Tosyn saualgha belgili tarihshy ghalym, ÚGhA akademiygi, qogham qayratkeri Erlan Bәttashúly Sydyqov jauap beredi.

"Jeltoqsan kóterilisi" azattyqty ansaghan qazaq jastarynyng ondaghan jyldarghy Tәuelsizdik ýshin kýresining nәtiyjesi. Jastar zaman qiyndyghy, iydeologiya súrqiyalyghyna qarsy túru ýshin shyndaldy. Ásirese tarih fakulitetinde oqityn studentter "Tariyhqa qiyanat jýrmeydi" dep әdilettilik izdedi. Týni boyy  pikir talasyp, qaytsek Qazaqstan Tәuelsiz memleket bolady dep kóz ilmey, tandy tangha jalghady. Key-keyde búl pikirtalastargha sol kezde uniyversiytetimizde oqityn qyrghyz jastary da qosylatyn. Birde este qalarlyq oqigha boldy. Áli kóz aldymda. 1974 jyldyng kýzi. Jataqhanada túratyn biraz jigitter qyzbalyqpen, aldy-artymyzdy oilamay, kóshege de shyghyp kettik. Kóbi jogharghy kurs studenti bolatyn. Olardyng qatarynda kórshi bólmede túratyn Ámirjan Álpeyisov,  Batyq Tólebaev, Bauyrjan Toyshybekov, Jatqanbay Qayranbekov, Amantay Kaliyev taghy da basqa balalar boldy. Sheruimiz úzaqqa sozylghan joq. Kim shaqyrghanyn bilmeymiz, eki- ýsh jenil mashina jolymyzdy kesip toqtay qalyp, ishinen 10-15 milisioner shygha keldi. Olar әi-týige qaramay bizding qolymyzdy búrap, milisiya bólimshesine alyp ketti. Audandyq milisiya bólimshesining astynda temir torly kameralar bar eken, soghan aparyp qamady. Týni boyy úiyqtatpay jauap alyp, әiteuir kelesi kýni bosatty. Eng qyzyghy milisiya bastyghy qazaq jigiti eken. Búnday búzaqylyq jasamandar, bir jolgha keshiremin, uniyversiytetterine de habarlamaymyn, tekten tekke otqa týspender, kýiip ketesinder dedi. Biz ang tang boldyq...

Qazir qarap túrsaq, últtyq bolmysymyz erte oyanyp, sanamyzdy serpiltken eken. Últtyq zeynening kýsh quaty ata-babalarymyzdyng armany bolyp, qanymyzgha singen eken. Ómir dialektikasyna sýiensek, ghayyptan payda bolatyn eshtene joq. Keshegi men býgingi, býgingi men ertengi - bәri bir-birimen tabighy de, tarihy de baylanysty. Jeltoqsan kóterilisi 60,70 jyldarghy oy sana kóterilisining jalghasy. Búl jay bas kóteru emes, últtyq ruhtyng oyanuynyng nәtiyjesi bolatyn. Al, mine býgin sol JELTOQSAN KÓTERILISI últymyzdyng ruhany múrasyna ainalyp otyr .

Semey irgesinde, batyrdyng ziraty...

Totalitarlyq jýie qansha jerden әrekettengenimen adamdardyng oi-pikir bostandyghyn birjolata túnshyqtyra almady. Men ol kezde Semeydemin. Al, júbayym, Shyryn Asylhanqyzy Qúrmanbaeva kandidattyq dissertasiya qorghaugha Almatygha barghan-dy. Alang tenizdey tolqyp jatsa kerek. Uniyversiytetti betke alghan Shyryn otyrghan 32-avtobusty múzday qarulanghan sodyrlar toqtatyp, esik-terezesin jauyp, vokzal jaqqa alyp ketipti. Keshki ymyrttyng sonynan tanghy shapaqqa deyingi aralyqta syrtqa shygharmay ústaghan. Býginde Shyryn – ghylym doktory, professor, Álihan Bókeyhan Uniyversiytetining Preziydenti.

Semeyde jýrgen bizge de Jeltoqsan oqighasy qatty әser etti.  Shar qayraqtay shiryqqan semeylik jastardan shy shyghyp ketpesin dep biylik shyr-pyr boldy. Onyng ýstine birer jyldan song  Jeltoqsan oqighasynyng bas qaharmany Semey abaqtysyna qamaldy, keyin ol belgisiz jaghdayda qaytys bolyp, belgisiz jaqqa jerlendi degen sóz shyqty.

Qazaq jastarynyng múqalmas ruhyn tanytugha Semey oblystyq «Qazaq tili» qoghamynyng irgetasyn qalaghan әkem Bәttash SYDYQÚLY kóp enbek sinirdi. Ónirdegi bedelin salyp, Qayrat Rysqúlbekovtyng jasyryn jerlengen ziratyn tauyp alugha kirisedi. Mendegi «Moskvichpen», taghy bir «Volgamen» oblystyq atqaru komiytetinde til sayasatyna jauapty Aman Tileubaev, halyqaralyq qazaq tili qoghamynda әkemning ong qoly bolghan Oral Shәripbaev bar, oblystyq ishki ister bólimindegi jauapty qyzmetkerler bar Kurchatov qalasy baghytymen Shaghyl ózegindegi qorymdy betke aldyq. Sonda maghan qatty әser etkeni birinen biri aumaytyn nómirlengen taqtayy bar sansyz tómpeshikter. Denendi ayaz qaritynday kórinis. Qújattalghan nómir arqyly Qayrattyng ziratyn da taptyq. Sol jerde tize býgip, taghzym ettik. Qúran baghyshtadyq. Belgi qoydyq. Batyr ruhyna arnap as beretin bop sheshtik. Ákemning búiymtayymen Qayrattyng anasy Dәmetkenning jol qarajatyn kóterip, ontýstikten aldyrttym.

Qarap otyrsam, sol bir elen-alanda  әkem ózi basqaratyn «Halyqaralyq qazaq tili qoghamy» últ ruhaniyaty jolynda ýlken belsendilik tanytqan. Oblys ortalyghyndaghy qalalyq partiya komiytetining ishinen qoghamgha bólme bóldirtti. Kóp úzamay sol ghimarat aldynda túrghan Leninning ornyna Qayrat Rysqúlbekovtyng eskertkishin qoydyrtty.

Alyp imperiya ydyrap, qoghamnyng túraqty damuyna yqpaly zor qúbylys - halyqtyng tarihy sanasy osylay qalyptasa bastaghan edi!

Abai.kz