Seysenbi, 11 Aqpan 2025
Mәiekti 576 1 pikir 10 Aqpan, 2025 saghat 13:46

Qazaqtyng «Bizding qazaghy» kimder?

Suret: egemen.kz saytynan alyndy.

Qazaq shaldarynyng «bizding qazaq» dep sóz saptaytyny bar. Osy «bizding qazaq» sóz tirkesi maghan kýni býginge deyin maza bermey keledi. Búghan qaraghanda «bizding qazaq emes» te bar syndy.

Sonda aityp otyrghan bizding qazaghymyz kimder?

Qazaqtyng búrynghy abyz shaldary «bizding qazaq» arqyly qazaqty qalay shygharushy edi?..

Búghan әrgi-bergi әdebiyette jauap joq. Bar bolsa súiyq, әri-beriden keyin sayraqtan soqtasyngha shygharatyn jylymshy, tatymsyz jazbalar. Sol jauapty endi óz tarapymyzdan izdestirip kóreyik.

Súrasa kele «qarynbóle shyghatyn» qargha tamyrly qazaq rugha, taypagha, úlysqa, ordagha, jýzge bólinu arqyly bir-birimen sýiek bolyp jatady. Qazaqtyng tuystyq ústyny osylay bólinu arqyly biriguge negizdelgen.

Múnda da ýshtik ólshem birligi bar. Aghayyn, jamaghayyn jәne qaymana/qazaq.
Osynyng aghayyndary kimder degen saual shyghady.

Aghayynymyz jeti ata úrpaqtary. Auyzeki tilimizge salsaq segizinshi atagha deyingi úrpaq.

Jeti atany baba ne baladan emes, atadan órbitedi. Keybir tәpsirshilerimiz ata taratudy әkeden, tipti baladan taratady. Búl baryp túrghan nadandyghymyz. Esti qazaq eshqashan da qay әkedensin, bolmasa qay baladansyng demeydi. Atandy súraydy.

Bizde jeti ata týsinigi bar, al jeti әke, jeti bala týsinigi joq. Ata – balanyng әkesining әkesi. Osy atagha kelgende kibirtektep qalatynymyz bar. Arghy ata, bergi ata dep bir qayyramyz, baba ata dep taghy ainalsoqtaymyz, tek ata, týp ata dep taghy da ejiktey týsemiz. Ata sózinen baryp shyqqan atalas sózin de tuystyq atauy qylyp aldyq. Shyn mәninde atalaspyz degen sóz bir atadan taraghan nemerelermiz degen sóz.

Áke – atanyng balasy.
Bala – әke/sheshening úrpaghy.
Nemere – balanyng balasy.
Shóbere – nemerening balasy.
Shópshek – shóberening balasy.
Shópshekti key jerde shóbshik dep aitushylyq bar.
Nemene – shópshekting balasy.
Jeti atamyz osy.
Aghayynymyz osylar.

Aghayyn – bir atanyng adamdary, segizinshi atagha deyingi aghayyndylar.

Qolymyzgha J. Artyqbaevtyng «Jeti jarghy» oqu qúralyn alghanbyz. Tolyq mәtin dep shekelegen song ekinshi taghanyna jýgineyik. Onyng birinshi paragrafy naq osy otbasy jәne neke mәselesine arnalghan. Nege ekenin qaydam, avtor qandas tuystyqty on eki atagha deyin taratypty. Segizinshi atany –tuajat, toghyzynshy atany – jekjat, onynshy atany – jýrejat, on birinshi atany – júraghat, on ekinshi atany – úrpaq dep ýkilepti. Ár jaghyn qansha aqtarsaq ta jamaghayyn men qaymanany taba almadyq.

Qazaq dauynyng bir parasy enshi dauy bolghandyqtan búl mәseleler kitaptan kórinis tabuy kerek edi. Osydan keyin «Jeti jarghynyn» tolyq mәtinine sene almadyq. Taldap otyrghanymyz «Jeti jarghynyn» dýniyeleri emes, keyingi qoldan jasap jamaghandarymyz. Segizinshi atadan bastap bәri dýdamal. Búl susaninshilik...Búl jargha jyghushylyq...

Taghy bir qazaq etnografy Júmajan Núrtayúly «Qazaq bolghym keledi...» degen kitabynda onekilik taratu jýiesin qoldap shyghypty. Ata taratu tәmsilin bylaysha týzipti – ata, bala, nemere, shóbere, shóbshik, nemene, jýrejat, tuajat, júraghat, atalas, aghayyn, rulas. Múnda da birizdilik joq. Búl jazbagha qarap onekinshi atany ru dep qalugha bolady.

Jiyrmasynshy atanyzdyng da ru bolmauy mýmkin. Qyrqynshy atanyzdyng ru bolmay qaluy mýmkin. Ru bolu ýshin eng aldymen ósken ata boluy kerek, onyng kóship-qonyp jýre alatynday jeri boluy shart. Múnyng biri joq pa – jetpis jetinshi atanyz da ru bola almaydy. Ózin ózi qorghay alatyn úryq qana ru atanghan. «U ishseng ruynmen» degen sóz sodan qalghan. Ósken, myqty rular óz ishindegi kiykiljindi syrtqa shygharmay ózderi sheshken. Qyz balanyng úyatyna býkil ru kýigen. Qarymtany býkil ru bolyp tólegen.

Jalpy, jamaghayyn men qaymanany ajyratuda qazaq etnografiyasynda selkeulikter bar. Zamanynda Balghabek Qydyrbekúly, beride Aqseleu Seydimbek týzgen tәmsilde de birizdilik bolmady. Keyingiler bolsa atymen manyp jýr.

Aghayynymyz jeti ata.
Kelesi ýsh ata – jamaghayyn.
Endi sony tarqata keteyik:
Jýrejat – nemenening balasy.
Óz júrtynnyng segizinshi úrpaghy әli bóten emes, jat bolghannyng ózinde jýre baryp jat bolady.
Kórejat – jýrejattyng balasy.
Búl úrpaq jat bolghanda kórip túryp jat bolady.
Tuajat – kórejattyng balasy.
Qazaqtyng on atasy osymen tәmam boldy. Onynshy úrpaqtyng atauy aityp túrghanday endigi úrpaq tua jat. Aghayynymyz ben jamaghayynymyz osymen tәmam.
On birinshi atamyz – qaymana (qazaq).

Babalarymyz jeti atagha deyin qyz alghyzbaghan. Jamaghayynnan da qyz aludy qosh kórmegen. Sondyqtan jamaghayynnan qyz alu ýrdisi shyn mәninde joqqa tәn. Onyng esesine qaymanadan qyz alu jappay ýrdis alghan dep aitugha bolady.

Qazaqtyng úghymynda qaymanamyz – qazaq. Biz qazaqqa osylay baryp qosylamyz.

Qytaylyq qandasymyz, shejiretanushy Duman Jaqyp «Jeti ata jәne shejire» degen enbeginde jeti ata tәmsilin birizdendiru mәselesin qoyady. Oryndy-aq mәsele. Alayda ózi aityp otyrghan ornyqtyru prisiypinen tayghanaqtay beredi. Óitetini qazaqtyng tuystyq institutyn qoldan jasaugha shaqyrady jәne óz úsynystaryn úsynady. Duman bauyrgha salsaq ata sózinen keyingi taralymdar úrpaqqa qatysty. Olay bolsa búl tәmsil dúrys emes. Dúrysy atadan joghary sanamalau deydi. Osy túrghyda Nyghmet Mynjanidyng jeti atalyq ústanymy dúrys-mys. Ol qazaqtyng jeti ata atauy bylaysha dep: birinshi – ózin, ekinshi – әken, ýshinshi – atan, tórtinshi – baban, besinshi – arghy atan, altynshy – týp atan, jetinshi – tek atang dep sanamalay jóneledi. Búl jerden eshqanday da jeti atanyng iyisi shyghyp túrghan joq. Osy jerde eriksiz myrs etesin. Ákening әkesi tek qana әkesi ghana bola alady, ata bola almaydy. Sol siyaqty babanyng da әkesi ata bola almaydy. Óitkeni birmezgilde baba atanyng әkesi jәne atanyng balasy bola almaydy.

Búl taqyrypqa baryp jýrgen Maqsútbek Niyazbekúly óz úsynysyn jariyalap ýlgerdi. Ol esep boyynsha bes atadan qayyrsaq ta jaraydy.

Qaysybir zertteushilerimiz Óteboydaqtyng «Shipagerlik bayanyna» jýgingisi bar.

Shaldarymyz «bizding qazaq» dep aitqanda ruynan shyghyp qazaqqa qosylghan babalaryn aitqan. Qarqaraly qazaghynyng úghymynda «bizding qazaq» búlar eng aldymen Qarakesekter, sonynan Arghyndar, eng sonynda Orta jýzder.

Jaqynda «Astana» telearnasynan tok-shou kórdim. Qalqaman Sarin degen inimizdin. Qalynmal turaly. Sol shougha kimder qatyspady deysiz. Filosofy da, filology da, әnshisi de, sәnshisi de... Tipti, Parlament deputaty da tiresti. Aqyry jarylghaptandy. Bir jaghy qalynmal kerek deydi, ekinshisi kerek emes dep ózeureydi. Eki jaqtyng da tútyghatyny – qalynmaldyng kólemi. Bir qaryndasymyz tenimdi tapsam tegin baramyn dep ónmendeydi. Álgi deputat apayymyz diplomdy qyzdyng qalynmaly ýsh myng dollar dep shegeledi. Búl sandy nege sýienip aitqanyn bir qúdayym bilsin?! Eng qúrymaghanda Spandiyar Kóbeevting «Qalynmal» romanyn qaramay ma?
Qalynmal jóninde kóp jazghan Halel Arghynbaevtyng jazbalarynan da túshymdy jauap alu mýmkin emes. Qazaqtyng taghy bir Ahany – Aqseleu aghamyz da jaltarghan búl saualdan. Jambyl Artyqbaev inimiz «Jeti jarghy» kitabynda jiliktep bere almapty. Onda qalynmal jóninde mindetti týrde bap boluy kerek. Alayda ghalym jazbasynan jadaghaylyqtan basqa eshtene tappadyq.

Qalynmaldyng kóp mal ekeni belgili. Sonda qansha bolghany? El qashqan saualgha endi biz jaqyndap kóreyik.

Qazaqpyz ghoy, qalynmaldan myng aidaghandar bolghan shyghar. Alayda kópshilikting biletini – eki ólshem. Biri – qyryq jeti de, ekinshisi – otyz jeti.
Nege eki týrli? Endi sony qauzap kórelik.

Eng bastysy qalynmal aidaghannan bayyghan qazaq bolmaghan. Qalynmalsyz qatyn alghan qazaq ta bolmaghan. Óitkeni qazaqta kәdesiz qyz bolmaydy.
Meyli ol soqyr bolsyn, meyli ol aqsaq bolsyn, meyli ol er dauysty bolsyn, meyli ol ker dauysty bolsyn – onyng qalynmaly bolady. Onyng qalynmalynyng ólshemi de belgili. Ne qyryq jeti, ne otyz jeti. Qalynmaldyng múnan basqa ólshemi joq. Qalynmaldyng basty ólshemi ýsh toghyz. Yaghny toghyz jylqy, toghyz týie, toghyz qoy. Búlardyng basy jiyrma jeti. Qalghan jiyrmasy eshki.

Otyz jeti bergende de ýsh toghyz ózgermeydi. Keyingisindegi eshki sany – on.
Siyr atymen qalynmalgha kirmegen.

