Qazirgi kýnderi sheteldik turistter ýshin jabyq sanalatyn Qytay Halyq  Respublikasynyng qúramyndaghy Tiybet avtonomiyalyq oblysy sonau 1951 jyldyng qyrkýiek aiynda ózining otyz toghyz jylgha sozylghan Tәuelsizdiginen keyin, Qytay elining aumaghyna kýshtep qosylghan bolatyn.

Ótken ghasyrdyng basynda, naqtyraq aitqanda, 1913 jyldyng qantarynda osy elding ruhany jetekshisi XIII-shi Dalay lamanyng basshylyghymen Tiybet eli Tәuelsiz memleket bolyp jariyalanady.

Tәuelsiz memleket bolyp atala salysymen Dalay lama el ishin jana  jaghdaygha beyimdep, qayta qúryp, janghyrta bastaydy. Sonymen qatar, el Tәuelsizdigin qorghap túratyn, zamangha say armiya jasaqtaydy. Osy eldin  armiyasyn da tabysty jýrgizilgen reformalardyng arqasynda, alystaghy  Yalunszyan ózenining jaghalauyna deyingi aralyq el astanasy Lhasanyn   baqylauyna alynady. Búl aralyqta Tiybet memleketi Úlybritaniya,  Mongholiya, Qytay, Nepal, Butan elderimen diplomatiyalyq qarym-qatynas ornatady. Ózge eldermen de aralyq qatynasyn jaqsartugha talpynudy  kýsheytedi. Sóitip, Tiybetti sol bir uaqytta ainalasyndaghy memleketter Tәuelsiz el retinde moyynday bastaydy.

Ekinshi Dýniyejýzilik soghys kezinde Tiybet júrty soghysushy elderding eshqaysyna da qosylmay, ózining beytaraptyghyn saqtaydy.

Alayda, 1946 jyly Qytay aumaghynda Gominidan jәne Qytay Kommunistik  partiyasynyng arasynda azamattyq soghys bastalyp, aqyrynda tónkerisshil (revolusioner) Mao Szedun men onyng jaqtastary jeniske jetedi. Osynyn  nәtiyjesinde, Qytay Halyq Respublikasy ornyghyp, derbestigin kýsheytken  son, shekaralas Tiybet elimen qaqtyghys bastalady.

Aqyry, 1951 jyldyng qyrkýiek aiynda Qytaydyng Azattyq armiyasy Tiybet jerine kirip, onyng astanasy Lhasamen qosyp, ony jaulap alady. Sóitip,  otyz toghyz jylgha sozylghan Tiybet elining Tәuelsizdigi bir demde qúrdymgha  ketti.

Osy elding tarihyn zerttep, zerdeley qarasan, Tiybetting Tәuelsizdiginin  joghaluy eng aldymen ishki taytalastan әlsireui, sonday-aq, osy el biyliginin  ústanghan óte qorqaq, jaltaq sayasatyna baylanysty eken.

Qazirgi uaqytta búl Tiybet júrty ózining últtyq tilin, halyqtyq dәstýrin, mәdeniyetin, ata-baba tarihyn mýlde joghalta bastaghan. Tek, erteden  qalyptasqan dәstýrli medisinasy ghana qalghan. Ózge elderdin, әsirese  europalyq zertteushi-ghalymdardyng osy elge baylanysty enbekterin  qarasan, Tiybet últy aldaghy on bes-jiyrma jyldan keyin últ retinde  joyyluy әbden mýmkin dep kórsetken eken. Shynymen de súmdyq qoy!

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz