قازاق شالدارىنىڭ «ءبىزدىڭ قازاق» دەپ ءسوز ساپتايتىنى بار. وسى «ءبىزدىڭ قازاق» ءسوز تىركەسى ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن مازا بەرمەي كەلەدى. بۇعان قاراعاندا «ءبىزدىڭ قازاق ەمەس» تە بار سىندى.

سوندا ايتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ قازاعىمىز كىمدەر؟

قازاقتىڭ بۇرىنعى ابىز شالدارى «ءبىزدىڭ قازاق» ارقىلى قازاقتى قالاي شىعارۋشى ەدى؟..

بۇعان ارگى-بەرگى ادەبيەتتە جاۋاپ جوق. بار بولسا سۇيىق، ءارى-بەرىدەن كەيىن سايراقتان سوقتاسىنعا شىعاراتىن جىلىمشى، تاتىمسىز جازبالار. سول جاۋاپتى ەندى ءوز تاراپىمىزدان ىزدەستىرىپ كورەيىك.

سۇراسا كەلە «قارىنبولە شىعاتىن» قارعا تامىرلى قازاق رۋعا، تايپاعا، ۇلىسقا، ورداعا، جۇزگە ءبولىنۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن سۇيەك بولىپ جاتادى. قازاقتىڭ تۋىستىق ۇستىنى وسىلاي ءبولىنۋ ارقىلى بىرىگۋگە نەگىزدەلگەن.

مۇندا دا ۇشتىك ولشەم بىرلىگى بار. اعايىن، جاماعايىن جانە قايمانا/قازاق.
وسىنىڭ اعايىندارى كىمدەر دەگەن ساۋال شىعادى.

اعايىنىمىز جەتى اتا ۇرپاقتارى. اۋىزەكى تىلىمىزگە سالساق سەگىزىنشى اتاعا دەيىنگى ۇرپاق.

جەتى اتانى بابا نە بالادان ەمەس، اتادان وربىتەدى. كەيبىر تاپسىرشىلەرىمىز اتا تاراتۋدى اكەدەن، ءتىپتى بالادان تاراتادى. بۇل بارىپ تۇرعان ناداندىعىمىز. ەستى قازاق ەشقاشان دا قاي اكەدەنسىڭ، بولماسا قاي بالادانسىڭ دەمەيدى. اتاڭدى سۇرايدى.

بىزدە جەتى اتا تۇسىنىگى بار، ال جەتى اكە، جەتى بالا تۇسىنىگى جوق. اتا – بالانىڭ اكەسىنىڭ اكەسى. وسى اتاعا كەلگەندە كىبىرتەكتەپ قالاتىنىمىز بار. ارعى اتا، بەرگى اتا دەپ ءبىر قايىرامىز، بابا اتا دەپ تاعى اينالسوقتايمىز، تەك اتا، ءتۇپ اتا دەپ تاعى دا ەجىكتەي تۇسەمىز. اتا سوزىنەن بارىپ شىققان اتالاس ءسوزىن دە تۋىستىق اتاۋى قىلىپ الدىق. شىن مانىندە اتالاسپىز دەگەن ءسوز ءبىر اتادان تاراعان نەمەرەلەرمىز دەگەن ءسوز.

اكە – اتانىڭ بالاسى.
بالا – اكە/شەشەنىڭ ۇرپاعى.
نەمەرە – بالانىڭ بالاسى.
شوبەرە – نەمەرەنىڭ بالاسى.
شوپشەك – شوبەرەنىڭ بالاسى.
شوپشەكتى كەي جەردە شوبشىك دەپ ايتۋشىلىق بار.
نەمەنە – شوپشەكتىڭ بالاسى.
جەتى اتامىز وسى.
اعايىنىمىز وسىلار.

اعايىن – ءبىر اتانىڭ ادامدارى، سەگىزىنشى اتاعا دەيىنگى اعايىندىلار.

قولىمىزعا ج. ارتىقباەۆتىڭ «جەتى جارعى» وقۋ قۇرالىن العانبىز. تولىق ءماتىن دەپ شەكەلەگەن سوڭ ەكىنشى تاعانىنا جۇگىنەيىك. ونىڭ ءبىرىنشى پاراگرافى ناق وسى وتباسى جانە نەكە ماسەلەسىنە ارنالعان. نەگە ەكەنىن قايدام، اۆتور قانداس تۋىستىقتى ون ەكى اتاعا دەيىن تاراتىپتى. سەگىزىنشى اتانى –تۋاجات، توعىزىنشى اتانى – جەكجات، ونىنشى اتانى – جۇرەجات، ون ءبىرىنشى اتانى – جۇراعات، ون ەكىنشى اتانى – ۇرپاق دەپ ۇكىلەپتى. ءار جاعىن قانشا اقتارساق تا جاماعايىن مەن قايمانانى تابا المادىق.

قازاق داۋىنىڭ ءبىر پاراسى ەنشى داۋى بولعاندىقتان بۇل ماسەلەلەر كىتاپتان كورىنىس تابۋى كەرەك ەدى. وسىدان كەيىن «جەتى جارعىنىڭ» تولىق ماتىنىنە سەنە المادىق. تالداپ وتىرعانىمىز «جەتى جارعىنىڭ» دۇنيەلەرى ەمەس، كەيىنگى قولدان جاساپ جاماعاندارىمىز. سەگىزىنشى اتادان باستاپ ءبارى ءدۇدامال. بۇل سۋسانينشىلىك...بۇل جارعا جىعۋشىلىق...

تاعى ءبىر قازاق ەتنوگرافى جۇماجان نۇرتايۇلى «قازاق بولعىم كەلەدى...» دەگەن كىتابىندا ونەكىلىك تاراتۋ جۇيەسىن قولداپ شىعىپتى. اتا تاراتۋ ءتامسىلىن بىلايشا ءتۇزىپتى – اتا، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوبشىك، نەمەنە، جۇرەجات، تۋاجات، جۇراعات، اتالاس، اعايىن، رۋلاس. مۇندا دا بىرىزدىلىك جوق. بۇل جازباعا قاراپ ونەكىنشى اتانى رۋ دەپ قالۋعا بولادى.

جيىرماسىنشى اتاڭىزدىڭ دا رۋ بولماۋى مۇمكىن. قىرقىنشى اتاڭىزدىڭ رۋ بولماي قالۋى مۇمكىن. رۋ بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسكەن اتا بولۋى كەرەك، ونىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرە الاتىنداي جەرى بولۋى شارت. مۇنىڭ ءبىرى جوق پا – جەتپىس جەتىنشى اتاڭىز دا رۋ بولا المايدى. ءوزىن ءوزى قورعاي الاتىن ۇرىق قانا رۋ اتانعان. «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن ءسوز سودان قالعان. وسكەن، مىقتى رۋلار ءوز ىشىندەگى كيكىلجىڭدى سىرتقا شىعارماي وزدەرى شەشكەن. قىز بالانىڭ ۇياتىنا بۇكىل رۋ كۇيگەن. قارىمتانى بۇكىل رۋ بولىپ تولەگەن.

جالپى، جاماعايىن مەن قايمانانى اجىراتۋدا قازاق ەتنوگرافياسىندا سەلكەۋلىكتەر بار. زامانىندا بالعابەك قىدىربەكۇلى، بەرىدە اقسەلەۋ سەيدىمبەك تۇزگەن تامسىلدە دە بىرىزدىلىك بولمادى. كەيىنگىلەر بولسا اتىمەن ماڭىپ ءجۇر.

اعايىنىمىز جەتى اتا.
كەلەسى ءۇش اتا – جاماعايىن.
ەندى سونى تارقاتا كەتەيىك:
جۇرەجات – نەمەنەنىڭ بالاسى.
ءوز جۇرتىڭنىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى ءالى بوتەن ەمەس، جات بولعاننىڭ وزىندە جۇرە بارىپ جات بولادى.
كورەجات – جۇرەجاتتىڭ بالاسى.
بۇل ۇرپاق جات بولعاندا كورىپ تۇرىپ جات بولادى.
تۋاجات – كورەجاتتىڭ بالاسى.
قازاقتىڭ ون اتاسى وسىمەن ءتامام بولدى. ونىنشى ۇرپاقتىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي ەندىگى ۇرپاق تۋا جات. اعايىنىمىز بەن جاماعايىنىمىز وسىمەن ءتامام.
ون ءبىرىنشى اتامىز – قايمانا (قازاق).

بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىن قىز العىزباعان. جاماعايىننان دا قىز الۋدى قوش كورمەگەن. سوندىقتان جاماعايىننان قىز الۋ ءۇردىسى شىن مانىندە جوققا ءتان. ونىڭ ەسەسىنە قايمانادان قىز الۋ جاپپاي ءۇردىس العان دەپ ايتۋعا بولادى.

قازاقتىڭ ۇعىمىندا قايمانامىز – قازاق. ءبىز قازاققا وسىلاي بارىپ قوسىلامىز.

قىتايلىق قانداسىمىز، شەجىرەتانۋشى دۋمان جاقىپ «جەتى اتا جانە شەجىرە» دەگەن ەڭبەگىندە جەتى اتا ءتامسىلىن بىرىزدەندىرۋ ماسەلەسىن قويادى. ورىندى-اق ماسەلە. الايدا ءوزى ايتىپ وتىرعان ورنىقتىرۋ پريتسيپىنەن تايعاناقتاي بەرەدى. ويتەتىنى قازاقتىڭ تۋىستىق ينستيتۋتىن قولدان جاساۋعا شاقىرادى جانە ءوز ۇسىنىستارىن ۇسىنادى. دۋمان باۋىرعا سالساق اتا سوزىنەن كەيىنگى تارالىمدار ۇرپاققا قاتىستى. ولاي بولسا بۇل ءتامسىل دۇرىس ەمەس. دۇرىسى اتادان جوعارى سانامالاۋ دەيدى. وسى تۇرعىدا نىعمەت مىڭجانيدىڭ جەتى اتالىق ۇستانىمى دۇرىس-مىس. ول قازاقتىڭ جەتى اتا اتاۋى بىلايشا دەپ: ءبىرىنشى – ءوزىڭ، ەكىنشى – اكەڭ، ءۇشىنشى – اتاڭ، ءتورتىنشى – باباڭ، بەسىنشى – ارعى اتاڭ، التىنشى – ءتۇپ اتاڭ، جەتىنشى – تەك اتاڭ دەپ سانامالاي جونەلەدى. بۇل جەردەن ەشقانداي دا جەتى اتانىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعان جوق. وسى جەردە ەرىكسىز مىرس ەتەسىڭ. اكەنىڭ اكەسى تەك قانا اكەسى عانا بولا الادى، اتا بولا المايدى. سول سياقتى بابانىڭ دا اكەسى اتا بولا المايدى. ويتكەنى بىرمەزگىلدە بابا اتانىڭ اكەسى جانە اتانىڭ بالاسى بولا المايدى.

بۇل تاقىرىپقا بارىپ جۇرگەن ماقسۇتبەك نيازبەكۇلى ءوز ۇسىنىسىن جاريالاپ ۇلگەردى. ول ەسەپ بويىنشا بەس اتادان قايىرساق تا جارايدى.

قايسىبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز وتەبويداقتىڭ «شيپاگەرلىك بايانىنا» جۇگىنگىسى بار.

شالدارىمىز «ءبىزدىڭ قازاق» دەپ ايتقاندا رۋىنان شىعىپ قازاققا قوسىلعان بابالارىن ايتقان. قارقارالى قازاعىنىڭ ۇعىمىندا «ءبىزدىڭ قازاق» بۇلار ەڭ الدىمەن قاراكەسەكتەر، سوڭىنان ارعىندار، ەڭ سوڭىندا ورتا جۇزدەر.

جاقىندا «استانا» تەلەارناسىنان توك-شوۋ كوردىم. قالقامان سارين دەگەن ءىنىمىزدىڭ. قالىڭمال تۋرالى. سول شوۋعا كىمدەر قاتىسپادى دەيسىز. فيلوسوفى دا، فيلولوگى دا، ءانشىسى دە، ءسانشىسى دە... ءتىپتى، پارلامەنت دەپۋتاتى دا تىرەستى. اقىرى جارىلعاپتاندى. ءبىر جاعى قالىڭمال كەرەك دەيدى، ەكىنشىسى كەرەك ەمەس دەپ وزەۋرەيدى. ەكى جاقتىڭ دا تۇتىعاتىنى – قالىڭمالدىڭ كولەمى. ءبىر قارىنداسىمىز تەڭىمدى تاپسام تەگىن بارامىن دەپ وڭمەندەيدى. الگى دەپۋتات اپايىمىز ديپلومدى قىزدىڭ قالىڭمالى ءۇش مىڭ دوللار دەپ شەگەلەدى. بۇل ساندى نەگە سۇيەنىپ ايتقانىن ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن؟! ەڭ قۇرىماعاندا سپانديار كوبەەۆتىڭ «قالىڭمال» رومانىن قاراماي ما؟
قالىڭمال جونىندە كوپ جازعان حالەل ارعىنباەۆتىڭ جازبالارىنان دا تۇششىمدى جاۋاپ الۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ تاعى ءبىر احاڭى – اقسەلەۋ اعامىز دا جالتارعان بۇل ساۋالدان. جامبىل ارتىقباەۆ ءىنىمىز «جەتى جارعى» كىتابىندا جىلىكتەپ بەرە الماپتى. وندا قالىڭمال جونىندە مىندەتتى تۇردە باپ بولۋى كەرەك. الايدا عالىم جازباسىنان جاداعايلىقتان باسقا ەشتەڭە تاپپادىق.

قالىڭمالدىڭ كوپ مال ەكەنى بەلگىلى. سوندا قانشا بولعانى؟ ەل قاشقان ساۋالعا ەندى ءبىز جاقىنداپ كورەيىك.

قازاقپىز عوي، قالىڭمالدان مىڭ ايداعاندار بولعان شىعار. الايدا كوپشىلىكتىڭ بىلەتىنى – ەكى ولشەم. ءبىرى – قىرىق جەتى دە، ەكىنشىسى – وتىز جەتى.
نەگە ەكى ءتۇرلى؟ ەندى سونى قاۋزاپ كورەلىك.

ەڭ باستىسى قالىڭمال ايداعاننان بايىعان قازاق بولماعان. قالىڭمالسىز قاتىن العان قازاق تا بولماعان. ويتكەنى قازاقتا كادەسىز قىز بولمايدى.
مەيلى ول سوقىر بولسىن، مەيلى ول اقساق بولسىن، مەيلى ول ەر داۋىستى بولسىن، مەيلى ول كەر داۋىستى بولسىن – ونىڭ قالىڭمالى بولادى. ونىڭ قالىڭمالىنىڭ ولشەمى دە بەلگىلى. نە قىرىق جەتى، نە وتىز جەتى. قالىڭمالدىڭ مۇنان باسقا ولشەمى جوق. قالىڭمالدىڭ باستى ولشەمى ءۇش توعىز. ياعني توعىز جىلقى، توعىز تۇيە، توعىز قوي. بۇلاردىڭ باسى جيىرما جەتى. قالعان جيىرماسى ەشكى.

وتىز جەتى بەرگەندە دە ءۇش توعىز وزگەرمەيدى. كەيىنگىسىندەگى ەشكى سانى – ون.
سيىر اتىمەن قالىڭمالعا كىرمەگەن.

قالىڭمال مولشەرى نەگە ەكى ءتۇرلى دەسەك، بىرىنشىسىندە بالا توعىز اي توعىز كۇنىندە كەلگەن، ياعني بالا اناسىنىڭ قۇرساعىندا قىرىق اپتا جاتقان. اپتا دەگەنىمىز جەتى دەگەن ءسوز. دەمەك بالا اناسىنىڭ قۇرساعىندا «قىرىق جەتى» جاتقان. قىرىقتى جەتىگە كوبەيتسەك 280 كۇن بولادى. توعىز اي توعىز كۇنىمىز وسى!

تولىق كۇنىمەن دۇنيەگە قىز بالا كەلگەندە «قىرىق جەتى» دەپ سۇيىنشىلەگەن! قىز بالا دۇنيەگە شالا كەلگەندە «وتىز جەتى» دەپ سۇيىنشىلەگەن! ويتكەنى ول اناسىنىڭ قۇرساعىندا وتىز جەتى اپتا جاتقان. وتىزدى جەتىگە ەسەلەسەك 210 كۇن شىعادى. بۇل جەتى اي دەگەن ءسوز. شالامىز وسى.

قىز بالا دۇنيەگە كەلىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان ادامعا قىزدىڭ اكەسى توعىزباسى جەتەلەتۋگە مىندەتتى بولعان. توعىزباسى دەپ وتىرعانىمىز نە جىلقى، نە تۇيە، نە قوي. سولاردىڭ ءبىر باسىن جەتەكتەتكەن. مۇنداي جاعدايدا ەشكى اتاماعان.

وسى كۇنى نە كوپ. توي كوپ. ينستيتۋت بىتىرسە دە توي، ءبىرىنشى سىنىپ بىتىرسە دە توي. سونداي تويلاردىڭ ءبىرى – قىز ۇزاتۋ تويى. بۇگىندە ونى ۇيلەنۋ تويىنان كەم وتكىزبەي ءجۇر. وعان دا ەكى-ءۇش ءجۇز ادام شاقىرادى. وعان ەكى-ءۇش باس قارا شالادى.

بۇل تويدىڭ باسقا تويلارعا قاراعاندى سۇڭقىلى كوپ. ەلدىڭ قاباعى اشىلماي وتىرادى. ەل بالالارىنىڭ قۋانىشىنا ەمەس، رەنىشىنە جينالعان سىندى. اساباسى دا، جيناعان انشىلەرى دە سۇڭقىلداعان سوڭ قالعاندارىنا نە جورىق. كوزى مەن مۇرىندارىنىڭ سۋىنا يە بولا الماي وتىرادى. قويشى، اقىرى توي دا اياقتالۋعا جاقىندايدى. بالا جاڭا وتباسىنا كەتۋگە اينالادى. سول كەزدە بالانى جەتەكتەپ اجەسىنىڭ الدىنا اكەلەدى. باتا سۇرايدى. جىلاپ-سىقتاپ اجە باتاسىن بەرەدى...

ال توردە وتىرعان كوپەي شالداردىڭ مۇنىمەن جۇمىستارى جوقتاي. باتا بەرگەن دۇرىس-اق. باتامەن ەر كوگەرەدى. باتاگوي اقساقالداردى ات جىبەرتىپ الدىرعان. جۇرۋگە جاراماي قالعاندا بالانىڭ جانىنا كىسى قوسىپ جىبەرگەن.
الىمساقتان باتانى ەر ازامات قايىرعان. قاردىڭ باتا قايىرعانىن بۇگىندە كوز كورگەنىمەن، كەشەدە ەستىلگەن ەمەس.

باتا قايىرۋ – ەردىڭ ەنشىسى. ايەل بالاسى – شايتان. شايتان ەر-ازاماتتى دۇرىس جولدان ايەل ارقىلى تايدىرادى. ايەل قالماعاندا ەركەكتىڭ كوزىنە ايەل بولىپ كورىنگەن. باتا تىرىلەردىڭ ەنشىسى. دۇعا ارۋاقتاردىڭ ەنشىسى.

داستارقان باسىندا كىل ايەل جينالعاننىڭ وزىندە ايەل بالاسى باتا قايىرا المايدى. قايىرامىن دەسە پىشپەدەن وتكەن بالاسى نەمەسە نەمەرەسىنىڭ قولىن سىرتىنان الىپ باتا جاساعان. مال سويعاندا دا سولاي. ءوز قولىن سىرتىنان سالىپ، ەر بالانىڭ قولىمەن سويادى. دۇعا باعىشتاسا دا سولاي.
قازاقتا كۇيەۋ بالا باتا قايىرمايدى. سەبەپ – كۇيەۋ قىزىنىڭ قويىنداسى. وسىنداي سەبەپپەن جيەن دە باتا قايىرمايدى. ويتكەنى ول قىزىنان تۋادى. ويتكەنى ول كۇيەۋ بالادان تۋادى.

قازاق سالتىندا باتا داستارقانعا قايىرىلادى. ال باتا سۇراۋدىڭ جولى اتىمەن بولەك.

ەرتەرەكتە قىزىلورداعا بارعانىم بار. سودان داستارقانعا وتىرايىق. كوپ ۇزاماستان قىزىل قاربىز كەلتىرىلسىن. جينالعاندار باتا سۇرايمىز دەسىن. نيەتتەپ وتىرعاندارى مەن. ويتكەنى مەن الىستان كەلگەن قوناقپىن. ەندى مەن قىسىلايىن. ويتكەنى بىزدە قاربىزعا باتا سۇرامايدى. جانە بىزدە باتانى سويىس مالعا بەرەدى. داستارقان باسىنا تاباقپەن كەلگەندە باتا جاسايدى. مەن وسىنى ايتايىن. ولار دا شالقالارىنان ءتۇستى. بىزدە باتانى دامگە قايىرادى دەپ.

ال مەنىڭ ەسىمە باتاعا بايلانىستى باسقا ءبىر اڭگىمە تۇسكەن. ارقادا اتاقتى قىرباس باتىر، قىرباس باي دەگەن وتكەن. اتاقتى قانجىعالى قارت بوگەنبايدىڭ كۇيەۋ بالاسى، اتاقتى كوكبورى جارىلعاپتىڭ بالاسى. ودان اتاقتى ارقانىڭ اسۋ بەرمەس ءبيى بايسەيىت تۋادى.

سول قىرباس باي ارقاداعى توبىقتىنىڭ اسىنا بارىپتى. جاسىنا قاراسا دا، جولىنا قاراسا باتا جاساۋ قىرباستىكى ەكەن. الايدا ول وتىرعان داستارقان تاباعىندا باس بولماپتى. سوعان وراي قىرباس استان سىنىق قايتادى.

سودان زامانداردان زاماندار ءوتىپ الگى ەلگە قىرباستىڭ بالاسى بايسەيىت بي بارادى. بۇل دا ءبىر ۇلكەن اس ەكەن. سول استا جاسى دا كەلىپ وتىرماسا دا، جولى دا كەلىپ وتىرماسا دا توبىقتى اعايىندار بايسەيىت الدىنا باس كەلتىرىپتى.

سوندا بايسەيىت:

– شابىڭدار قىرەكەڭە! جەتكىزىڭدەر باسىن. قۇيقاسىنان ءدام تاتىرا الماساڭدار دا باتاسىن الىپ قايتىڭدار، – دەپتى.

سول باس قايتىپ كەلگەنشە داستارقان باسىنداعىلار ورىندارىنان تۇرا الماپتى دەيدى.

تاعى دا ەسىمە قىزىلوردا ءتۇسىپ وتىر. بىزدەن دەلەگاتسيا بارادى عوي. مادەنيەت كۇندەرىن وتكىزۋگە. ونىڭ ىشىندە وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ حاتشىسى نۇرلان دۋلاتبەكوۆ، قارمتۋ-ءنىڭ رەكتورى ارىستان عازاليەۆ، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» قاراعاندى وبلىسى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشىسى ايقىن نەسىپباي بولادى. ءدام قايىرۋعا كەلگەندە داستارقان يەلەرى جولدى نۇرلانعا بەرىپتى. قالاي دەگەندە قىزمەتى ۇلكەن عوي، ونىڭ ۇستىنە دەلەگاتسيا باسشىلارىنىڭ ءبىرى. الايدا نۇرلان اعا بالاسى وتىرعاندا بىزدەر باتا قايىرمايمىز دەپ جولدى ايقىنعا بەرەدى. ال ايقىن قوجا وتىرعاندا قازاق بالاسى باتا قايىرمايدى دەپ جولدى ارىستانعا بەرىپتى.

داستارقان باسىندا وتىرعاندار ابدەن رازى بولىپتى. نۇرلانعا بىردەن ارىستانعا جول بەرۋىنە بولاتىن ەدى عوي. جوق، ول ولاي ىستەي المايدى. ونىڭ اعا بالاسىنىڭ جولىن تاعى ءبىر اتاپ وتكىسى بار. ول باتانى اعا بالاسى بەرسىن دەيدى. قانداي جاراسىمدىلىق! قانداي ادەمىلىك!

سول داستارقاندا ءوزىم دە بولدىم. ارىستان دا بىردەن قول جايماعان. جان-جاعىنا قارانعان. باسقالار تۇسىنبەسە دە بىزدەر تۇسىندىك. ول تورە تۇقىمىن ىزدەگەن ەدى... جوق ەدى داستارقان باسىندا تورە تۇقىمدارى. سوندا دا ارىستان قولىن كەۋدەسىنە قاراي الا قويماعان. ول ەندى تورەگە ەسەپتەردى ىزدەستىرگەن. تورە جوقتا تاراقتى تورەگە ەسەپ. تورە جوقتا تابىن تورەگە ەسەپ. تورە جوقتا جالايىر تورەگە ەسەپ.

تۇسىنگەنگە بۇل دا تاربيە مەكتەبى. سوزبەن ەمەس امالمەن اينالاسىن تاربيەلەپ بەرگەن بۇل باۋىرلارىمىزعا قالايشا سۇيسىنبەيمىز؟!

ەلدەن شىققان ەرشەكتەردى «اۋزىندا باتاسى، سوزىندە ءباتۋاسى جوق» دەپ تەزگە سالىپ جاتادى. مۇنداي تەزگە تۇسكەندەردىڭ كەيىندە اربا ىزدەرى ءتۇزۋ بولادى.
وسى باتا مەن ءباتۋا سوزدەرىنىڭ ءتۇبى ءبىر.

ەڭ الدىمەن، ونىڭ قاسيەتتى قۇران كارىمدەگى ءبىرىنشى سۇرەنىڭ اتاۋى ەكەندىگىن ايتقانىمىز ءجون بولار. ولاي بولسا باتا دا قاسيەتتى ءسوز بولىپ شىعادى. ول كەز كەلگەن جەردە ايتىلا بەرمەگەن.

باتا يمان ءسوزى بولعاندىقتان الىمساقتان تۇرمىسىمىزعا مىقتاپ ەنگەن. ول قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتۋىمەن بايلانىستى. ادامنىڭ باستى بايلىعى – دەنساۋشىلىعى. ال سول دەنساۋشىلىعىمىز ەڭ الدىمەن دامگە قاتىستى. ول ءتان ساۋلىعىنا باستايدى.

استا دا يماندىلىق بار. باتا جۇرگەن جەردە قاناعات جۇرەدى. جوققا سالاۋات ايتۋ، بارعا قاناعات جاساۋ بۇل – جان ساۋلىعى. ولاي بولسا قۇدايدىڭ ادالىنان بەرگەن دامىنە باتا جاساۋ پەندەسىنىڭ مويىنىنداعى پارىز. ول داستارقان ۇستىندەگى ءدامنىڭ ازدى – كوپتىگىنە، داستارقان باسىنداعى ادامدار سانىنا بايلانىستى ەمەس.

باتا ءدامنىڭ الدىنان جانە سوڭىنان بەرىلەدى. جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى. باتا سول جاقسى ءسوزدىڭ مايەگى. ەندەشە باتامەن جان سەمىرەدى، كۇناكەرلىكتەن ساقتاندىرادى. ال ھارام استى تۇتىنۋ ۇلكەن كۇنا بولىپ تابىلادى. داستارقان باسىندا ونداي «ءدام» بولعاندا باتا جاسالمايدى. ادەتتە دامگە باتانى اقساقالدار، نە بولماسا ەلىنە سىيلى ازاماتتار نەمەسە جولى ۇلكەندەر قايتارادى.