Qalynmal mólsheri nege eki týrli desek, birinshisinde bala toghyz ay toghyz kýninde kelgen, yaghny bala anasynyng qúrsaghynda qyryq apta jatqan. Apta degenimiz jeti degen sóz. Demek bala anasynyng qúrsaghynda «qyryq jeti» jatqan. Qyryqty jetige kóbeytsek 280 kýn bolady. Toghyz ay toghyz kýnimiz osy!

Tolyq kýnimen dýniyege qyz bala kelgende «qyryq jeti» dep sýiinshilegen! Qyz bala dýniyege shala kelgende «otyz jeti» dep sýiinshilegen! Óitkeni ol anasynyng qúrsaghynda otyz jeti apta jatqan. Otyzdy jetige eselesek 210 kýn shyghady. Búl jeti ay degen sóz. Shalamyz osy.

Qyz bala dýniyege kelip, sýiinshi súraghan adamgha qyzdyng әkesi toghyzbasy jeteletuge mindetti bolghan. Toghyzbasy dep otyrghanymyz ne jylqy, ne týie, ne qoy. Solardyng bir basyn jetektetken. Múnday jaghdayda eshki atamaghan.

Osy kýni ne kóp. Toy kóp. Institut bitirse de toy, birinshi synyp bitirse de toy. Sonday toylardyng biri – qyz úzatu toyy. Býginde ony ýilenu toyynan kem ótkizbey jýr. Oghan da eki-ýsh jýz adam shaqyrady. Oghan eki-ýsh bas qara shalady.

Búl toydyng basqa toylargha qaraghandy súnqyly kóp. Elding qabaghy ashylmay otyrady. El balalarynyng quanyshyna emes, renishine jinalghan syndy. Asabasy da, jinaghan әnshileri de súnqyldaghan song qalghandaryna ne joryq. Kózi men múryndarynyng suyna ie bola almay otyrady. Qoyshy, aqyry toy da ayaqtalugha jaqyndaydy. Bala jana otbasyna ketuge ainalady. Sol kezde balany jetektep әjesining aldyna әkeledi. Bata súraydy. Jylap-syqtap әje batasyn beredi...

Al tórde otyrghan kópey shaldardyng múnymen júmystary joqtay. Bata bergen dúrys-aq. Batamen er kógeredi. Batagóy aqsaqaldardy at jibertip aldyrghan. Jýruge jaramay qalghanda balanyng janyna kisi qosyp jibergen.
Álimsaqtan batany er azamat qayyrghan. Qardyng bata qayyrghanyn býginde kóz kórgenimen, keshede estilgen emes.

Bata qayyru – erding enshisi. Áyel balasy – shaytan. Shaytan er-azamatty dúrys joldan әiel arqyly taydyrady. Áyel qalmaghanda erkekting kózine әiel bolyp kóringen. Bata tirilerding enshisi. Dúgha aruaqtardyng enshisi.

Dastarqan basynda kil әiel jinalghannyng ózinde әiel balasy bata qayyra almaydy. Qayyramyn dese pishpeden ótken balasy nemese nemeresining qolyn syrtynan alyp bata jasaghan. Mal soyghanda da solay. Óz qolyn syrtynan salyp, er balanyng qolymen soyady. Dúgha baghyshtasa da solay.
Qazaqta kýieu bala bata qayyrmaydy. Sebep – kýieu qyzynyng qoyyndasy. Osynday sebeppen jiyen de bata qayyrmaydy. Óitkeni ol qyzynan tuady. Óitkeni ol kýieu baladan tuady.

Qazaq saltynda bata dastarqangha qayyrylady. Al bata súraudyng joly atymen bólek.

Erterekte Qyzylordagha barghanym bar. Sodan dastarqangha otyrayyq. Kóp úzamastan qyzyl qarbyz keltirilsin. Jinalghandar bata súraymyz desin. Niyettep otyrghandary men. Óitkeni men alystan kelgen qonaqpyn. Endi men qysylayyn. Óitkeni bizde qarbyzgha bata súramaydy. Jәne bizde batany soyys malgha beredi. Dastarqan basyna tabaqpen kelgende bata jasaydy. Men osyny aitayyn. Olar da shalqalarynan týsti. Bizde batany dәmge qayyrady dep.

