Ámirhan Mendekening "Jalghyzdyq seni qayteyin..." degen kitabyn úzaq oqydym. Áserlenip, raqat kýy keshtim.

Gerolid Belgerdi bәrimiz bilemiz. Syrttay bilemiz, al "ishtey" bilemiz be? "Dos jyla- typ aitady" essesi bizdi Beligermen jaqyndata týsti. Bizding qazirgi ziyalylarymyzdyng basyna tolyq qona qoymaghan últjandylyq degenning ne ekendigine qanyghasyn, nemis- qazaqty óz-ózinnen jaqsy kórip ketesin.

Avtor býy deydi:"Bizding boykýiezdigimizge, daraqylyghymyzgha, danghazashyldyghymyzgha, beyqamdyghymyzgha Gerolid Belgerding qalay jany ashyp, qalay jany kýizeledi desenizshi. Geraghang óz kýndeliginde mynaday bir jaytty bayandaydy. Qyryq jazushy ekshelip, iriktelip (onyng ishinde Beligerding ózi de bar), Qazaqstan Preziydenti N. Nazarbaevtyng qabyldauyna súranady. Búlar Preziydentke әdebiyetting jaghdayyn, últtyq tilding jaghdayyn, últtyng jayyn batyl, jasyrmay aitamyz dep bәtualasady. Obaly ne kerek, memleket basshysy da búlardy kóp keshiktirmey qabylday qoyady. Sol- aq eken, aqsaqal jazushylary myz birinen keyin biri el Preziydentine kórinip qalu, jaghynyp qalu maqsatymen kóbik sózdi kópirtedi-ay kelip. Sonymen, eki saghat ta óte shyghady. "Preziydentting qabyldauy ayaqtalyp, bәrimiz dalagha shyqqanda ghana memleket basshysyna eshtene aitpaghanymyzdy sezip, bilip, birimizden- birimiz "qysylyp", birimizding betimizge birimiz qaraugha "úyala" bastadyq" deydi G. Beliger.

Osynday kezdesuding bastan ótkergen monokórinisin men de aitayyn. Almaty oblystyq "Jetisu"jәne "Ogny Alatau" gazeti redaksiyalarynyng újymymen oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy kezdesu ótkizetin boldy. Bizding redaktor әueli tek kommunist jurnalister barsyn dep úighardy, biraq kórshi orystar týgel baratyn bolghasyn biz de tayly- tayaghymyzben obkomgha qaray ýdere kóshtik. Redaktor aldyn-ala jinalys jasap, "Kezdesude tynysh otyryndar, eshqanday súraq qoy bolmasyn, men ghana redaksiya atynan sóileymin" dedi týsin suytyp. Eng sonynan:"Bәring de qara kәstóm- shalbar, aq kóilek kiyip, galstuk taghyp kelinder" dep qadap aitty.

Kópten kýtken kezdesu de bastaldy. "Ogniylikterdin" birazy bútyna djinsy kiyip, iyqtaryna sómke asynyp kelipti. Biz toygha kelgendey súlu- sypayymyz, "әsempaz bolma әrnege, ónerpaz bolsang arqalan" dep otyrmyz. Áueli sóz alghan bizding redaktor sýiikti Kommunistik partiyanyng tabany jerge tiymes senimdi "qúly" ekendigimizdi taygha tanba basqanday dәleldep berse, "Ogny Alataudyn" әiel redaktory qyzmetkerlerining aupartkom oryn bermegendikten KPSS qataryna óte almay jýrgendigin, jas jurnalisterding túrghyn ýige qol jetkize almay jýrgendigin birinshi hatshygha maydan qyl suyrghanday ghyp jetkizdi. Eki orys jurnalist birinen keyin biri ornynan túryp, bir-birin qostap, "Biz nege respublika kólemine, tipti odaqtas respublikalargha issapargha shyqpaymyz. Oblystyq gazet bolghanmen astanalyq gazetpiz ghoy, býkil Kenes odaghy júrtshylyghymen baylanysta boluymyz kerek emes pe?" dep búl mәselening de kýrmeuin sheshti. Sóitip, ýsh "ogniylik" ýili bolyp, alys saparlargha attananatyn boldy. Sómkeleri iyghynda, kónilderi toq. Biz bolsaq, bir- birimizding gastugimizge kóz toyghansha qarap, "Obkomdy da kórdik" dep kýbirlep qayttyq.

Ámirhan essesinde últymyzgha tәn osynday kereghar da júmbaq qasiyetterdi Beliger kózqarasy arqyly jerine jetkize taldaghan.

Búl kórinis - ótken ghasyrdyng 80-jyldary bolghan oqigha edi.

Qazirgi kórinister qalay ótip jýr eken?

Jana Qazaqstandaghy bas qosularda janalyq bar ma eken?