ەرتەرەكتە ءدامنىڭ الدى – ارتىنان دۇعا وقىلعان. ءدىننىڭ كەڭەس زامانىندا تارك ەتىلۋىمەن ول كەيىندە جاي عانا باتا تۇرىندە – ءدام بەرۋشى ءۇي يەسى مەن داستارقان باسىنداعىلارعا يگى تىلەك، العىس ايتۋ تۇرىنە اۋىسقان. بۇعان قاراپ باتا مەن دۇعانىڭ ءبىر – بىرىنەن الىس ۇعىمدار ەمەستىگىن اڭداۋعا بولادى.
حالقىمىزدا باتا وقىر دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ ءمانىسى دۇنيەدەن قايتقان ادامعا دۇعا وقۋ.

باتا الماي قازەكەم ساپارعا شىقپاعان. باتا جاسالماي قانداي ءىس بولسىن قولعا الىنباعان.

ەسىمدەرى ەلگە جايىلعان جانداردىڭ باتاسىن الۋدى قازەكەم ۇلكەن ىرىمعا جورىعان. سوندىقتان ات تۇياعى جەتەر جەردەن ونداي ادامداردى ارنايى ات جىبەرتىپ الدىرىپ، مال سويىپ، باتاسىن العان. بەسىكتەگى بالاسىنىڭ اۋزىنا تۇكىرتكەن. جەر شالعاي بولعان جاعدايدا بالاسىن اشامايعا وتىرعىزىپ، جانىنا سەرىك قوسىپ جىبەرگەن.

باتا بەرۋشىنىڭ موينىندا ۇلكەن جۇك بار. باتا كيەلى ۇعىم. اتى شىققان ادامدار الدىنا كەلگەندەردىڭ بارىنە بىردەي باتا بەرمەگەن. سىنىنا تولعاندا عانا بەرگەن. نە نارسە بولسىن ونىڭ مىندەتتى تۇردە جۇبى بولادى.

باتانىڭ دا جۇبى بار. ول – تەرىس باتا. بابالارىمىز قورىققاندا وسى تەرىس باتادان قورىققان. سوعان وراي ونى اۋىزعا الماۋعا تىرىسقان. باتانىڭ تەرىسى بولعان سوڭ ونىڭ وڭى دا بولۋ كەرەك عوي. الايدا ول بىزدە جوق. وڭ باتانى ەرەكشەلەمەي جاي عانا باتا دەگەن.

باتا اتاۋىنىڭ ءتۇپ – توركىنىندە وسىنداي ۇعىمدار مەن نانىمدار جاتىر. الايدا ءومىر بولعان سوڭ ءبارى دە بولادى. سوعان وراي تەرىس باتا دا بوي كورسەتىپ قالادى. ءبىر ەرەكشەلىگى ونداي باتانى ەڭ جاقىن ادامدارى بەرگەن. دەمەك تەرىس باتا شالت ارەكەتتەرمەن بايلانىستى بەرىلگەن. ول قاسيەتتى، كيەلى ۇعىمدارمەن كىرىگىپ جاتىر. ونداي ارەكەتتەر ۇلكەن كۇنا، كەشىرىلمەس قىلمىس سانالعان. ونىڭ جازاسى دا ۇلكەن، ەل ەستىمەگەن جازا. ول – تەرىس باتا.
مۇنداي جازا تۇتاستاي ەلدىڭ بەتىنە تۇسكەن شىركەۋ رەتىندە باعالانعان. سوندىقتان مۇنداي جازالار ىلۋدە – شالۋدا قولدانىلعان.

تەرىس باتا قولدىڭ سىرتىمەن بەرىلگەن. مۇنداي باتا كوپشىلىك الدىندا جاسالعان. سەبەبى بەلگىلى – ونداي وقىس ارەكەتتەر قايتىپ قايتالانباسىن دەگەندىك. مۇنداي باتالار نەگىزىنەن وپاسىزدىق جاساعاندارعا، ساتقىندىققا جول بەرگەندەرگە، باتا بۇزعاندارعا بەرىلگەن.

تەرىس باتا ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەدى دەپ تۇسىنىلگەن. سوندىقتان ونىڭ الدىن الۋعا بۇكىل اعايىن، جاماعايىن، رۋ بولىپ جۇمىلعان.

الايدا باتا بۇزۋشىلاردىڭ جوعارىداعىداي جازادان قۇتىلىپ كەتەتىن ساتتەرى دە بولعان. ول جىل باسى – ناۋرىز ايىمەن بايلانىستى.

