiyalyq últtyq sayasatty jýrgizui tiyis dep esepteymin. Biylik әkimshilik jýiesi arqyly Qazaq Elin moyyndamay otyrghan «otandastar» arasyna baryp, olargha «azamattyq» úghymynyng sayasy astaryn, qúqyqtyq normalaryn jәne moraldik hәm zang aldyndaghy qúqyqtyq jauapkershiligin týsindiruleri tiyis.

Eger, biylik olardyng yghyna jyghylyp, Memleketting tәuelsizdigine qauipti sanalatyn qadamdargha jol berer bolsa, Egemendik turaly BÚÚ erejeleri ayasynda bekigen Halyqaralyq zandardy talap ete almasa – búl eldi jaylaghan separatizm oshaghyna «otandastar» atynan kez kelgen soghysty ózderine shaqyryp alugha qabiletti kýshke ainalady.

Olay bolsa, osynday qauipti «janjaldy» bastaugha dayyn kýshterge memleket jan-jaqty tosqauyl qoyyp otyruy kerek. Yaghni, tәuelsizdikti kóz qarashyghynday qorghaghan lәzim. Sonymen birge, memleket «ózderin ózge sezinetin» azamattardy (otandastardy) azamattyqtan bosatyp, olardy óz erkimen «óz otandaryna» shygharyp salugha, sóitip,olardyng ózderining «naghyz otandastarymen biriguine» qoldau kórsetui tiyis dep sanaymyn (Pribaltika tәjiriybesi).

Shynynda da, adasqan adamgha óz Otanyn tauyp beru - qanday kezde de sauapty is bolyp sanalmaq.

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz