Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan keyingi kezende memlekettik emes aqparat qúraldary, solardyng arasynda qazaq tildi BAQ ta kóbeydi. Áytkenmen, qazaq baspasózi qoghamdaghy qúbylystargha, biylik pen halyq arasyndaghy jana qarym-qatynastargha eski kózqarastarmen qaraudan arylmay otyr.

TYN IYDEYaLAR TAPShYLYGhY

Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan keyingi kezende memlekettik emes aqparat qúraldary, solardyng arasynda qazaq tildi BAQ ta kóbeydi. Áytkenmen, qazaq baspasózi qoghamdaghy qúbylystargha, biylik pen halyq arasyndaghy jana qarym-qatynastargha eski kózqarastarmen qaraudan arylmay otyr.

TYN IYDEYaLAR TAPShYLYGhY

Qazaqsha gazetter auyl, til, mәdeniyet, últaralyq qatynastar, ótkenning jetistikteri taqyryptaryna jii oralyp otyrady. Biraq, adamdy ambivalenttik kýige týsiretin múndy saryngha kóbirek boy aldyrady. Ózgelerdi qaytalaudan asyp, tyng iydeyalar kóteru az. Keybir basylymdar biylikti synaudy mengerdi. Sonysymen búqara aldynda nedәuir bedelge ie bolyp, taralymyn qanaghattanarlyq mólsherde saqtap otyr.
IYә, tәuelsiz gazetterding taraluyna eleuli tosqauyldar bolyp otyratyny ras. Biraq taralymnyng azdyghyn osy sebeppen ghana týsindiruge bolmaydy. Búl jerde neni, qalay jazyp jýrmiz, halyqqa ne kerek degen súraqtardyng basyn ashyp alu manyzdy bolyp tabylady.
Baspasóz halyqqa arnalady. Qazaq baspasózi halyq úghymyna auyl túrghyndaryn syighyzady. Búdan auyldaghy sauaty men mәdeniyeti tómen búqaranyng mýddesin kózdeu aldynghy lekke shyghady. «Qazaqty auylgha qaytarayyq», «mal basyn arttyrayyq», «auylgha aparatyn jol salayyq», «auyz su jetkizeyik»,.. degen siyaqty mәseleler qazaqtildi gazetterding úranyna ainalghan.
Shynayylyghynda qazirgi qazaq baspasózi naghyz nonsens jaghdayynda: ana tilinde aqparat taratugha berilgen qaghaz ben efirlik uaqyt búqaranyng qúqyqtyq-sayasy sauatyn kóteruge septigin tiygize almay, bosqa ketude. Onyng sebebi, birinshiden, jurnalisterding sózdi kimge arnau kerektigin, ekinshiden - qalay arnau kerektigin últtyq mýdde túrghysynan jete saralap bere almaydy. Mazmúndy auyl adamynyng yndynyna baghyttau, onyng qabyldauyna shaqtau - ol auyldyng sonynan eru degen sóz. Búl qazaq baspasózining ghasyr boyy aryla almay kele jatqan syrqaty.
Agrarly qogham adamynyng týsinigi shenberindegi talaptar industriyaly qogham jaghdayynda oryndalmaq emes. Sol sebepti shu qatty bolghanymen, bayyz tauyp jatqan eshtene joq. Bastysy qazaqtyng sanasynda órleu joq. Osy uaqytqa deyin qazaqtildi búqara sayasy sauaty ashylmaghan, qúqyqtyq mәdeniyeti tómen, azamattyq bilimi tayaz, óz qúqyqtary men mýddelerin qorghaudy bilmeytin, úrsa - qashatyn, qyrsa - qyrylatyn, búiyghy, ruhany әljuaz kýide qalyp otyr. Qazirgi Qazaqstanda 1921, 1929-1933, 1937 jyldardyng ssenariylerin qayta qaytalaugha әbden bolady.
Halyq úiqysynan oyanbaytyn, al ziyaly bolsa «Oyan, qazaq!» dep úrandaudan jazbaytyn ainalsoqtyqqa týskeli bir ghasyr boldy. Qazaq baspasózi belgili dengeyde búqaramen birge úiyqtaytyn, ózi ony oyatpaytyn faktorgha ainalyp alghan. Qazirgi qazaq auylynda Siyseronnyng týsinigindegidey halyq túrmaydy, jemqor biylikting elektoraty túrady. Biylikting tayaghymen ghana qybyrlaudy әdetine ainaldyrghan búl súr massany jurnalisting sózine ilestiretindey dengeyge jetkizu onaygha soqpasa kerek.

JAHANDANUGhA QARSYLYQ IYDEOLOGIYaLYQ BAGhYTQA AYNALGhAN

Qazaq baspasózindegi jariyalanymdardyng bәri ruhany damu zandylyqtaryna, últtyq mýddelerge, órkeniyetting agrarlyqtan industriyaly baspaldaghyna ótu dialektikasyna say emes. Olarda últqa paydalydan góri ony ruhany ósirmeytin uaghyzdar men payymdaular kóp. Sovet biyligi kezindegi orystyq antiamerikanizm men antiydemokratizmning otyn laulatudan әli arylmaghan, iydeologiyalyq túrghydan teris laghyp jýrgen materialdar tolyp jýr. Olar derliktey búqarany sayasattan, demek sayasy bilimnen de aulaqtatu ýshin baryn salady.
Mysaly, «Jas Alash» gazeti 2009 jylghy shildening 7-indegi sanynda Serik Túrghynbekúlynyng sayasatty ayamay sybaghan top ólenin jariyalady. «Sayasat senen jeridim» dep at taqqan toptama avtorynyng týsiniginshe «ayar, sodyr, tikeni bar, gýli joq» sayasat «qanyndy ishedi, qanaydy, sabaydy, midy ulaydy». Sondyqtan «búl ómirde bilgenim ókinish, qayghy, múng ghana» dep kýnirenedi. Múnda avtordyng qazirgi ýkimetting әdiletsiz sayasatyna degen narazylyghynan góri qarapayym oqyrmandy sayasattan aulaqtatu iydeyasy ýstem kórinip túr.
Qazaq baspasózinde oryn alyp otyrghan taghy bir teris baghyt - aldynghy qatarly demokratiyaly qoghamdargha, damyghan órkeniyetterge qarsylyq, búqarany solargha óshiktiruge beyimdeu. «Batys basqynshy», «AQSh - agressor» degen siyaqty órkeniyetter arasyndaghy qaqtyghystardy ýstirt týsindiru beleng alghan. Jahandanugha qarsylyq iydeologiyalyq baghytqa ainalghan.
Mysaly, «Jas qazaq» gazetining 2009 jylghy №7-sanynda Ó.Kenjebekov degen avtor birde Batys elderin, sonyng ishinde AQSh-ty tili jetkenshe sybapty. Avtor «múrnynan esekqúrty týsip túrghan», «dogmalyq oidy sanalaryna sinirgen», «jarty әlemdegi jenilisterinen sabaq almaghan skleroz AQSh», «jalpaq әlem aldynda qarabet bolghan AQSh» degen siyaqty bazarda jýrgen әielderining úrsysy stiylindegi «ótkir tirkesterimen» Batysty aiyzy qanghansha týirep, oqyrmandy odan jiyrendiruge tyrysypty. Reti kelgende aita keteyin, bizding memleketimizding tәuelsizdikke ie boluyna AQSh-nyng atqarghan róli erekshe. Orystar búrmalap bergen tarihty oqyghan qazaqtar múny bilmeydi.
Qazaqtyng sanasyna myqtap sinip alghan «aqiqattar» bar, mysaly: «orystar bizge bilim berdi», «til mәselesi әkimshilik jolmen sheshiledi», «qazaq әdebiyeti ozyq», «aqsaqaldar aqyldy», «ótkenning bәri keremet», «qazaqtyng tiregi - auyl», «gýldense auyl - gýldenemiz bәrimiz»,.. t.s.s. Ziyaly atauly osy «sara baghyttardy» ústanyp alyp, tyrashtanyp jatady. Búlar redaksiyagha kelip týsip jatqan materialdardy irikteu ólshemi retinde de әr jurnalisting jadynda saqtauly: osylargha sәikestiligi bar material qabyldanady, ózge túrghy ústanghan material qabyldanbaydy. Búl qaghidalardyng relevantty bola almauyn, ruhany órleuge yqpal ete almauyn qoghamdyq praktika kýn sayyn aldan shygharyp otyrsa da, olardy ózgertuge, jana iydeyalar izdeuge qazaq jurnalistikasynyng yntasy da joq, shamasy da jetpey otyr.

QAUQARSYZ BASPASÓZ QOGhAMDY RUHANIY ÓSIRMEYDI

Synshyldyq ruhpen, ómir shynayylyghyna say kóterilgen, paydaly pikirler «qaralap jatyr», «jala japty», «kemsitti» degen siyaqty baybalamdargha tap bolady. Múndayda mәsele talqylanbaydy, adam talqylanady. Sheptesken qarsylastyng jeke basyn syilau, azamattyq kesektik, ony konstruktivti pikirsayysqa shaqyru degender bolmaydy, topyrlay jabylu ghana bolady. Tek «únaydy» nemese  «únamaydy» degen eki kriyteriymen ghana әreket etushiler tirkes tandamaydy, balaghat algha shyghady, jalanyng auyry jabylady. Sayasy kinәmen joghary jaqtargha újymdyq hattar jóneltiledi, olardyng mәtinderi jappay jariyalanady. Osylay qazaq arasynda eshkimge tyng oy aitugha mýmkindik bermeytin auyr psihologiyalyq ahual qalyptasqan.
Mәseleni talqylaugha jol bermeu, shyntuayttap kelgende, jana oy men iydeya tuyp ketpeui ýshin kýres bolyp shyghady. Ol tetikting iske qosylu formulasy mynaday: mәseleni talqylama - talqylau bolghan jerde kemshilik ashylyp qalady; kemshilikti kórsetpe - kórsetkende kinәliler atalady; kinәlilerdi atama - atalsa olardy jyly ornynan taydyrugha tura keledi; eski kýshterdi ornynan qozghama - qozghasang olardyng ornyn tyng kýshter basady; tyng kýshterdi is basyna keltirme - keltirseng mәsele sheshilip ketedi; mәseleni sheshpe - sheshseng sol joldaghy kýresker retindegi imidjinnen aiyrylyp qalasyn.
Órkeniyetti qogham adamy jasaghan tújyrymdar auyl úghymyna syimaydy. Olarda bolyp jatqan qúbylystardyng syry qazaqqa týsiniksiz,. Auyldyq sana órkeniyetti tútasymen antalap qazaqqa qarsy bolyp, onyng jerin talap, elin joyyp jiberu ýshin ghana ómir sýrip jatqanday qabyldaydy. Sonyng saldary últ ziyalylaryn barlyghyna oppozisiyalyq túrghy ústanyp, bәrine jankeshti qarsy shyghugha jetelep әkelgen. Endi osy dýniyeni ol ózining «prokrust mejesine» layyqtap qúrghysy keledi («Mal baqqan elmiz, tek jatqan elmiz». «Ózgeler nege biz siyaqty, jaylauda baghlannyng etin jep, qymyz iship jata bermeydi?»).
Baspasóz - tórtinshi biylik degen bar. Shynayylyghynda onyng halyqtyng sanasyn tolyq biylep alu mýmkindigi bar. Al qazirgi qazaq baspasózinde búqaranyng mentaliyteti men sayasy belsendiligin arttyra alatynday qauqar joq. Qazaq jurnalisteri halyqty ruhany ósirmeydi, al ruhany mesheu halyqtyng arasynan kompetentti jurnalist te shyqpaydy. Sóitip, qoghamnyng ruhany damuy men jurnalisting auyldyq dýniyetanym dengeyi biri birin algha bastyrmaytynday kýige týsirip, aldyn ala sharttandyrylyp tastalghan.

«Azattyq» radiosynyng saytynan