Tarihymyzda býkil ómirin tughan halqyna arnaghan Alash azamattary az emes. Olardyng ómir joly men artyna qaldyrghan múralaryn zerttey otyryp, bolashaq úrpaghymyzdyng sana-sezimin halqy men Otanyna degen sýiispenshiligin últtyq ruhta tәrbiyeleu maqsatynda olardyng múralaryn dәripteu kez kelgen tarihshynyng mindeti.

Qazaq halqynyng birtuar úldarynyng biri – belgili tarihshy, Qytay Halyq Respublikasy Shynjang Qoghamdyq Ghylym akademiyasynyng professory, lingvist, foliklorist, audarmashy, jazushy jәne qogham qayratkeri Nyghymet Mynjani. Ol 1922 jyly 22 nauryzda Shynjang ólkesi Toly audany Maylyjayyr auylynda dýniyege kelgen. 1993 jyly 22 mausymda Qazaqstan Respublikasy Últtyq ghylym akademiyasynyng A. Baytúrsynov atyndaghy Til ghylymy institutyna ghylymy saparmen kelgen shaghynda kenetten jýrek auruy ústap, 71 jasynda ómirden ótedi.

Bilim men biliktiliktin altyn joly

Nyghmetting balalyq shaghy Qytaydyng kýreske toly kezenine túspa-tús keldi. Nyghmetting әkesi Múqamettýsip kózi ashyq, auqatty adam bolsa kerek. Balasy es bilgennen auyldaghy moldadan jәne bastauysh mektepte oqytady. Odan song Shәueshek qalasyndaghy orta mektepke beredi. Ol mektepti 1938 jyly ýzdik nәtiyjemen bitirip, atalmysh mektepting qoldauymen 1939 jyly Shynjannan Kenes Odaghyna oqugha baratyn oqushylar ýirenu kursynyng tórt merzimdik emtihanyna qatysyp, ýzdik nәtiyjemen ótip, Ýrimjige keledi. Kenes Odaghyna oqugha barudy kýtedi. Alayda sol kezde Shyng Shysaydyng kedergisi saldarynan búl kezektegi shetelge shyghyp oqityn oqushylardyng joly kesiledi. Nyghmet Shynjang Ólkelik saqshy ofiyserler mektebine oqugha týsip eki jyl oqyp, ýzdik nәtiyjemen tamamdap, Ólkelik qoghamdyq qauipsizdik mekemesine baryp audarmashy bolady. Qoghamdyq qyzmetin audarmashylyq kәsibinen bastauy jәne Mynjanidyng qytay tilin jetik mengerui onyng ómirinde ýlken kómegi tiyip, aman qaluyna sebep bolghan әri qoghamdyq ghylymdardyng san-salaly jaqtaryn zertteude qytaydyng jazba derekteri men tarihy enbekterin erkin iygeruine jol ashady.

Bes jyldan keyin Ólkelik qazyna mekemesine joldanyp, orynbasar mengerushisi hatshylyq mindetin óteydi. Sonymen qatar 1942-1949 jyldary Shynjang qazaq-qyrghyz mәdeniyet bas qoghamynyng atqarushy mýshesi, bólim bastyghy mindetterin, 1947-1949 jyldary «Sәule» ailyq jurnalynyng (qazaqsha) bas redaktorlyghyn, 1948 jyly Gomindani ortalyghynyng zang shygharu alqasy qatarly qyzmetterdi qosymsha atqarghan. 1942-1949 jyldary qazaq-qyrghyz mәdeniyet-aghartu úiymynda qazaq mektepterine arnalghan jýieli, bilim kólemi birshama kemeldi til, әdebiyet oqulyqtar qúrastyryp, oqulyq mәselesin sheshuge aralasyp, ong nәtiyjege qol jetkizgen. Ólkelik til mektebining úsynysymen 1947-1948 jyldary sol mektep oqushylaryna til, әdebiyet, tarih pәnderinen sabaq bergen.

1949 jyly  qazan aiynda Qytay kommunistik partiyasy (búdan әri QKP. – Avt.) jeniske jetip, Qytay Halyq Respublikasy qúryldy. Zaman ózgerip, Qytay Kommunistik Partiyasynyng sosialistik dәuiri bastaldy. Shynjandaghy Gominidan ýkimeti biyleushileri sol jyldyng qazan aiynda QKP-na ózdiginen berildi. Sol qatarda Nyghmet Mynjany da Kompartiyagha tize býkken Gominidan sheneunikteri qatarynda rahymshylyqqa ie boldy jәne ol «Paydalanugha bolatyn ghalymdar» qataryna sanaldy [N. Múqamethanúly. Nyghmet Mynjany jәne onyng qazaq tarihy jónindegi konsepsiyalary //Bekmahanov taghylymy, Halyqaralyq ghylymy konferensiya materialdary, – Almaty 18-19 mamyr, 2004 j. Qazaq uniyversiyteti baspasy. 16-b.].

Nyghmet Mynjany 1951 jyly qyzmet babymen Shi-Anigha joldanyp, Batys soltýstik әskeriy-sayasy komiytette Últtyq ister komissiyasynyng mýshesi, qosymsha basqarma bastyghy mindetterin atqarghan. 1953 jyly Beyjinge auysyp baryp, Últtar baspasy qazaq redaksiya-audarma bólimining mengerushisi bolyp istegen. 1958 jyly býkil Qytay kóleminde jýrgen «Onshyldargha qarsy túru qozghalysy» Nyghmet Múqamettýsipúlyn da soqpay ótpedi. Ol 1960 jyly «tarihy qylmysty» degen kinәmen tútqyndalyp, Beyjindegi týrmege qamaldy. 1962 jyly odan Ýrimjidegi № 1 abaqtygha auystyryldy.

Sodan N. Mynjany 1976 jyly bostandyqqa shyqty.

1978 jyly aqtalyp Shynjang Úighyr avtonomiyaly rayondyq til-jazu komiytetine qyzmetke ornalasady. 1981 jyly Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasy til zertteu instituty bastyghynyng orynbasary bolyp taghayyndalady. 1983 jyly Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasy jaghynan tete agha zertteushi, 1987 jyly agha zertteushi ghylymy ataghy berildi. 1984 jyly avtonomiyaly rayondyq «Ýzdik ghylym tehnika qyzmetkeri» bolyp baghalanghan.

Qazaqtyng tegin shetelderde dәriptegen ghúlama

1986 jyly 31 qantardan 8 mamyrgha deyin Federasiyalyq Germaniyadaghy «Týrik eli dәnekerliginin» jәne Týrkiyadaghy «Týrik dýniyasy arashtúrmalary» qoghamynyng shaqyruymen sol eki elde segiz ret ghylymy keneske, onyng ishinde Germaniyada ýsh ret, Týrkiyada eki ret qatysty. Shetelde dәris oqumen de ainalysyp, Germaniyada ýsh ret, Týrkiyada eki ret – barlyghy bes ret ghylymy dәris oqydy. Oqyghan dәristerining taqyryptary qyzyqty mәseleler boyynsha til, tarih salalaryn qamtidy.

1. «Qazaqtyng týpki tegi jәne qazaq degen attyng qaynary men maghynasy»;
2. «Qazaq halqynyng qalyptasu jәne damu dәuirleri»;
3. «Bayyrghy qazaq shejiresi jәne qazaq tilindegi tuystyq baylanys ataulary»;
4. «Qazaq әdebiyetining tarhyna sholu»;
5. «Qazaq til-jazuy jәne onyng qoldanu jaghdaylary» [Jaqsynyng aty, ghalymnyng haty ólmeydi //Shynjang qoghamdyq ghylymy. 1993 jyl, № 3, 2-b.].

1989 jyly Amerikanyng Garvard (Harvard) uniyversiytetining shaqyruymen AQSh-ta ghylymy saparda bolyp, islam dinining qazaq halqyna taraluy, qazaqtardyng diny nanymdary men dýniyetanymdary atty taqyryptarda birneshe uniyversiytetterde bayandama jasap, ondaghy әriptesterimen kezdesip, súhbattar ótkizedi.

Nyghmet Mynjany qyruar ghylymy josparlaryn oryndau jolynda qajyrly zertteu isimen shúghyldandy. Ol avtonomiyaly rayondyq sayasy mәslihat kenesi 4-shi kezekti komiytetining mýshesi, 5-shi kezekti komiytetining túraqty mýshesi, memlekettik sayasy kenes 7-shi kezekti komiytetining mýshesi, avtonomiyaly rayondyq halyq ýkimeti aqylshylar kenesining mýshesi mindetterin atqardy.

Múnan tys taghy da Júngo týrky tilderin zertteu qoghamy bastyghynyng orynbasary, Júngo týrli últ jazushylar ghylymy qoghamynyng túraqty mýshesi, Shynjang tarih ghylymy qoghamynyng mýshesi, Shynjang audarmashylar qoghamynyng kenesshisi, Shynjang filosofiya qoghamdyq ghylym ghylymy qoghamdary birlestigining túraqty mýshesi, Shynjang birliksap nazariyasyn zertteu qoghamynyng kenesshisi, Shynjang foliklor qoghamynyng kenesshisi, Shynjang qazaq tili, mәdeniyet zertteu qoghamy tóraghasynyng orynbasary mindetterin qosymsha atqarghan. Onyng eleuli san salaly qyzmetter atqaruy oiy zerek, uaqytynyng iri túlghasy bolyp qalyptasuyna zor yqpal etti.

Audarmagha sinirgen eren enbegi

Býgingi kýnde ghalymnyng artyna qaldyrghan múralarynyng ishinde keybiri kópshilik qauymgha tanys bolsa, al keybir enbekteri әli kýnge deyin júrt nazaryna tolyq úsynylmaghan. Sebebi búl enbekterding kópshiligi Qytay Halyq Respublikasyndaghy basylymdarda jaryq kórgendikten, otandyq qazaqtanu ghylymynda ózindik ornyn ala almay keledi. Nyghmet aghamyzdyng kózining tiri kezinde Dýken Mәsimhanúlymen ótkizgen súhbatynda:

«Júrttyng meni tarihshy dep jýrgeni tarih salasyndaghy azdy-kópti enbekterimizge oray boluy mýmkin. Jalpy alghanda, men birneshe saladan zerttep kele jatyrmyn. Yaghny enbekterim qazaq tarihy, qazaq әdebiyeti jәne qazaq tili, qazaq etnografiyasy qatarly salalardy qamtyp jatyr eken. Osy salalardyng bәrin jinaqtap aitqanda «qazaqtanu», yaghny «qazaq turaly bilim» deytin jinaqtyq úghym shyghady» dep ózining zerttegen ghylym salalaryn ashyp aitqan bolatyn [Dýken Mәsimhanúly. Áygili ghalym Nyghmet Mynjanúlymen súhbat //Shynjang qoghamdyq ghylymy. 1992 jyl, № 2, 9-b.].

N. Mynjanidyng artyna qaldyrghan múralaryn saralap zerttey kele olardy ghylymy salalary boyynsha birneshe topqa bólip qarastyrugha bolady.

Qazaq tarihy boyynsha «Qazaq tarihy» enbegi Shanhayda shyghatyn «Hani hay chyau» jurnalynyng 1947 jylghy bes sanynda qytay tilinde jariyalandy. «Qazaq tarihynyng deregi» Ýrimjide shyghatyn Shynjang gazetining 1949 jylghy sanynda qazaq, úighyr, qytay tilderinde jariyalandy. «Shynjandaghy qazaqtardyng sharuashylyq jaghdayy jәne qoghamdyq qatynastary» (qytay tilinde 1952 j., 1981 j. «Mal sharuashylyq rayon qoghamy» jurnalynda jariyalanghan)., «Aldynghy arman – aghartushylyq» (qazaq oqu-aghartu tarihyn bayandaytyn maqala) «Aghartu» jurnaly 1947 j. «Qazaqtyng qysqasha tarihy» 1987 jyly Ýrimjide qazaq, qytay tilinde basylyp shyqty. «Shәripqan jayynda» (tarihy ómirbayandyq ocherk) Shynjang gazeti jәne «Altay» jurnalynda 1947 jyly jariyalandy.

Qazaq әdebiyeti (foliklor) salasynda «Qyz Jibek jayynda» Shynjang gazetinde 1943 jyly jariyalandy. «Qazaq qissasy Baqtiyar jәne onyng qyryq bútaghy» «Shalghyn» jurnalynyng №1 sanynda (Qytay tilinde «Shynjang halyq auyz әdebiyetin zertteu habarlarynyn» №2 sanynda jariyalandy). «Qazaq halqynyng auyz әdebiyeti jayynda» (1980 j.), «Qazaq әdebiyetining qissa-dastandary» (1982 j.), «Qazaq әdebiyetining hal-jәii» (ertedegi bólimi) 1982 jyly oqulyqqa engen. «Dada Qorqyt kitaby jәne qazaqtyng Qorqyt jyry jayynda» (1982 j.), «Qazaq halyq dastandaryna tәn keybir derekter» (1983 j.), «Qazaqtyng el auzyndaghy eki jýz dastany» (qytay tilinde 1986 j.), «Qazaqtyng miftik anyzdary» (monografiya, 1996 j.).

Qazaq etnografiyasy boyynsha «Shynjang qazaqtarynyng túrmystyq әdet-ghúryptary jayynda» (qytay tilinde, Beyjin, 1983 j.), «Shynjandaghy qazaq halqy» (1981 j.), «Qazaq ru-taypalarynyng tanbalary men úrandary jayynda» (qytay tilinde. Beyjin, 1983 j.), «Elimiz qazaqtary» («Shalghyn» jurnaly 1984 j №4 san, 1985 j. №5 san).

Til salasynda «Qazaq tilining tarihyna sholu», «Shynjang dashue ghylymy maqalalar jinaghy» 1980 j. №1 san, «Qazaq til-jazuynyng tarihy jayynda týsinik» (1980 j.), «Divan loghat týrikting qazirgi qazaq tilimen baylanysy» (1980 j.), «Qazaq til-әdebiyetining qalyptasuy men damu dәuirleri» («Shalghyn» jurnaly 1981 j.). Sonymen qatar «Jauynger semiya» atty sahnalyq shygharmasy, «Qúnkerler» (ballada, Shynjang gazeti, 1946 j. 6 qantar), «Túrmys tilshisi» (1987 j.), «Tyani-shani tauyndaghy әn» әngimesi, «Qarlyghash» atty ólenmen jazylghan romany (1980 j.) kórkem shagharmalary jariyalanghan. Ghalym qay saladaghy zertteu enbekterinde bolsa da, tarihilyq prinsipti qatang ústana otyryp, qazaq últynyng qalyptasuy men Qazaq handyghynyng qúryluy әleumettik tarihy damudyng barlyq ýrdisterin bastan keshirgen tarihy damudyng qorytyndysy degen kózqarasyn dәleldeydi.

Ghalymnyng ózi tike jauapty bolyp qúrastyrghan jәne redaksiyalaghan enbekteri men audarma jasaghan enbekterining ózi bir tóbe. Atap aitar bolsaq, «Qazaq qissalary» 1 tom («Últtar baspasy», 1983 j.), «Qazaq tilining emle sózdigi» («Shynjang halyq baspasy», 1985 j.), «Qazaq jyraularynyng jyrlary» («Shynjang halyq baspasy», 1986 j.), «Qazaq shejireleri» jinaghy 1 kitap (Ábdireshit Baybolatovpen birge, 1986 j.), «Qazaq tilining týsindirme sózdigi» 1 tom, (1992 j. «Shynjang halyq baspasy»).

N. Mynjanidyng múralary arasynda qytay tilinde jaryq kórgen qúndy enbekterding de audarmalary jii kezdesedi. Onyng qazaq tilinen qytay tiline audarghan enbekteri – «Saliha-Sәmen» (Su Beyhaymen birlesip audarghan, 1946 j.), «Mәnshýk» dastany («Shynjan» gazeti 1947 j.), «Áliya» dastan («Shynjan» gazeti 1947 j.), Shәkәrimning «Qazaq shejiresi» (Su Beyhaymen birlesip qytay tiline audarghan. 1947-1948 jj.), Abaydyng «Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly».

Qytay tilinen qazaq tiline audarghan enbekteri – «Horchin dalasynda», («Últtar baspasy», 1953 j.) «Baqytty bolashaq» (roman, 1955 j.), Lushunning «Esalannyng esteligi», «Qayghyly qaza» shygharmalary («Shynjang halyq baspasy», 1974 j), Mauzydunnyng «Halyq demokratiyasy diktaturasy turaly», «Jana demokratizm jayynda», «Praktika jóninde», «Qayshylyq jóninde» qatarly shygharmalary, Lu Shauchidyng «Kommunisterding tәrbiyelenui jóninde» atty shygharmasy, «Su boyynda» (klassikalyq shygharma, 3-shi kitaby, 1976 j.), «Qyzyl saray týsi» (klassikalyq shygharma, 4-6 kitaptary, 1977 j.).

Qoryta kelgende, Nyghmet Mynjany býkil ómirin halqyna qyzmet etuge, tariyh, til, әdebiyet, etnografiya ghylymdaryn damytugha arnaghan. Songhy jyldary ózining mektebin qalyptastyrghan ghúlama ghalym. Ghalymnyng atalmysh enbekterinen ózge de jariyalap ýlgermegen qoljazba múralary bar. Qarastyrylghan mәsele onyng múralaryna sholu ghana. Osy sholudyng ózi N. Mynjany enbekterining qazaqtyng últtyq qúndylyqtaryn saqtaugha, dәripteuge  jәne bolashaq úrpaqqa múra etip qaldyrugha baghyttalghanyn kórsetedi.

Tariyh, etnografiya, әdebiyet, til mәselelerine arnalghan qúndy dýniyelerining qazaq jerinde tanylmauy, nasihattalmauy, әli de enbekterining basym bóligining qytayda qaluy N. Mynjany múralaryn terenirek zertteuge úmtyldyrady. Aldaghy maqsatymyz – osy múralardyng ghylymy qúndylyghyn zerttep, tarih ghylymynyng damuyna ýles qosatyn әri onyng derektik qoryn molayta týsetin N. Mynjany enbekterin taldap, ghylymy ainalymgha engizu.

 Núrlyhan Majiqyzy, 

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-dyn agha oqytushysy, tarihshy-etnograf

Abai.kz