رومان (X-XII عاسىرلاردا رومان تىلدەرىندە جازىلعان ارقيلى سيپاتتاعى شىعارمالاردىڭ جالپى اتاۋى) – سيۋجەتى كۇردەلى، كولەمدى، ەپيكالىق، ومىردەگى ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مەيلىنشە قامتىلىپ، كومپوزيتسياسى شىمىر جانر. روماننىڭ جەكەلەگەن نۇسقالارى ەرتەدەن بار بولعانىمەن دە، ونىڭ تەك وزىنە ءتان سيپاتتارى XVI-XVIII عاسىرلاردا قالىپتاسا باستادى. ىلكى روماننىڭ ۇلگى-نۇسقاسى دەگەندە رىتسار، سەرىلەردىڭ باستان كەشكەنىن سۋرەتتەگەن ميگەل دە سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى» ەرىكسىز ويعا ورالادى.

XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە بۇل جانر بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى، قانات جايدى، گ. فلوبەر، ا. ستەندال، و. بالزاك، ج. ساند، ۆ. سكوتت، چ. ديككەنس، ا. پۋشكين، م. لەرمونتوۆ، ي. تۋرگەنەۆ، ل. تولستوي، ف. دوستوەۆسكي، ي. گونچاروۆ، م. تۆەن، دج. لوندون، ت. مانن، گ. مانن، ت.ب. ۇلكەن ۇلەس قوستى. ا. بايتۇرسىنۇلى روماندى «ۇلى اڭگىمە» دەپ، وعان «تۇرمىس سارىنىن تۇپتەپ، تەرەڭ قاراپ اڭگىمەلەپ، تۇگەل تۇردە سۋرەتتەپ كورسەتەتىن شىعارمالاردى» جاتقىزۋعا بولاتىنىن ايتا كەلە، «ۇلى اڭگىمە وڭشەڭ ۇلكەن ۋاقيعالاردان بولماي، ۇساق ىستەردەن دە ونەگە كورسەتۋگە تىرىستى، ونى جازۋشى كوركەم ءسوزدىڭ اۋەزە, تولعاۋ, ايتىس – بارشا ءتۇرىن دە جۇمسايدى. ۇلى اڭگىمە جازۋعا ۇلكەن شەبەرلىك كەرەك» ەكەنىن ەسكەرتكەن-ءدى. كلaccيتسيزم داۋىرىندە poمaن «تومeنگi جaنp» دeلىنسە، poمaنتيزم تۇسىندا «ءالeم ءجانe ءوز عacىpىنىڭ aينacى» ءارى «تoلىق ءپىسىپ-جەتىلگەن pۋxتىڭ» جeمici رەتىندە ناسيحاتتالدى. ال، تاريحي رومان ‒ بولمىسى بولەك جانر. ونىڭ قيىندىعى ‒ كوركەم شىندىق پەن تاريحي شىندىقتى ۇشتاستىرا بىلۋدە. م. دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامال»، ت. جومارتبايدىڭ «قىز كورەلىك»، س. كوبەەۆتىڭ «قالىڭ مال»، س. تورايعىردىڭ «قامار سۇلۋدان» باستاۋ العان ءداستۇردى م. اۋەز، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ع. مۇستافين، ح. ەسەنجانوۆ، ءا. نۇرپەيىسوۆ، ءى. ەسەنبەرلين، ت. احتانوۆ، م. ماعاۋين، ءا. كەكىلباي، ش. مۇرتازا، ت.ب. جازۋشىلار جالعاستىردى.

تapيxي وقيعaلap مeن تۇلعaلapدىڭ سۇرگەن ءومipiن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، coل ءداۋipدi بەينەلەيتىن تۋىندىلار قaتapىنa I. Eceنبepليننiڭ «كوشپeندiلep» تpيلoگياcى، د. ءابiلeۆتiڭ «Aقىن apمaنى»، ءا. ءالiمجaنoۆتىڭ «ۇستازدىڭ ورالۋى»، م. مaعaۋيننiڭ «Aلacaپىpaن»، ءا. كeكiلبaيدىڭ «Eلeڭ-aلaڭ»، «ۇpكep»، ش. مۇpتaزaنىڭ «قىزىل جeبe»، ن. ءابۋتاليeۆتiڭ «قaيpaن نapىن»، ءا. Capaيدىڭ «يcaتaي مeن مaxaمبeت»، ج. تۇpلىبaيدىڭ «تaمىز تaڭى»، ي. جaقaنoۆتىڭ «ىقىلac»، ج. Axمaديدiڭ «ءدۇpبeلeڭ»، «Eceنگeلدi بي»، ق. جۇمaدiلoۆتiڭ «دapaبoز»، C. Cمaتaeۆتىڭ «Eلiم-aي»، د. دocجaننىڭ «Aلىپتىڭ aزaبى»، ۇ. دocپaمبeتoۆتىڭ «قىزىل جoلبapىc»، «Aبىلaيدىڭ aق تۋى»، X. ءادiبaeۆتىڭ «Oتىpap oيpaنى»، ك. Ceگiزبaيدىڭ «بeلacقaن»، ت. زاكeنۇلىنىڭ «كوك ءبوpiلepدiڭ كوز جacى»، P. تoقتapoۆتىڭ «بaقىتتى قۇلدىقتىڭ aقىpى»، ج. مoلدaعaليeۆتىڭ «Aلعaشقى قoڭىpaۋ»، ق. يcaبaيدىڭ «شoڭ بي»، ب. نۇرجەكە-ۇلىنىڭ «ءاي، دۇنيە-اي!»، ق. مۇقانبەتقاليۇلىنىڭ «تار كەزەڭ»، ا. مەكەباەۆتىڭ «قازىنا سىرى»، ز. جاكەنوۆتىڭ «زۇلمات»، ن. اقىشتىڭ «راقىمسىز كوكتەم»، ت. ساۋكەتاەۆتىڭ «قۇزعىن تويعان قىس»، ج. ومipبeكتiڭ «قىزىل قىpعىن»، ءا. ىبىرايىمۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت»، ت.س.س. جاتقىزۋعا بولادى. ەندى، وسىلاردىڭ قاتارىنا قارىمدى قالامگەر ۇلاربەك دالەيۇلىنىڭ «جوشى حانى» دا قوسىلدى.

جازۋشىنىڭ 2024 جىلى «فوليانت» ماتبۋعاسىنان جارىق كورگەن «جوشى حان» تاريحي-دەرەكتى رومانىنا شىڭعىس قاعان جانە ونىڭ ۇلكەن ۇلى ‒ جوشى حانزادانىڭ قىم-عۋىت، الاساپىران زاماندا دۇنيەگە كەلۋى، جاستىق شاعى، قاتىسقان قان-قاساپ جورىقتارى، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزى التىن ارقاۋ بولعان-دى. ونان، ورحون (ورحۇن), سەلەنگى بويىنداعى قايتالانباس كوشپەلى مادەنيەت، بايىرعى بابالار ءداستۇرى، تانىمى، كوزقاراسى، ۇستانىمى، شەككەن داۋرەنى شىعارمادا شىنايى سۋرەتتەلگەن. رومان 23 حيكايادان تۇرادى.

ۇ. دالەيۇلى وسى تۋراسىندا ءبۇي دەيدى: «ويلانا كەلە ءار تاراۋعا تاقىرىپ قويۋ ستيلىندە راشيد اد-ءديننىڭ جولىن ۇستاندىم. «تاراۋ» دەپ ەمەس، «حيكايا» دەپ اتادىم دا، ەكى جولدىق ۇيقاستى ولەڭ فورماسىندا الۋدى ءجون سانادىم، تاقىرىپتى ۇزاق تولعاماي، وزىمشە سىعىمدادىم...». مىسالى، ءار حيكايانىڭ ءوز اتاۋى بار: «ءبىرىنشى حيكايا. ەسۋگەيدىڭ ءىڭىر الەتىندە باتسايعۇن باقسىنىڭ تۇلىمىن كەسۋى. قونىستان جەتكەن حابارعا سارقى اۋليەنىڭ كوز جاسىن توگۋى»، «ەكىنشى حيكايا. ەسۋگەيدىڭ تاي شەشەندى اجالدان قۇتقارۋى. قۇدالىقتان قايتقان باتىردىڭ ەسىل ومىرمەن قوشتاسۋى»، «ءۇشىنشى حيكايا. قورقوناق قويناۋىندا ازالى جوقتاۋ ەسۋى. تەمۋجىننىڭ تەرگۇنە شوقىسىندا قىرىلداقتى ساستىرۋى»، «ءتورتىنشى حيكايا. بەلگۇتايدىڭ قاراتۇمىت تاۋىندا ارىسقا ءتۇسۋى. وگەلىننىڭ بۇرقى-ەرەككە سورعا بولا قونۋى»، «بەسىنشى حيكايا. تەمۋجىننىڭ كوش جولىندا تولعاق كۇتۋى. ءۇش ۇلىس جاساعىنىڭ بۇكىر-كەگەردى قانعا بوياۋى»، «التىنشى حيكايا. تەمۋجىننىڭ سەڭگىربۇلاقتا حان تاعىنا وتىرۋى. انتتاس اندالاردىڭ جاۋلىق شاقىرۋى»، «جەتىنشى حيكايا. جوشىنىڭ ايعىر جالىندا تاڭ اتىرۋى. تەمۋلۇن قازاسىنىڭ حانزادانى قايعىعا باتىرۋى» دەگەندەي... ارقايسىسى سالماقتى سومدالعان، كەڭ-مولىنان كەستەلەنگەن تاراۋلار.

اۆتور ءسوز باسىندا بىلاي دەپ جازادى: «القيسسا، ءتورت جىلعا سوزىلعان تىنىمسىز ىزدەنىس پەن تاباندى ەڭبەك اقىرى ءوز ناتيجەسىن بەردى. جازۋ ۇستەلىندە بەس ايعا جۋىق تاپجىلماي وتىرىپ، «جوشى حان» تاريحي-دەرەكتى رومانىن جازىپ ءبىتىردىم. ەشقانداي ناۋقاندىق شاراعا قاتىسى جوق، تەك جوشى حان جايلى ءبىر تولىمدى دۇنيە جازۋ ونشاقتى جىلدان بەرى ويىمدا جۇرەتىن. شىنداپ كىرىسكەن ءساتىم ‒ 2019 جىلدىڭ كۇز ايى. «جوشى جايىندا الدەبىر كوركەم دۇنيە كەزىگىپ قالار» دەپ الدىمەن تاريحشىلاردى ەمەس، ادەبيەت الەمىن اقتارسام، شىنىمدى ايتايىن، بىردە-ءبىر كوركەم جازبا كەزدەستىرە المادىم. قازاق ادەبيەتى تۇگىل، عالام ادەبيەتىندە دە جوقتىڭ قاسى ەكەن. تولعانا كەلە قيالعا ەمەس، دەرەكتەر ىزىنە قۇرىلعان دەرەكتى رومان جازۋدى ويلادىم». مىنە، اتالمىش تاريحي رومان وسىلاي باستالعان-دى.

قالامگەردىڭ قاجىرلى ەڭبەك قىلعانى بىردەن اڭعارىلدى. ول مۇحاممەد II الا-ءاد-دين حورەزمشاح ([كۋتب] قۇتب ءاد-دين مۇحاممەد), سونان سوڭ جالەل ءاد-دين سۇلتاننىڭ ءۋازىرى بولعان ءناساۋيدىڭ «جالەل ءاد-ءديننىڭ عۇمىربايانى»، ءال-ءجۋۆاينيدىڭ «الەمدى باعىندىرۋشىنىڭ تاريحى» (مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىس حان» كىتابىندا: «...ۇلى تاريحشى ءراش-ءاد-ءديننىڭ ءوزى ورايلى تۇستارىندا وسى جۋۆاينيگە جۇگىنىپ وتىرعانى بەلگىلى» دەپ جازادى), لي جىچاڭنىڭ «اۋليە ءچاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى»، راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح»، «يۋان تاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» («شەجىرە-ي تۇرك»), نىعمەت مىڭجانيدىڭ (مىڭجان) «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، وتەمىس قاجىنىڭ (وتەمىس قاجى يبن ءماۋلانا مۇحامەد دوست [دۋستي]) «شىڭعىسناما»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى»، زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» سەكىلدى ەڭبەكتەرىنە، سونداي-اق پلانو كارپيني، گيلوم (ۆيللەم) دە رۋبرۋك، ۆاسيلي (ۆيلگەلم) بارتولد جازبالارىنا ەرەكشە دەن قويعاندىعىن ەسكەرتەدى.

جوشى حورەزم جورىعىنان ءدىن امان ورالعان سوڭ، شىڭعىس قاعان حۇكىمىمەن ءداشتى-قىپشاق دالاسىندا «جوشى ۇلىسى» قۇرىلادى. قازاق ەلى ‒ سول ۇلىس جەرىندە ورنىققان التىن وردانىڭ زاڭي جالعاسى. اۆتور سول ءداۋىر حاقىندا سىر شەرتكەن ەڭ سەنىمدى دەرەككوزدەردى پايدالانىپ، ۋاقيعالار جەلىسىن فاكتىلەرمەن تۇزدىقتاپ وتىرادى. ماسەلەن، ءشۇرشىت، تاڭعۇت سوعىستارى، ادامزات تاريحناماسىندا تاڭبالانعان حورەزم شابۋىلى، ايقاس-شايقاس ورىندارى كوركەم تىلمەن كومكەرىلگەن. ۇلاربەك دالەيۇلى تاريحي روماندا كوپتەگەن كونە تۇرىك ءسوزىن جاڭعىرتىپ، ماقساتىنا قاراي ورنى-ورنىمەن قولدانادى. مىسالى، وتشىگەن ‒ كونە تۇرىك تىلىندە «وتشى، شاڭىراق يەسى» دەگەندى بىلدىرەتىن تۇسىنىك. سونىمەن قوسا، شىعارمادا سارتىقتايلار (ساۋداگەرلەر), كوكىر (سۋسىن قۇيۋعا ارنالعان تەرى ىدىس), ءۇجىن (ۋجين ‒ تەك ايەل بالاعا قاتىستى عانا جۇمسالادى، قاتىن، ەنە، حاندى تۋعان انا دەگەن ماعىناعا يە), اندا (دوس، جولداس), «توبىلعى جارعان»، «بۇلبۇل تورعاي»، «الاساپىران»، «كيىكتىڭ ماتاۋى»، «قازاننىڭ قاعۋى» (تۇرىك داۋىرىنەن كەلە جاتقان كوكتەمگى امالدار), بوز دومباق (كونە تۇرىك تىلىندە ءمۇيىزدى قۇلىن بوز), كەيەبۇر جەبە (الىسقا ۇشاتىن، تەمىر ماساعى وتە وتكىر كەلەتىن جەبە ءتۇرى), كەگەنەس، تارعۇت، سولدۇس، شانشىعۇت، باياعۇت، ورونار، قوڭقىتان، نەگۋدەي، نۇياقىن، دۇربەن، يكراس، بارىن، شونەس، وڭعىت (ۋاق), بەسۇت، قورالاس، قوڭىرات ىشىندەگى ولقونات پەن يكەرەس (كوك تۇرىك تۇقىمىنان تاراعان بايىرعى رۋلار), مەزگەۋ (مامىر), كوزگەۋ (ماۋسىم), جابال (تۇرىك داۋرەندەگەن تۇستا باقسىلار قولدانعان دابىل), الاڭعىر ساداق (بالالار ۇستايتىن، قاراعايدان يىلگەن ساداق), «تەب ءتاڭىرى» («ءتاڭىر ەلشىسى»), ارساقاي (بۇعىنىڭ ەركەگى), دارۋعاشى (شىڭعىس حان باسىپ العان قالالاردى ۋاقىتشا باسقارعان كىسى), تەمىركەن ([تەمىرەن] جەبە ۇشى يا باسىنداعى قورعاسىن), اعاش وق (جوعارى ساناتتاعى ادامدار جاساعان قىلمىسى ءۇشىن الاتىن جازاسى), قاسالى جەبە (بەكىنىستى ورتەۋگە ارنالعان جەبە), ءجام (حات-حابار جەتكىزۋشى), قاۋاق (اسقاباق تەكتەس وسىمدىكتەن جاسالاتىن ىدىس), كۇلمىز (ەلىكتىڭ ەركەگى), وتسەرەك (وت جاعىپ، بەلگى بەرۋ ءۇشىن ساز بالشىقتان يا تاستان تۇرعىزىلعان بيىك تۇعىر), شىعىرىقتى كۇيمەلەر (ونداعان جەبەنى قاتار اتاتىن قوندىرعى), وتتى كۇبى، شوڭاي (ەسەكقىرعان، يۋپيتەر), باۋىرشى (قاعان اس-اۋقاتىنا جاۋاپتى نويان), قارا ءۇي (كوشپەندىلەر اباقتىسى نە ۇكىم شىققانعا دەيىنگى قاماۋدا تۇراتىن ءۇي) سەكىلدى ۇمىت بولعان ۇعىمدار، كونەرگەن سوزدەر كوركەم تۋىندىعا دەم بەرىپ تۇر. نەگىزى، رومانداعى اڭگىمەلەۋدە ەپيكالىق اراقاشىقتىق ساقتالعانىنا كوز جەتكىزدىك. مۇنداي جاعدايدا سۋرەتتەۋ كوبىنە-كوپ ءىرى پلاندا جۇزەگە اسادى.

«بورجىعىنداردىڭ اتاسى ‒ بۇرعۋ تاۋ / بورجىعىنداردىڭ اناسى ‒ بۇرعۋ تاۋ! / بورجىعىن ەرلەرى بۇرعۋ تاۋىنا سۇيەنىپ ولەدى / بۇرعۋ تاۋى ءبىزدى جۇرەگىنە كومەدى!» دەگەن جورىق ۇرانىنداعى بۇرعۋ ‒ كيەلى بۇرقان قالدۇن تاۋىنىڭ تۇرىكتەر زامانىنداعى ەسكىشە اتاۋى. شىعارمادا «جاساقتى تاڭىرگە تاپسىرۋ جىرى»، «تۇركەن-قاتىننىڭ زارى»، «سابا تولقۋ جىرى»، «جاساق ءانى»، «تەمۋلۇننىڭ سىڭسۋى»، «سوچيگىلدىڭ زارى» (جوقتاۋى), «مۇحاممەد سۇلتاننىڭ بايبىشەسى ايتقان زار»، «مۇحاممەد سۇلتان قىزدارىنىڭ زارى»، «شىلگىر بالۋان ايتتى» دەگەن تاريحي جىرلار ‒ تۋىندى تۇزدىعى ىسپەتتەس.

جازۋشى شىڭعىس قاعاننىڭ اكەسى ‒ ەسۋگەي اۋزىمەن ەل ەسىندەگى ۇزاق سونار، ۇباق-شۇباق بۇرناعى ءارى ءماندى اڭگىمەنى ايتقىزادى: «...ءبورى ەمىپ امان قالعان تۇرىكتەن تۋعان تۇتىك، تۇتىكتەن قوي، قويدان ەدىلشە، ودان الاشا تۋىپتى. الاشادان مۇعول تارايدى. مۇعولدان قارا حان، ودان ۋىز حان تۋعان ەكەن. وسى ۋىز حاننان ءبىر تامىر الىپ تاراعان تۇقىم مىنا ءبىز بولامىز. ءبىز تۇراتىن كيىز ءۇي سول ۋىز حاننان قالعان مۇرا دەسەدى». ۇ. دالەيۇلى جوشىنىڭ ءوسۋ كەزەڭىن، تۇلعا بوپ قالىپتاسۋ ەۆوليۋتسياسىن وتە تابيعي سۋرەتتەگەن. ونىڭ ۇشى-قيىرى جوق ساحارا، سايىن دالانى كەزىپ كەلە جاتىپ قاسقىر قاماعاندا سىتىلىپ شىعىپ، ەپتى، جۇرەكتى، تاسىلقوي، جاپادان-جالعىز قالسا دا قايتپاس قايسار ەكەندىگىن بايقايمىز. وسى وقيعاعا قانىق بولعان تەمۋجىن ريزا بوپ: «ەرجەتىپسىڭ، ۇلىم! شەشەڭنەن باتىر تۋىپسىڭ. تاعى ءبىر قاناتىم ءوسىپ كەلە جاتىر ەكەن»، ‒ دەپ بەلىندەگى التىن كىسەسىن شەشىپ، تۇڭعىشىنا تاعادى. ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرماسى انىق، سىرعىپ ايلار، جىلجىپ جىلدار وتەدى. جورىقتا ىسىلىپ، ەل ىسىنە ارالاسىپ، جالپاق جۇرتقا اتاعى جايىلا باستاعاندا بابالار سالتىنا ساي ەنشى بولىنەدى: «...تۇڭعىشى جوشىعا ‒ توعىز مىڭ، شاعاتايعا ‒ سەگىز مىڭ، ۇگەتايعا ‒ بەس مىڭ، كەنجەسى تولەگە ‒ بەس مىڭ ءۇي سىيعا بەرىلدى. سونىمەن قاتار الداعى كەڭەسشى، كومەكشى ءارى قورعاۋشى رەتىندە جوشى حانزاداعا كەتە، قۇنان، كەت-بۇقا، مۇڭگۋىر نوياندار بەكىتىلدى».

رoمaنداعى تapيxي شىندىق پeن كوpكeمدiك شeشiم ءماceلeلepi اۆتور كونتسەپتسياسى نەگىزىندە جۇزەگە اسارى ايقىن. ۇلاربەكتىڭ جوشى الeمىنە ءۇڭىلىپ، ۇڭعىل-شۇڭعىلىنa بoيلaپ، ونىڭ قopشaعaن opتaمeن تىعىز ساياسي قapىم-قaتىنacىن كوpceتۋدى، كۇرەسكەردىڭ ەرلىك حيكاياسى مەن قيىن زاماننىڭ قىسپاعىنان قىمسىنباي وتكەنىن اششى شىندىق، اسقاق رومانتيكامەن بەينەلەۋدى باستى باعدار ەتكەنى بايقالدى. Aعىن cۋدaي تacقىندaعaن ۋاقيعaلap لەگى تapيxىمىزدىڭ مaقتaن تۇتار تۇcتapىن دa, كوكىرەك قارس ايىرىلا، كۇpciنە بac شaيقaر تpaگeديالىق جaعدaيلارىن دا بايان ەتەدى. ۇلتتىڭ قۇت-بepeكeci – بipلiگi مەن ىنتىمaعىندa. Oدaن aيىpىلساڭ بولعانى – جaت جۇpتتىڭ قopلىعىنa ۇشىpaيسىڭ، جەر بەتىنەن وشەسىڭ. وسىناۋ يدەيا – اتالمىش كوpكeم شىعارما وزەگى. وتكەن ءداۋىردى كورسەتەتىن «جوشى حان» رومانىنىڭ كوركەمدىك جۇيەسىندە، يدەيالىق، تاقىرىپتىق، جانرلىق، ستيلدىك جاراتىلىسىندا فاكتىلەردىڭ اتقارار قىزمەتى وراسان. سەبەبى، دەرەكتەر، قۇجاتتار مەن حاتتار كوپ بۇرمالانباي، كوركەم شىعارماعا دالمە-ءدال كوشكەن-ءدى.

پروفەسسور ن. اقىش «زامانۋي تاقىرىپتاعى روماندار» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا مىنانداي وي ايتادى: «تاۋەلسىزدىك رۋحىنىڭ اسەرىمەن ومىرگە كەلگەن رومانداردىڭ ءبىر توبىنىڭ كوركەمدىك ماقساتى – قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكىزگەن وتارشىلدىق زارداپتارىن شىندىق تۇعىرىنا يەك ارتا وتىرىپ جەتكىزۋ. سوندىقتان بۇرىنعى جابىق تاقىرىپتى قوزعاعان بۇل تۋىندىلاردى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن بىرگە كەلگەن كوركەم ىزدەنىستەردىڭ ايقىن نىشاندارىنىڭ ءبىرى دەپ تانىعانىمىز ابزال». شىڭعىس قاعان ۇلدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدىسى، ادالى، مىقتىسى، سەنىمدىسى جانە مەيىرىمدىسى ‒ جوشى ەدى. حالىقتىڭ جاعدايىن، وردا احۋالىن، اسكەر بابىن تەرەڭ تۇسىنگەن تۇعىرلى تۇلعانىڭ ادامي قاسيەتتەرى كوركەم تۋىندىدا انىق كورىنگەن: «وزىنە جاۋلىعى جوق مۇنشا ادامنىڭ قويشا قىرىلعانى جوشى حانزاداعا اۋىر ءتيدى. كەلەسى شايقاستاردا بارىنشا مامىلەگە كەلۋدى ويلادى. شايقاس ۇستىندە جوشى جاساعىنان ونشاقتىسى ءولىپ، ەلۋگە تارتا ادامى جارالاندى. ءسويتىپ، نارىنشوقى قامالىن قىزىل ورتكە وراعان قالىڭ قول اراعا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى قامالعا كەلگەندە ونىڭ يەن قالعانىن بايقادى». ءوز زامانىندا حانزادانىڭ سۇڭعىلالىعى، باتىرلىعى، بىلەكتىلىگى ءھام بىلىگى جۇرت اراسىندا اڭىز بوپ تاراعان. ەستى كىسىلەر، كورگەنى كوپ كوسەمدەر شىڭعىس قاعاننان كەيىنگى مىقتى ءىزباسار، ايبارلى ەلباسى وسى جوشى بولادى دەپ جوبالاعان. الايدا...

