ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ "جالعىزدىق سەنى قايتەيىن..." دەگەن كىتابىن ۇزاق وقىدىم. اسەرلەنىپ، راقات كۇي كەشتىم.

گەرولد بەلگەردى ءبارىمىز بىلەمىز. سىرتتاي بىلەمىز، ال "ىشتەي" بىلەمىز بە؟ "دوس جىلا- تىپ ايتادى" ەسسەسى ءبىزدى بەلگەرمەن جاقىنداتا ءتۇستى. ءبىزدىڭ قازىرگى زيالىلارىمىزدىڭ باسىنا تولىق قونا قويماعان ۇلتجاندىلىق دەگەننىڭ نە ەكەندىگىنە قانىعاسىڭ، نەمىس- قازاقتى ءوز-وزىڭنەن جاقسى كورىپ كەتەسىڭ.

اۆتور ءبۇي دەيدى:ء"بىزدىڭ بويكۇيەزدىگىمىزگە، داراقىلىعىمىزعا، داڭعازاشىلدىعىمىزعا، بەيقامدىعىمىزعا گەرولد بەلگەردىڭ قالاي جانى اشىپ، قالاي جانى كۇيزەلەدى دەسەڭىزشى. گەراعاڭ ءوز كۇندەلىگىندە مىناداي ءبىر جايتتى باياندايدى. قىرىق جازۋشى ەكشەلىپ، ىرىكتەلىپ (ونىڭ ىشىندە بەلگەردىڭ ءوزى دە بار), قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ قابىلداۋىنا سۇرانادى. بۇلار پرەزيدەنتكە ادەبيەتتىڭ جاعدايىن، ۇلتتىق ءتىلدىڭ جاعدايىن، ۇلتتىڭ جايىن باتىل، جاسىرماي ايتامىز دەپ ءباتۋالاسادى. وبالى نە كەرەك، مەملەكەت باسشىسى دا بۇلاردى كوپ كەشىكتىرمەي قابىلداي قويادى. سول- اق ەكەن، اقساقال جازۋشىلارى مىز بىرىنەن كەيىن ءبىرى ەل پرەزيدەنتىنە كورىنىپ قالۋ، جاعىنىپ قالۋ ماقساتىمەن كوبىك ءسوزدى كوپىرتەدى-اي كەلىپ. سونىمەن، ەكى ساعات تا وتە شىعادى. "پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋى اياقتالىپ، ءبارىمىز دالاعا شىققاندا عانا مەملەكەت باسشىسىنا ەشتەڭە ايتپاعانىمىزدى سەزىپ، ءبىلىپ، بىرىمىزدەن- ءبىرىمىز "قىسىلىپ", ءبىرىمىزدىڭ بەتىمىزگە ءبىرىمىز قاراۋعا "ۇيالا" باستادىق" دەيدى گ. بەلگەر.

وسىنداي كەزدەسۋدىڭ باستان وتكەرگەن مونوكورىنىسىن مەن دە ايتايىن. الماتى وبلىستىق "جەتىسۋ"جانە "وگني الاتاۋ" گازەتى رەداكتسيالارىنىڭ ۇجىمىمەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەزدەسۋ وتكىزەتىن بولدى. ءبىزدىڭ رەداكتور اۋەلى تەك كوممۋنيست جۋرناليستەر بارسىن دەپ ۇيعاردى، بىراق كورشى ورىستار تۇگەل باراتىن بولعاسىن ءبىز دە تايلى- تاياعىمىزبەن وبكومعا قاراي ۇدەرە كوشتىك. رەداكتور الدىن-الا جينالىس جاساپ، "كەزدەسۋدە تىنىش وتىرىڭدار، ەشقانداي سۇراق قويۋ بولماسىن، مەن عانا رەداكتسيا اتىنان سويلەيمىن" دەدى ءتۇسىن سۋىتىپ. ەڭ سوڭىنان:ء"بارىڭ دە قارا كاستوم- شالبار، اق كويلەك كيىپ، گالستۋك تاعىپ كەلىڭدەر" دەپ قاداپ ايتتى.

كوپتەن كۇتكەن كەزدەسۋ دە باستالدى. "وگنيلىكتەردىڭ" ءبىرازى بۇتىنا دجينسى كيىپ، يىقتارىنا سومكە اسىنىپ كەلىپتى. ءبىز تويعا كەلگەندەي سۇلۋ- سىپايىمىز، "اسەمپاز بولما ارنەگە، ونەرپاز بولساڭ ارقالان" دەپ وتىرمىز. اۋەلى ءسوز العان ءبىزدىڭ رەداكتور سۇيىكتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تابانى جەرگە تيمەس سەنىمدى "قۇلى" ەكەندىگىمىزدى تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەپ بەرسە، "وگني الاتاۋدىڭ" ايەل رەداكتورى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋپارتكوم ورىن بەرمەگەندىكتەن كپسس قاتارىنا وتە الماي جۇرگەندىگىن، جاس جۋرناليستەردىڭ تۇرعىن ۇيگە قول جەتكىزە الماي جۇرگەندىگىن ءبىرىنشى حاتشىعا مايدان قىل سۋىرعانداي عىپ جەتكىزدى. ەكى ورىس جۋرناليست بىرىنەن كەيىن ءبىرى ورنىنان تۇرىپ، ءبىر-ءبىرىن قوستاپ، ء"بىز نەگە رەسپۋبليكا كولەمىنە، ءتىپتى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا ىسساپارعا شىقپايمىز. وبلىستىق گازەت بولعانمەن استانالىق گازەتپىز عوي، بۇكىل كەڭەس وداعى جۇرتشىلىعىمەن بايلانىستا بولۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟" دەپ بۇل ماسەلەنىڭ دە كۇرمەۋىن شەشتى. ءسويتىپ، ءۇش "وگنيلىك" ءۇيلى بولىپ، الىس ساپارلارعا اتتاناناتىن بولدى. سومكەلەرى يىعىندا، كوڭىلدەرى توق. ءبىز بولساق، ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ گاستۋگىمىزگە كوز تويعانشا قاراپ، "وبكومدى دا كوردىك" دەپ كۇبىرلەپ قايتتىق.

ءامىرحان ەسسەسىندە ۇلتىمىزعا ءتان وسىنداي كەرەعار دا جۇمباق قاسيەتتەردى بەلگەر كوزقاراسى ارقىلى جەرىنە جەتكىزە تالداعان.

بۇل كورىنىس - وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى بولعان وقيعا ەدى.

قازىرگى كورىنىستەر قالاي ءوتىپ ءجۇر ەكەن؟

جاڭا قازاقستانداعى باس قوسۋلاردا جاڭالىق بار ما ەكەن؟

×××

وقىرمان قالامگەردەن الشاقتاپ كەتتى دەيمىز، ەگەر ەكەۋىنىڭ باسى قوسىلا قالسا، وقىرمان ايانبايدى، ايتار ءسوزىن ايتىپ، اعىنان جارىلادى. ءبىر كۇنى جاستار كىتاپحاناسى ەكى جازۋشىنى كەزدەسۋگە شاقىردى. ءبىرى – مەن، ءبىرى – سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە بەت الىپ، تاريح پەن وسى ءداۋىردىڭ شىلبىرىن تەڭ ۇستاپ، توم-توم كىتاپ شىعارعان ايتۋلى قالامگەر. جاستار ءا دەگەننەن ماعان شۇيلىكتى.

- وسى ءسىز نەگە «كوزبوياۋى جوق كورىنىستەردى" جازباي كەتتىڭىز؟» – دەپ ساۋال تاستادى.

- بۇل – كوركەم پروزا ەمەس، ءومىر قۇبىلىستارى، ناقپا-ناق كورىنىستەر، كورىنىسكە قالامگەر رەتىندە بەرىلگەن باعا...

- دەسەك تە، قازىرگى كۇندەرى ءبىزدى ويلاندىراتىن نارسەلەر كەرەك. ارينە، مەن كىتاپتى كوپ وقيمىن، بىراق شۇبالاڭقى سۋرەتتەۋلەرگە شىداي المايمىن. ەڭ بولماسا، گونچاروۆتىڭ "وبلوموۆى" سياقتى بولسا عوي، – دەدى كوزىلدىرىك كيگەن بالاڭ جىگىت ميىعى تارتىپ.

- «وبلوموۆ» نەشە بەت؟ – دەدىم مەن.

- قازاقشا اۋدارماسى 580 بەت، ورىسشاسى ودان ازداۋ...

- سەنى جالىقتىرعان جوق پا؟

- كولەمى كەيىپكەرىنە ساي عوي، - دەپ بالاڭ جىگىت ازىلگە بۇردى.

- سەنىڭ ماماندىعىڭ؟

- مەن كازگۋ-ءدىڭ مەحانيكا- ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقيمىن. توتە عىلىمنىڭ وكىلىمىن.

- قاراعىم، سەنى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. بىراق، "قىسقالىق – تالانتقا قارىنداس" بولعانمەن، جازۋشى وقىرماننىڭ اۋزىنا شايناپ سالماۋى كەرەك. "وبلوموۆتىڭ" كولەمىنە اۋەلى اشقاراق قوعام، سوسىن تويىمسىز كەيىپكەردىڭ ءوزى كىنالى. گونچاروۆ ونى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەگەن.

- كىتاپتىڭ ءبارى " وبلوموۆتاي" بولسا، وكپە جوق. ءبىز دە وبلوموۆششينا ءداۋىرىن باستان وتكەرىپ جاتىرمىز عوي. بىراق، سوڭعى كەزدەرى ودان دا قالىڭ كىتاپتار جاستاردى جالىقتىردى.

- بىزگە ءسىزدىڭ جازعاندارىڭىز ۇنايدى، – دەپ تاعى ءبىر بويجەتكەن ورنىنان كوتەرىلە بەردى. قوزعالاقتاپ ارەڭ وتىرعان سەرىگىم:"ايتىپ وتىرعاندارىڭ قىسقا اڭگىمەلەر عوي", – دەپ قويىپ قالدى.

- نە دە بولسا، سول اڭگىمەلەر ءبىزدى ويلاندىرادى، – دەدى ورەن جىگىتىڭ قاسىنداعى قىزعا دا ءسوز بەرمەي ورەكپىپ.

مەن قورتىق بوتەلكەنىڭ اۋزىن اشىپ، جازۋشى اعاما سۋ قۇيىپ بەردىم.

- مۇنىڭ دۇرىس،- دەپ قارا سۋدى كىلك-كىلك جۇتتى.

قارا ءسوزدىڭ سوڭى قاقتىعىسقا ۇشىراماسا دەپ وتىرمىن.

قىسقا اڭگىمەنىڭ سيقىرى جايلى ءسوز جالعاسا بەردى.

×××

وسى ءبىر مىرزان دەگەن سۇلبا ءومىرى ەسەيمەيدى، 80-گە ەكى جىلى قالسا دا، جاستار مەن جاسامىستارعا شابىتتانا ء"ۇرىپ", اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ جۇرەدى. وسىندايدا " بوق جەمەسە ءيتتىڭ ءىشى اۋىرادى" دەگەن ءسوز ەسكە تۇسەدى. ءسىرا، تابەتى تارتقاندا توقتاي المايتىن بولۋ كەرەك. انەۋكۇنى الەمجەلىدە مەنىڭ جەتىستىگىمدى ايتقان تالانتتى جاس جىگىتكە اۋزىنا كەلگەنىن " قۇسىپتى". بۇل ءبىرىنشى رەت ەمەس، بىلتىر مەنىڭ جازبامداعى "ج" دەگەن ارتىق ءارىپتى سوزعىپ، "جاقاەۆ دەگىڭ كەلگەن عوي" دەپ، 1891-جىلى تۋعان ارۋاقتى كەلەكە قىلعىسى كەلىپ تۇر. توعىز جاس ۇلكەندىگىن العا ساپ تەكسىزگە تىرس ەتىپ ۇندەمەدىم. بىلتىر "ايبوز" ۇلتتىق سىيلىعىن العاندا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنە شىققان تىزىمدە مەنىڭ اتى-ءجونىم جوق، بۇل دا سول كۇنگى كەزەكشى – سەنىڭ تىرلىگىڭ. ونسىز دا رەداكتسيادان قۋىلعاسىن ۇندەمەدىم. الگى جىگىتتى قوستاپ، جان-جاقتان جاقسى نيەت بىلدىرگەندەرگە دە توقتاماي ۇرەدى، ءسىرا اش بولۋ كەرەك. "نا تو ششۋكا ۆ رەچكە، چتو بى كاراس نە درەمال" دەپ ورىسشا جاۋاپ جازعانعا ەشتەڭە دەي الماپتى، ءسىرا، ساۋاتى جەتىڭكىرەمەسە كەرەك.

وسى مىرزان وزىنە قارسى ۇرە بەرگەسىن ءبىر تالانتتى اقىن جىگىت وداقتىڭ الدىندا كەزدەسىپ قاپ:ء"بىر ءۇردىڭ ۇندەمەدىم، ەكى ءۇردىڭ ۇندەمەدىم، ءۇشىنشى رەت ۇرسەڭ، وسى جەردەن سۇيەگىڭ شىعادى " دەگەندە، بۇرىلىپ اپ، بۇتىڭا قاراپ، زىتا جونەلگەنىڭ ەسىڭدە مە؟ اجالىڭ جاستاردان بوپ جۇرمەسىن، اقساقال! تالاي تەكسىزدى كورگەن ءبىز، تويتارىسىن بەرگەنبىز. 80-ىڭە امان جەت! "بالا", بايقا، قولىڭداعى دومبىرا ەمەس، بالالايكا!

××× ×××

قارسى الدىمدا "كومير ساتيلادى" دەگەن جازۋى بار تاقتايشا ءىلۋلى تۇر ەكەن. كومىردى ەمەس، ءتىلى تۇتىققان ءومىردى ويلاپ تۇرىپ قالدىم.

قۋاندىق تۇمەنباي جازۋشى

Abai.kz