Al mening esime batagha baylanysty basqa bir әngime týsken. Arqada ataqty Qyrbas batyr, Qyrbas bay degen ótken. Ataqty Qanjyghaly qart Bógenbaydyng kýieu balasy, ataqty Kókbóri Jarylghaptyng balasy. Odan ataqty Arqanyng asu bermes bii Bәiseyit tuady.

Sol Qyrbas bay Arqadaghy Tobyqtynyng asyna barypty. Jasyna qarasa da, jolyna qarasa bata jasau Qyrbastiki eken. Alayda ol otyrghan dastarqan tabaghynda bas bolmapty. Soghan oray Qyrbas astan synyq qaytady.

Sodan zamandardan zamandar ótip әlgi elge Qyrbastyng balasy Bәiseyit by barady. Búl da bir ýlken as eken. Sol asta jasy da kelip otyrmasa da, joly da kelip otyrmasa da Tobyqty aghayyndar Bәiseyit aldyna bas keltiripti.

Sonda Bәiseyit:

– Shabyndar Qyrekene! Jetkizinder basyn. Qúiqasynan dәm tatyra almasandar da batasyn alyp qaytyndar, – depti.

Sol bas qaytyp kelgenshe dastarqan basyndaghylar oryndarynan túra almapty deydi.

Taghy da esime Qyzylorda týsip otyr. Bizden delegasiya barady ghoy. Mәdeniyet kýnderin ótkizuge. Onyng ishinde oblystyq mәslihattyng hatshysy Núrlan Dulatbekov, QarMTU-ning rektory Arystan Ghazaliyev, «Egemen Qazaqstannyn» Qaraghandy oblysy boyynsha menshikti tilshisi Ayqyn Nesipbay bolady. Dәm qayyrugha kelgende dastarqan iyeleri joldy Núrlangha beripti. Qalay degende qyzmeti ýlken ghoy, onyng ýstine delegasiya basshylarynyng biri. Alayda Núrlan agha balasy otyrghanda bizder bata qayyrmaymyz dep joldy Ayqyngha beredi. Al Ayqyn qoja otyrghanda qazaq balasy bata qayyrmaydy dep joldy Arystangha beripti.

Dastarqan basynda otyrghandar әbden razy bolypty. Núrlangha birden Arystangha jol beruine bolatyn edi ghoy. Joq, ol olay istey almaydy. Onyng agha balasynyng jolyn taghy bir atap ótkisi bar. Ol batany agha balasy bersin deydi. Qanday jarasymdylyq! Qanday әdemilik!

Sol dastarqanda ózim de boldym. Arystan da birden qol jaymaghan. Jan-jaghyna qaranghan. Basqalar týsinbese de bizder týsindik. Ol tóre túqymyn izdegen edi... Joq edi dastarqan basynda tóre túqymdary. Sonda da Arystan qolyn keudesine qaray ala qoymaghan. Ol endi tórege esepterdi izdestirgen. Tóre joqta Taraqty tórege esep. Tóre joqta Tabyn tórege esep. Tóre joqta Jalayyr tórege esep.

Týsingenge búl da tәrbie mektebi. Sózben emes amalmen ainalasyn tәrbiyelep bergen búl bauyrlarymyzgha qalaysha sýisinbeymiz?!

Elden shyqqan ershekterdi «auzynda batasy, sózinde bәtuasy joq» dep tezge salyp jatady. Múnday tezge týskenderding keyinde arba izderi týzu bolady.
Osy bata men bәtua sózderining týbi bir.

Eng aldymen, onyng qasiyetti Qúran Kәrimdegi birinshi sýrening atauy ekendigin aitqanymyz jón bolar. Olay bolsa bata da qasiyetti sóz bolyp shyghady. Ol kez kelgen jerde aityla bermegen.

