(«Koalisiya» -  latynnyng «coalitio» — «odaq») degen sózinen shyqqan)

Qazaqstan vakuumda ómir sýrip jatqan joq, demokratiyanyng damytuda onyng halyqaralyq dengeydegi mindettemeleri men uәdeleri bar (mәselen, EQYÚ (OBSE) aldynda) jәne de memleketterding sayasy jýielerining adamzatqa ortaq núsqalary men tәjiriybeleri bar. Áriyne, dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar, onyng bәrin kózsiz kóshire salyp, ózimizde ornyqtyru jaramas. Desek te, әlemdik sayasy oy jón sanaghan basqa elderding qoghamdyq-sayasy ómirindegi nou-haulardy da kerek kezinde paydalanyp otyrghanymyz artyq bolmas.

Sonday bir ózekti jaytty alsaq.

Keshe ghana Germaniyada parlament saylauy ótti.

Saylau qorytyndysyna say, Hristian-demokratiyalyq odaq (HDO) pen Hristian-әleumettik odaqtyng (HÁO) konservativti blogy alynghan dauystardyng ýlesi boyynsha (28,5 prosent) birinshi oryndy iyelendi.

Ekinshi oryndy 20,8 prosentpen atyshuly, әsire onshyl «Germaniya ýshin balama» partiyasy iyelendi.

Osy kýnge deyin eldi basqaryp kelgen Germaniya sosial-demokratiyalyq partiyasy (GSDP) nebәri 16,3 prosentpen ýshinshi oryndy mise tútugha mәjbýr boldy.

Al nemis elining parlamenti - Bundestagta 630 oryn bar, al zang shygharu organynda kópshilik dauysqa ie boluy ýshin kem degende 316 oryn qajet.

Yaghni, bir de bir partiya óz kýshimen ýkimet qúramyn jasaqtay almaydy, oghan onyng saylauda alghan dauysy men Bundestagtaghy deputattar sany jetkiliksiz. Sol sebepti parlamentte óz sheshimderin ótkizu ýshin birinshi oryn alghan partiya basqa partiyamen (nemese partiyalarmen) mәmilege kelip, kýsh biriktiruge mәjbýr.

Ony sayasy terminologiyada «koalisiya qúru» dep ataydy.

Mine, osy kýnderi HDO men HÁO blogy GSDP-pen ózara yntymaqtasuy jónindegi aqyldasudy bastap-aq ketti.

Sóitip, el ýkimeti eki partiya ókilderinen qúralady, qay partiya qansha ministr portfeline ie bolatynyn sol kelissózder sheshedi.

Qazaqstangha kelsek, әriyne, әzirshe jaghday basqasha: bizde biylik basynda bir ghana partiya otyr.

Alayda, Jana, Ádiletti Qazaqstan bastamasy tolyqqandy jýzege asyp jatsa, preziydent Toqaevtyng «aluan týrli pikir – birtútas últ» degen qaghidaty shyn mәninde saltanat qúratyn bolsa, sóz joq, keleshekte elimizde bir partiyanyng monopoliyasy boluy ekitalay, sol sebepti ertengi kýni biylik partiyasynyng da basqalarmen kýsh biriktiruine tura keledi.

Bizde resmy týrde «últ birligi» turaly jii aitylady, meninshe, koalisiya iydeyasy sol birlikting sayasy túghyrnamasy bola alady.

Qarap otyrsanyz, partiyalardyng ishinde de memleketshil, últshyl baghyt ústanghandar barshylyq jәne de (men oghan senemin!) kelesi parlament saylaularyna jana, qoghamdaghy pikiraluandyghyn negizge alghan partiyalar dýniyege kelip, saylaulargha qatysady.

Nazarbaev túsynda bizde tek «biylik partiyasy» (jәne onyng qúiyrshyqtary) men radikaldy baghyt ústanghan oppozisiyalyq partiyalar bolsa, býginde progresshil túghyrnamany ústanghan, ortaq, memlekettik mýddeni basshylyqqa alghan partiyalardyng san týrli boyaudan túratyn sayasy palitrasy qalyptasyp keledi.

Eger de bolashaqta bizde koalisiyalar qúrylyp jatsa, ol, sózsiz, elimizding órkeniyetti, demokratiyalyq damu jolyna birjolata týsuining bir jarqyn kórinisi, eldegi pluralizmdi, sayasy aluan-týrlilikti moyyndaudyng dәleli bolar edi.

Áriyne, koalisiya mehanikalyq týrde, tek qana prosent ýlesine qarap qana qúrylmaydy: baghdarlamalyq qaghidattary bir-birine qarama-qayshy kelmeytin, iydeyalas partiyalar ghana onday odaq qúra alady. Mysaly, ekinshi oryndaghy onshyl «Germaniya ýshin balama» partiyasyn sentristik HDO men HÁO jәne GSDP ortaq koalisiyagha shaqyrmaytyny aitpasa da týsinikti. Bizde de solay bolatyny ras.

Sonymen birge, koalisiyalyq prinsip biylikke kire almay, oppozisiyagha auysuy mýmkin kýshterding syndarly sayasat ústanyp, elge qyzmet etkisi keletin eng bilikti ókilderin memleket basqaru isine tartyp, olargha da jauapkershilik jýkteuge mýmkindik berer edi. Onyng ózi songhy kezde órship bara jatqan arzan uәdeshildik, túrpayy populizm jolynda myqty tosqauyl bolar edi.

Moyyndauymyz kerek - Tәuelsizdik alghaly kezennen bizge jetispey kelgeni dәl osy – memlekettik mýdde jolynda barlyq syndarly sayasy kýshterdin, sonyng ishinde, partiyalardyng kýsh-jigeri men qimyl-әreketin biriktiru, ortaq maqsat jolynda kompromiske kelu emes pe edi?

Ókinishke oray, biylikting menmenshildigining kesirinen qogham biylikshil jәne oppozisiyashyl bolyp qaq jaryldy da, el damuy qanshama jylgha keyin shegirilip tastady desenizshi?! Memleketti basqaru isine qatysa almaghan keybir demokratyailyq partiyalar men qozghalystar radikaldy baghyt ústanyp ketti.

Meninshe, Jana Qazaqstanda sayasy ómir mýldem basqasha jýrui kerek!

Koalisiya jolynyng taghy bir myqtylyghy sol: onday odaqtyng ortaq mәmilelerine qatysy joq mәseleler boyynsha, odaq mýsheleri óz derbestigin saqtap qala alady.

Aytpaqshy, partiyasy saylauda jenilse, onyng kóshbasshynyng ornynan ketui de órkeniyetti elderdegi dәstýrli ýrdis. Sol sebepti keshege deyin Germaniya sekildi derjavany basqaryp kelgen kansler Otto Sholis partiya basshylyghynan óz erkimen bas tartty. Onyng ornyna eldegi eng tanymal sayasatkerding biri sanalatyn Qorghanys ministri Boris Pistorius  keledi degen boljam bar.

Bizge de, qay partiyagha bolmasyn qatysty, dәl osynday talap ornyqsa, eldegi sayasy ómir órkeniyetti siptaqa ie boluymen qatar, últtyq dengeydegi sayasatkerlerding jana legi qalyptasar edi...

Meninshe, keleshektegi, yaghny kelesi saylaudaghy koalisiya iydeyasyna qogham dayyn. Endi biylikting ózi osy shyndyqty moyyndap, zannamany osy bastan jetildire berui kerek dep oilaymyn.

Ámirjan Qosan

Abai.kz