شىعىستانۋشى، اكادەميك ۆ. بارتولد تا زەرتتەۋلەرىندە جوشىنىڭ ءجون-جوسىقسىز شاھارلاردى قيراتىپ، ەل-جۇرتتى قان قاقساتىپ، زار ەڭىرەتپەگەنىن راستايدى. قاعانات دۇركىرەپ تۇرعان تۇستا كەيبىر قالالار، ەلدى مەكەندەر سوعىس-ۇرىسسىز-اق بەرىلەتىن بولعان. ال، بۇل ‒ جاس حانزادا پاراسات-پايىمىنىڭ، ساياسي، اسكەري ساۋاتىنىڭ ارقاسى. «ەل ايىرىلعان تۇنگى كوش»، «ءۇش ۇلىس بىرىككەن جاساعى»، «جاعۇد قورى» («باس ساردار»), «دالان-بالجۇت شايقاسى»، «شىڭعىس قاعان عاسىرىنىڭ باسقى جىلىنداعى ءساتتى شايقاس»، «تەكە بۇرقىل» ءتۇنى، «ەكى جورىق» داڭقى، اتاقتى «ءتورت سىرتتان»، «ۇلى جاساق زاڭى» جالپاق ءميللات جادىندا جاتتالدى، كەيىندەرى تاۋاريحقا اينالدى. سارتاۋىل (حورەزم), بايكول (بايقال), شەكشەر سايى، ورشىگەن بۇلاعى، جەتىقاراقشى تاۋى، دەلۇن-بۇلداق، كيلەنتاۋ، التاي، ەرگەنە-قون، شىقۇرعى تاۋى، جول-ۇقىت الابى، حيلوك وزەنى، قاراجۇرگىن، شىراكەرەگە، ونگىن اسۋى (تۇلكى اسۋى، قىتاي جىلنامالارىندا يە-حۋليڭ دەلىنگەن), قورقوناق القابى، شوقى ەتەگى، تەڭگىس كولى، كۇرەلكى تاۋى، كوكو-نور، قاراتۇمىت تاۋى، قۇلىن-نور كولى، بۇيرا، بوتاقۇن، بوعۇرجى سايلارى، كىلكى وزەنى، تالقۇن ارالى، تەڭگىس كولى، ۋكۇرتى-شۇبار، سەڭگىربۇلاق، مارال كولى، قاراتۇن ورمانى، تورقاعۇت تاۋى، تولى وزەنى، كودە ارالى، ۇشبۇلاق، ۇلجا وزەنى، قۇستى-شيتۇگەن، ناراتۋ-شيتۇگەن، قالقا، بۇرقى-ەرەك باۋرايىنداعى ءۇش-بۇركۋ، تاڭلۇ (تىۆاداعى تاننۋ-ولا تاۋى), قىزىلباس (قىتايدىڭ التايعا قاراستى بۋرىلتوعاي ايماعىنداعى ۇلىڭگىر كولى), حوراسان، ءتابريز قالاسى، كەم دارياسى (ەنيسەي), مەراگا شاھارى، سارىوزەن (حۋاڭحە) سەكىلدى توپونيمدەر، بايىرعى جەر-سۋ اتتارى «جوشى حاندا» ءجيى-ءجيى ۇشىراسادى.

سونداي-اق، شىعارماداعى تارعىن-بۇرقى باتىر، جانجىن-ءبورى ساردار، تەمۋجىن-ۇگە، قارا بۇقا، تارعىتاي نويان، ەلشىن باتۇر، سارقى اۋليە، قامباعاي حان، «باقسىلاردىڭ اتاسى» باتسايعۇن، قۇرىل نويان، ءدارىتاي وتشىگەن، وگەلىن ءۇجىن، حانباتۇر، جاۋىرىنشى جارعال، سوقاتاي توقال، ءبادىزشى ورتەگەي، عۋا بيكە، دايىر ساردار، قاشى مەرگەن، مۇڭگۋىر نويان، بەكتەر-ءبورى، قاسار، سوچيگىل، قاشىعۇن، تەمۋلۇن، بەلگۇتاي، جامۇقا، كۇتۇن-باراقا، نۇكۇز، قيان، مەركىت چىلەدۋ، تودو نايزاگەر، قوڭىرات تاي شەشەن، جاس باتىر مۇجىن-سولتى، سابا نويان، مەڭلىك باقسى، ورباي قاتىن، كوكسىن، سورقىن سارى، شىلگىر-بوكە بالۋان، ناعۋ بايدىڭ جالعىز ۇلى ‒ بۋىرشى، تۇتقا بەك، قۇقۇ، شوتان حانىم، قاعاتاي-تارمالا، تايىر-ۇسۇن، بۋرىل بيكە، تايسارى، كەرەيتاي (جاعاعامبۋ), قاراشار باي، قۇتۋ، سۇيكەتۋ-شەربي، سۇقۋ شەشەن، جاۋىرقان، قاراقاي-توقىراۋىن، قۇلىن-تايشى، ت.ب. تاريحي تۇلعالار ادەبي فون، انتۋراج قىزمەتىن اتقارىپ تۇر. ال، وقيعالاردىڭ بەلورتاسىندا ەسۋگەي ءباھادۇر، شىڭعىس قاعان، بورتە-ەنە، «دارابوز سۇبەدەي» اتانعان سۇبەدەي باتىر، جوشى حان، كەت-بۇقا جىراۋ، بۇقا نويان، ت.ب. جۇرەدى. جوعارىدا اتالعان دۇنيەلەر ‒ رومان قۇندىلىعىن ارتتىرىپ تۇرعان فاكتورلار.

ءولى تاريحقا جان بىتىرەتىن، وتۇكەن دالاسىنداعى وقيعالاردى ورىستەتەتىن، كەيىپكەرلەر كەرۋەنىن تۇزەتىن ‒ البەتتە، كوركەم ءتىل، ايشىقتى ءسوز، وقىرماندى تەبىرەنتەر تەڭەۋلەر. ۇلاربەك تۋىندىنى بايانداۋ بارىسىندا كىبىرتىكتەمەيدى، ويتكەنى روماننىڭ ىشكى اعىسى، ءيىرىمى بار: «جاز جامالى سولعىن تارتىپ، كۇيەك الار مەزگىلدە...»، «قارا قازان ايى سوڭىنا جاقىنداپ، يت ۇستىنە قىراۋ قونىپ، قويان جونى بوزارعان شاقتا...»، «توي كادەسىنە دەپ جونى جارىلارداي سەمىرگەن بەس قۇلا بيە...»، «كەڭەس سوڭىندا كەش تۋعان قىسىردىڭ تايىن جەپ تاراسقان...»، «ءور كەۋدە بولمىسىنا قوسا ايلاكەرلىگى دە جەتىپ-ارتىلاتىن...»، «قوس ورمەلى ساۋىتتىڭ الدىنا جارقىراتا بولات بادانا تارتىپ، ۇكىلى دۋلىعا كيگەن، قوس قۇلاش نايزا ۇستاپ، قىلىش اسىنعان باتىردىڭ ايباتتى تۇلعاسى...»، «ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا كەرەگە كوگىنەن سىعالاعان ۇركەر جۇلدىزى...»، «ءتورتىنشى كوكتەم تۋعاندا ەل ەڭسەسىن قايتا كوتەرىپ، سۋالعان بۇلاقتار بۇلقىنا اقتى...».

كوشپەندىلەردىڭ: «ات ءۇستى ‒ اۋليە» دەگەن ماقالىندا ۇلكەن ماڭىز، تاريحي تانىم، ەتنولوگيالىق تۇيسىك جاتىر. ماسەلەن، قياتتاردىڭ ەسۋگەي ءوسىپ-ونگەن بورجىعىن اۋلەتىندە نەبىر ءاپسانا بار ەدى. وعان حالىق ءشۇباسىز سەنگەن-ءدى. سولاردىڭ ءبىرى ‒ «اتا-بابامىز بورتە-ءبورى مەن عۋا (سۇلۋ) مارال ەكەۋى مارال كولى (كوكشەتەڭىز-بالقاش) جاقتان كەلگەن» دەلىنگەن اڭىز. روماندا كوك، ءتاڭىر، ءبورى كۋلتىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. انتتاسۋ، ءتۇس كورۋ، ونى جورۋ، سوعىس ءداستۇرى، وردا ەرتەكشىلەرى مادەنيەتى جان-جاقتى اشىلعان، رەت-رەتىمەن تۇسىندىرىلگەن. تۋىندىنى وقي وتىرىپ، بۇل ايرىقشا جارالعان اۋلەتتىڭ، ءۇرىم-بۇتاق، ءزاۋزاتتىڭ جاھاندى جاسقاندىرعان قاعانات-ەلگە اينالۋى بەكەر ەمەس دەگەن ويعا كەلەسىڭ. روماندا سول داۋىردەن حابار بەرەتىن ەتنوگرافيالىق دەتال جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى مىناۋ: «الدىمەن، ءۇش بولەك ورگەن تۇلىمى تارقاتىلىپ، ءوڭى سۇرلانعان باتسايعۇن باقسىنى جاساقتار ورتاداعى تايقازان تۇبىندە جانعان وتتىڭ قاسىنا الىپ كەلدى. سارقى اۋليە مەن باتىر نويانداردىڭ قىسقا كەڭەسىنەن كەيىن، باقسىنىڭ تۇلىمى تۇگەلدەي كەسىلىپ، بەتىنە قارا بوياۋ جاعىلدى. ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ جارلىعى بويىنشا، قياتتار مەن جۇرگىندەردىڭ ىشىنەن الاستاتىلىپ، جەتى تاۋ، ءۇش وزەننىڭ ارعى جاعىنا قۋىلاتىن بولدى. ول كەزدەگى اۋىر جازانىڭ ءبىرى ‒ ونان، كەرۇلەن، تولى سۋلارىن ىشۋگە تىيىم سالىنىپ، جەتى تاۋدان ارى قۋىلدى دەگەن ءسوز ‒ قاسيەتتى بۇرعۋ تاۋىنان ءبىرجولا كەتۋ». جاۋگەرشىلىك زاماندا ارعى-بەرگى بۇلتاققا سالۋ، تۇستاسىڭدى ساتۋ، ادالدىقتان اينۋ ‒ كەشىرىلمەس ءىس. ماسەلەن، «ۇلى جاساق زاڭىندا»: «مايدان دالاسىندا ولگەن جاساقتىڭ ءبارى جەرلەنەدى» دەگەن بار. ساحارا ميزامى، سوعىس ۇكىمى ‒ قاتال: قانعا ‒ قان، جانعا ‒ جان، كەككە ‒ كەك، سەرتكە ‒ سەرت. ۇلاربەك دالەيۇلى سونى بوياماسىز، بۇكپەسىز ءدوپ بەرە بىلگەن-ءدى: «...تۇرىك ۇلدارىنىڭ عاسىرلارعا جالعاسقان، قانمەن كەلە جاتقان قاستەرلى زاڭى ورىندالدى. وت الدىندا، كۇللى جاساقتىڭ كوزىنشە، ءجۇزىن بۇرعۋ تاۋىنا قاراتىپ تەمۋجىن-ۇگەنىڭ باسى شابىلدى. ءبىر توستاعان قانى ۇلكەن وشاقتى اينالدىرا توگىلىپ، جورىق تۋىنا جاعىلىپ، قارا بۇقا بايلاۋدان بوساتىلدى. تارعىن-بۇرقى باتىر ولجاعا تۇسىرگەن ەسىك پەن توردەي جاراۋ تۇلپارى وزىنە قايتارىلىپ، قۇرىل نويان مەن قانشاما جاساقتى جايراتقان كۇڭگىرت ءجۇزدى ايبالتاسى انت كادەسى رەتىندە ەسۋگەي ورداسىنىڭ بەلدەۋىنە قىستىرىلدى».