Bata iman sózi bolghandyqtan әlimsaqtan túrmysymyzgha myqtap engen. Ol Qúdaydyng bergenine shýkirshilik etuimen baylanysty. Adamnyng basty baylyghy – densaushylyghy. Al sol densaushylyghymyz eng aldymen dәmge qatysty. Ol tәn saulyghyna bastaydy.

Asta da imandylyq bar. Bata jýrgen jerde qanaghat jýredi. Joqqa salauat aitu, bargha qanaghat jasau búl – jan saulyghy. Olay bolsa Qúdaydyng adalynan bergen dәmine bata jasau pendesining moyynyndaghy paryz. Ol dastarqan ýstindegi dәmning azdy – kóptigine, dastarqan basyndaghy adamdar sanyna baylanysty emes.

Bata dәmning aldynan jәne sonynan beriledi. Jaqsy sóz jan semirtedi. Bata sol jaqsy sózding mәiegi. Endeshe batamen jan semiredi, kýnәkerlikten saqtandyrady. Al haram asty tútynu ýlken kýnә bolyp tabylady. Dastarqan basynda onday «dәm» bolghanda bata jasalmaydy. Ádette dәmge batany aqsaqaldar, ne bolmasa eline syily azamattar nemese joly ýlkender qaytarady.

Erterekte dәmning aldy – artynan dúgha oqylghan. Dinning Kenes zamanynda tәrk etiluimen ol keyinde jay ghana bata týrinde – dәm berushi ýy iyesi men dastarqan basyndaghylargha iygi tilek, alghys aitu týrine auysqan. Búghan qarap bata men dúghanyng bir – birinen alys úghymdar emestigin andaugha bolady.
Halqymyzda bata oqyr degen úghym bar. Onyng mәnisi dýniyeden qaytqan adamgha dúgha oqu.

Bata almay qazekem sapargha shyqpaghan. Bata jasalmay qanday is bolsyn qolgha alynbaghan.

Esimderi elge jayylghan jandardyng batasyn aludy qazekem ýlken yrymgha joryghan. Sondyqtan at túyaghy jeter jerden onday adamdardy arnayy at jibertip aldyryp, mal soyyp, batasyn alghan. Besiktegi balasynyng auzyna týkirtken. Jer shalghay bolghan jaghdayda balasyn ashamaygha otyrghyzyp, janyna serik qosyp jibergen.

Bata berushining moynynda ýlken jýk bar. Bata kiyeli úghym. Aty shyqqan adamdar aldyna kelgenderding bәrine birdey bata bermegen. Synyna tolghanda ghana bergen. Ne nәrse bolsyn onyng mindetti týrde júby bolady.

Batanyng da júby bar. Ol – teris bata. Babalarymyz qoryqqanda osy teris batadan qoryqqan. Soghan oray ony auyzgha almaugha tyrysqan. Batanyng terisi bolghan song onyng ony da bolu kerek ghoy. Alayda ol bizde joq. Ong batany erekshelemey jay ghana bata degen.

Bata atauynyng týp – tórkininde osynday úghymdar men nanymdar jatyr. Alayda ómir bolghan song bәri de bolady. Soghan oray teris bata da boy kórsetip qalady. Bir ereksheligi onday batany eng jaqyn adamdary bergen. Demek teris bata shalt әrekettermen baylanysty berilgen. Ol qasiyetti, kiyeli úghymdarmen kirigip jatyr. Onday әreketter ýlken kýnә, keshirilmes qylmys sanalghan. Onyng jazasy da ýlken, el estimegen jaza. Ol – teris bata.
Múnday jaza tútastay elding betine týsken shirkeu retinde baghalanghan. Sondyqtan múnday jazalar ilude – shaluda qoldanylghan.

Teris bata qoldyng syrtymen berilgen. Múnday bata kópshilik aldynda jasalghan. Sebebi belgili – onday oqys әreketter qaytyp qaytalanbasyn degendik. Múnday batalar negizinen opasyzdyq jasaghandargha, satqyndyqqa jol bergenderge, bata búzghandargha berilgen.