×××

Oqyrman qalamgerden alshaqtap ketti deymiz, eger ekeuining basy qosyla qalsa, oqyrman ayanbaydy, aitar sózin aityp, aghynan jarylady. Bir kýni jastar kitaphanasy eki jazushyny kezdesuge shaqyrdy. Biri – men, biri – seksenning sengirine bet alyp, tarih pen osy dәuirding shylbyryn teng ústap, tom-tom kitap shygharghan aituly qalamger. Jastar ә degennen maghan shýilikti.

- Osy siz nege «Kózboyauy joq kórinisterdi" jazbay kettiniz?» – dep saual tastady.

- Búl – kórkem proza emes, ómir qúbylystary, naqpa-naq kórinister, kóriniske qalamger retinde berilgen bagha...

- Desek te, qazirgi kýnderi bizdi oilandyratyn nәrseler kerek. Áriyne, men kitapty kóp oqimyn, biraq shúbalanqy suretteulerge shyday almaymyn. Eng bolmasa, Goncharovtyng "Oblomovy" siyaqty bolsa ghoy, – dedi kózildirik kiygen balang jigit miyghy tartyp.

- «Oblomov» neshe bet? – dedim men.

- Qazaqsha audarmasy 580 bet, orysshasy odan azdau...

- Seni jalyqtyrghan joq pa?

- Kólemi keyipkerine say ghoy, - dep balang jigit әzilge búrdy.

- Sening mamandyghyn?

- Men KazGU-ding mehanika- matematika fakulitetinde oqimyn. Tóte ghylymnyng ókilimin.

- Qaraghym, seni týsinip túrmyn. Biraq, "qysqalyq – talantqa qaryndas" bolghanmen, jazushy oqyrmannyng auzyna shaynap salmauy kerek. "Oblomovtyn" kólemine әueli ashqaraq qogham, sosyn toyymsyz keyipkerding ózi kinәli. Goncharov ony jerine jetkize surettegen.

- Kitaptyng bәri " Oblomovtay" bolsa, ókpe joq. Biz de oblomovshina dәuirin bastan ótkerip jatyrmyz ghoy. Biraq, songhy kezderi odan da qalyng kitaptar jastardy jalyqtyrdy.

- Bizge sizding jazghandarynyz únaydy, – dep taghy bir boyjetken ornynan kóterile berdi. Qozghalaqtap әreng otyrghan serigim:"Aytyp otyrghandaryng qysqa әngimeler ghoy", – dep qoyyp qaldy.

- Ne de bolsa, sol әngimeler bizdi oilandyrady, – dedi óren jigiting qasyndaghy qyzgha da sóz bermey órekpip.

Men qortyq bótelkening auzyn ashyp, jazushy aghama su qúiyp berdim.

- Múnyng dúrys,- dep qara sudy kilk-kilk jútty.

Qara sózding sony qaqtyghysqa úshyramasa dep otyrmyn.

Qysqa әngimening siqyry jayly sóz jalghasa berdi.

×××

Osy bir Myrzan degen súlba ómiri eseymeydi, 80-ge eki jyly qalsa da, jastar men jasamystargha shabyttana "ýrip", auzyna kelgenin aityp jýredi. Osyndayda " boq jemese itting ishi auyrady" degen sóz eske týsedi. Sirә, tәbeti tartqanda toqtay almaytyn bolu kerek. Áneukýni әlemjelide mening jetistigimdi aitqan talantty jas jigitke auzyna kelgenin " qúsypty". Búl birinshi ret emes, byltyr mening jazbamdaghy "J" degen artyq әripti sózghyp, "Jaqaev deging kelgen ghoy" dep, 1891-jyly tughan әruaqty keleke qylghysy kelip túr. Toghyz jas ýlkendigin algha sap teksizge tyrs etip ýndemedim. Byltyr "Ayboz" Últtyq syilyghyn alghanda "Qazaq әdebiyeti" gazetine shyqqan tizimde mening aty-jónim joq, búl da sol kýngi kezekshi – sening tirligin. Onsyz da redaksiyadan quylghasyn ýndemedim. Álgi jigitti qostap, jan-jaqtan jaqsy niyet bildirgenderge de toqtamay ýredi, sirә ash bolu kerek. "Na to shuka v rechke, chto by karasi ne dremal" dep oryssha jauap jazghangha eshtene dey almapty, sirә, sauaty jetinkiremese kerek.

Osy Myrzan ózine qarsy ýre bergesin bir talantty aqyn jigit Odaqtyng aldynda kezdesip qap:"Bir ýrding ýndemedim, eki ýrding ýndemedim, ýshinshi ret ýrsen, osy jerden sýieging shyghady " degende, búrylyp ap, bútyna qarap, zyta jónelgening esinde me? Ajalyng jastardan bop jýrmesin, aqsaqal! Talay teksizdi kórgen biz, toytarysyn bergenbiz. 80-ine aman jet! "Bala", bayqa, qolyndaghy dombyra emes, balalayka!

××× ×××

Qarsy aldymda "KOMIR SATILADY" degen jazuy bar taqtaysha iluli túr eken. Kómirdi emes, tili tútyqqan ómirdi oilap túryp qaldym.

Quandyq Týmenbay jazushy

Abai.kz