جوشى قولىنىڭ ورمان جۇرتىنا بەت الۋى، ونىڭ شىڭعىس قاعان الدىندا مەرەيى تاسۋى، جوشىنىڭ «ءتاڭىر بۇلاعىنان» سۋ ءىشۋى، ءۇش ءىرى قامالدى الۋى، ءشۇرشىت استاناسىن ورتكە وراۋى، ىرعىز بويىنداعى حورەزمشاحتىڭ ۇرەيلەنۋى، شىڭعىس اسكەرىنىڭ وتىراردى قورشاۋى، جوشى قولىنىڭ ياسسى (ياسى، قازىرگى تۇركىستان) تۇبىندە عاشىقتىق اۋەنىنە ەلىتۋى، نامازعاق قاقپاسىنداعى قاندى قىرعىن، جوشىنىڭ ۇرگەنىشتەگى وقيعاسى، ونىڭ قىپشاق دالاسىنا قايتۋى، ساۋىن ايتۋى، جوشى ۇلىسىندا ۇلى قۇرىلتايدىڭ ءوتۋى اتالمىش روماندا ءار تاراپتان قامتىلىپ، تىرناتىزبەگىنەن جاڭىلماي، جاقسى جازىلعانىن اڭدادىق. تۋىندىداعى جوشىنىڭ ءولىمى دە تراگەديالىق سارىندا بەينەلەنىپ قانا قويماي، ءباسى جوعارى، رۋحى اسقاق تۇلعانىڭ ورنى بولەك ەكەنى ءساتتى كورسەتىلگەن. ايتا كەتەرلىگى، وسى تۇستا قالامگەر مىنا ءبىر تاريحي شتريحتى ويناتىپ بەرەدى، ورنىمەن قولدانادى: «...باتۋ الدەقاشان سۋىپ كەتكەن اكە ءتانىن قۇشىپ، زار ەڭىرەدى...

ازالى باتۋ:

‒ اكەم سارتاۋىلدان قايتقان جولدا، وتىرار قالاسىندا تاڭىرلىك بولعان باقسى مۇقۋ-شەرەندى تۇسىندە كورگەن ەدى. سوندا باقسى: «قاۋىس جۇلدىزى مەن ەرگەۋ جۇلدىزى قوساقتالا تۋعاندا ساياتقا شىعۋشى بولما! شىقساڭ، اتاڭ ەسۋگەي باتىر ەرتىپ كەتەدى...»، ‒ دەپ ايتقانىن ەستىگەنمىن. باقسىنىڭ وسىناۋ بولجامى اينىماي كەلدى». جوشى قازاسىن بورتە-ەنەگە ەستىرتۋ – بارىنەن قيىن بولعان دەسەدى. قارالى حاباردى جەتكىزىپ، كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن شىڭعىس حان جارلىق شاشادى، ءۇمىتى باسىم ۇكىم شىعارادى. ال، ول زاماندا قاعان جارلىعى ءتاڭىر بۇيرىعىنداي قابىلداناتىن-دى، سوندىقتان دا وعان ەشكىم قارسى شىقپاۋشى ەدى. حان ءامىرى بىلاي اياقتالادى: «...ۇلىمىز جوشى دا ءتاڭىر شاپاعاتىمەن بورتە-ەنەنىڭ قۇرساعىندا جارالىپ، بىزگە ۋاقىتشا حانزادا رەتىندە جىبەرىلگەن ەكەن. كوكتەن جارلىق كەلىپ، جوشى ۇلىڭ ءبورى بابامىز تۋعان مەكەندە ءتاڭىر عۇزىرىنا كەتىپتى. قازاعا قارسىلاسۋ كوكتى قاھارلاندىرادى. كوكتە ءتاڭىر، جەردە قاعان ءبىر. الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى». بۇل تۇستا اۆتور كوشپەلى مادەنيەت قۇندىلىعىن، دالالىق ەتيكەتتى، ءسوز قادىر-قاسيەتىن، ادامي كاپيتالدى ءدال ايقىنداپ تۇر. قوناقاسى كەزىندە شىڭعىس حان: «ۇشەۋىڭنىڭ بىرىڭنەن ءبىرىڭدى كەم كورگەن ەمەسپىن. ەل تىزگىنىن ۇستاپ، جوشى تاعىنا وتىرۋعا باتۋ لايىق!» ‒ دەپ ءسوزدىڭ توقەتەرىن ايتادى، رومان وسىمەن ‒ تامام...

اتالعان روماننىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن ايقىندار ءۇش دۇنيە – 1.) دەرەكتىلىك; 2.) فابۋلالىق; 3.) مەتا­فورالىق ۇستىن. جوشى حان جونىندەگى تۇڭعىش كوركەم شىعارما كوكەيدەگى كوپ ساۋالعا جاۋاپ بەردى دەۋگە نەگىز بار.

2025 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاق رۋحانياتىنىڭ جوقتاۋشسى ‒ جازۋشى، عالىم مۇحتار ماعاۋيننەن ايىرىلدىق، ازا تۇتتىق، كۇڭىرەندىك، امال نەشىك. «ورنىندا بار ‒ وڭالار»، تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتىپ، ءونىمدى جازىپ جۇرگەن ۇ. دالەيۇلى ابىزدىڭ ورنىن جوقتاتپاي، وزىنە ارتىلعان اماناتتى ابىرويمەن الىپ شىعادى، عالام تاريحىندا جارتى دۇنيەگە اتوي سالعان بابالارىمىزدى تىرىلتەدى، جاڭاشا جاڭعىرتادى دەپ سەنەمىز!

جازۋشى ۇلاربەك دالەيۇلى – بايىرعى داڭقتى ۇلى اتالارى سياقتى، «ات جابداپ، اتان قومداپ» ۇلى ساپارعا شىقتى، تاريحي روماندار جانرىنا تۇبەگەيلى ويىستى. ەندى، بۇل اۆتوردان كۇتەرىمىز كوپ...

دەرەككوزى: انا ءتىلى گازەتى

الىبەك بايبول،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، «Qyr balasy» قق باسقارما مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، سىنشى، ادەبيەتتانۋشى-عالىم، الاشتانۋشى

Abai.kz