Teris bata úrpaqtan úrpaqqa ketedi dep týsinilgen. Sondyqtan onyng aldyn alugha býkil aghayyn, jamaghayyn, ru bolyp júmylghan.

Alayda bata búzushylardyng jogharydaghyday jazadan qútylyp ketetin sәtteri de bolghan. Ol jyl basy – nauryz aiymen baylanysty.

Búl aida beriletin batany nauryzbata degen. Nauryzda teris bata jýrmegen. Sondyqtan da atastyrylghan kýieuin olqysynghan qyzdardyng sýigen jigitterimen qashyp ketu oqighalary osy aigha kelgen.

Onyng esesine keyingilerdi múnday shalt qadamdardan saqtandyru jazasy «belgilengen». Ol – bәddúgha/s/.

Bәddúghas eki sózden túrady. Birinshisi – bata, ekinshisi – dúgha degen sózden. Bәddúghasta jay ghana bata berilmey dúghasy da oqylady. Demek búl da auyr jaza bolyp tabylady. Ony da kýnәkardyng jaqyn adamdary bergen.

Teris batadan bәddúghastyng aiyrmashylyghy – bәddúghasta oqylghan dúghany jetinshi úrpaqtan dúgha oqu arqyly qaytarugha bolady – mys.

Ekinshi bir ereksheligi nauryz aiynda bәddúghas aitu mindetti emes. Sondyqtan ony eshkim sókpegen. Basqa jaghdayda ne teris bata, ne bәddúghas berilgen.

Sonymen «bizding qazaqtyn» jiyegine shyqqan syndymyz. «Bizding qazaghymyz» da neke institutyna bastaydy. Olay bolsa er-azamattyng qalghan eki júrtyn da týgendey keteyik.

Naghashy – sheshening tórkin júrty. Tagha – naghashynyng balasy. Qyrghyz aghayyn naghashyny tagha deydi. Týstikting qazaqtary da osy maghynasynda qoldanady.
Taghay – taghanyng balasy.
Tanay – taghaydyng balasy.
Janay – tanaydyng balasy.
Qanay – janaydyng balasy.
Manay – qanaydyng balasy.

Naghashynyng hәm jiyenning segizinshi úrpaghyn qazaqtar qaymana degen. Qaymana sózi tuystyq ilik-shatystyqtyng joqtyghyn bildiredi. Qaymana qazaq degen sóz osydan shyqqan.

Naghashyny taratu tәmsilin zerdelesek qisyndy birizdilikti andaugha bolady. Naghashynyng besinshi úrpaghynyng janynda, altynshy úrpaghynyng qanynda ghana «naghashylyq» qasiyet bar. Al jetinshi úrpaghynda naghashydan manaylyq qana qasiyet qalady.

Jiyen – qyzdan tughan balalar. Qazaqta jiyen júrt degen úghym joq. Halqymyz «Jiyen el bolmas» dep túqyrtyp, «Jiyen nazary jerde qalmaydy» dep aspandatady. «Qyzdan tughannyng qiyghy joq» dep jiyendi óz aldyna el qylyp shygharatyn da bizding qazaq.

Jiyenshar – jiyenning balasy.
Degenshar – jiyenshardyng balasy.
Kógenshar – degenshardyng balasy.
Kóbenshar – kógenshardyng balasy.
Tebenshar – kóbenshardyng balasy.
Ólenshar – tebenshardyng balasy.

Halqymyz jiyendi de jeti atagha deyin ghana taratady. Segizinshi úrpaghyn jogharyda aitqanymyzday qaymana deydi.

Sonymen oigha alghan niyetimizding úshpaghynan shyqtyq-au deymiz. Qazaq bolu ýshin aldymen «bizding qazaq» boluymyz manyzdy. Óitkeni ne nәrse bolsyn tegine tartady. Al tekti bilmeu nadandyqtyng basty belgisi. Abay hәkim aitpaqshy nadannan hәkim tumaydy.

Tórehan Maybas, jazushy

Abai.kz

1 pikir