بۇل ايدا بەرىلەتىن باتانى ناۋرىزباتا دەگەن. ناۋرىزدا تەرىس باتا جۇرمەگەن. سوندىقتان دا اتاستىرىلعان كۇيەۋىن ولقىسىنعان قىزداردىڭ سۇيگەن جىگىتتەرىمەن قاشىپ كەتۋ وقيعالارى وسى ايعا كەلگەن.

ونىڭ ەسەسىنە كەيىنگىلەردى مۇنداي شالت قادامداردان ساقتاندىرۋ جازاسى «بەلگىلەنگەن». ول – باددۇعا/س/.

باددۇعاس ەكى سوزدەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى – باتا، ەكىنشىسى – دۇعا دەگەن سوزدەن. باددۇعاستا جاي عانا باتا بەرىلمەي دۇعاسى دا وقىلادى. دەمەك بۇل دا اۋىر جازا بولىپ تابىلادى. ونى دا كۇناكاردىڭ جاقىن ادامدارى بەرگەن.

تەرىس باتادان باددۇعاستىڭ ايىرماشىلىعى – باددۇعاستا وقىلعان دۇعانى جەتىنشى ۇرپاقتان دۇعا وقۋ ارقىلى قايتارۋعا بولادى – مىس.

ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىگى ناۋرىز ايىندا باددۇعاس ايتۋ مىندەتتى ەمەس. سوندىقتان ونى ەشكىم سوكپەگەن. باسقا جاعدايدا نە تەرىس باتا، نە باددۇعاس بەرىلگەن.

سونىمەن «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ» جيەگىنە شىققان سىندىمىز. «ءبىزدىڭ قازاعىمىز» دا نەكە ينستيتۋتىنا باستايدى. ولاي بولسا ەر-ازاماتتىڭ قالعان ەكى جۇرتىن دا تۇگەندەي كەتەيىك.

ناعاشى – شەشەنىڭ توركىن جۇرتى. تاعا – ناعاشىنىڭ بالاسى. قىرعىز اعايىن ناعاشىنى تاعا دەيدى. تۇستىكتىڭ قازاقتارى دا وسى ماعىناسىندا قولدانادى.
تاعاي – تاعانىڭ بالاسى.
تاڭاي – تاعايدىڭ بالاسى.
جاناي – تاڭايدىڭ بالاسى.
قاناي – جانايدىڭ بالاسى.
ماڭاي – قانايدىڭ بالاسى.

ناعاشىنىڭ ءھام جيەننىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعىن قازاقتار قايمانا دەگەن. قايمانا ءسوزى تۋىستىق ىلىك-شاتىستىقتىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى. قايمانا قازاق دەگەن ءسوز وسىدان شىققان.

ناعاشىنى تاراتۋ ءتامسىلىن زەردەلەسەك قيسىندى بىرىزدىلىكتى اڭداۋعا بولادى. ناعاشىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعىنىڭ جانىندا، التىنشى ۇرپاعىنىڭ قانىندا عانا «ناعاشىلىق» قاسيەت بار. ال جەتىنشى ۇرپاعىندا ناعاشىدان ماڭايلىق قانا قاسيەت قالادى.

جيەن – قىزدان تۋعان بالالار. قازاقتا جيەن جۇرت دەگەن ۇعىم جوق. حالقىمىز «جيەن ەل بولماس» دەپ تۇقىرتىپ، «جيەن نازارى جەردە قالمايدى» دەپ اسپانداتادى. «قىزدان تۋعاننىڭ قيىعى جوق» دەپ جيەندى ءوز الدىنا ەل قىلىپ شىعاراتىن دا ءبىزدىڭ قازاق.

جيەنشار – جيەننىڭ بالاسى.
دەگەنشار – جيەنشاردىڭ بالاسى.
كوگەنشار – دەگەنشاردىڭ بالاسى.
كوبەڭشار – كوگەنشاردىڭ بالاسى.
تەبەنشار – كوبەڭشاردىڭ بالاسى.
ولەڭشار – تەبەنشاردىڭ بالاسى.

حالقىمىز جيەندى دە جەتى اتاعا دەيىن عانا تاراتادى. سەگىزىنشى ۇرپاعىن جوعارىدا ايتقانىمىزداي قايمانا دەيدى.

سونىمەن ويعا العان نيەتىمىزدىڭ ۇشپاعىنان شىقتىق-اۋ دەيمىز. قازاق بولۋ ءۇشىن الدىمەن «ءبىزدىڭ قازاق» بولۋىمىز ماڭىزدى. ويتكەنى نە نارسە بولسىن تەگىنە تارتادى. ال تەكتى بىلمەۋ ناداندىقتىڭ باستى بەلگىسى. اباي ھاكىم ايتپاقشى ناداننان ھاكىم تۋمايدى.

تورەحان مايباس، جازۋشى

Abai.kz