Tyng kózqaras

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Hazretәli Mahanúly Túrsún jәne jas tarihshylar Bekzat Mәmbetov, Aqmaral Sundetova birlesip jazghan myna ghylymy maqala taqyrybynyng sonylyghymen, zertteu nysanyna janasha kózqaras túrghysynan keluimen erekshelenip túrghandyqtan,  kópshilik nazaryna úsynghandy oryndy kórdik.

OTANDYQ TARIHTAGhY TÚLGhATANUDYNG GhYLYMY MEKTEPTERIN JIKTEU

Andatpa. Maqala otandyq tarihtaghy túlghatanu ghylymy baghytynyng mektepterin tarihnamalyq taldau arqyly jikteuge arnalghan. Túlghatanulyq zertteuler qatarynyng kóp boluy jәne ol zertteulerde týrli әdisterding qoldanyluymen birge janrlyq túrghyda әraluandylyghyn jiktep, jýieleuding qajettiligi taqyryptyng ózekti ekendigin tanytady. Osy baghytta S. Bәiishev, M. Asylbekov, K. Núrpeyis, B. Qoyshybaev jәne t.b. ghalymdardyng túlghatanu baghytyndaghy zertteuleri taldanyp, olardyng metodologiyalyq ústanymdaryna bagha beriledi. Maqsaty men mindetteri. Zertteuding basty maqsaty túlghatanulyq zertteulerding metodologiyalyq ústanymdaryn aiqyndau bolyp belgilendi. Osyghan say otandyq tarihshylardyng túlghatanulyq zertteulerin taqyryby, qoldanghan әdis-tәsilderi jәne shygharmashylyq stiyli boyynsha jikteu mindetterdi iske asyru qarastyryldy. Júmystyng ghylymy jәne tәjiriybelik manyzdylyghy. Maqalada jasalghan ghylymy tújyrymdar otandyq tarihtaghy túlghatanu ghylymy baghytyna tarihnamalyq, metodologiyalyq jәne epistemiologiyalyq taldaular jasaugha qatysty zertteulerge baghdar bolady. Sonymen birge tarihy tanym qalyptastyruda túlghatanulyq mәselelerdi oqytu ýderisinde qoldanugha әdistemelik kómekshi material bolady. Nәtiyjeler. Zertteu barysynda tarihshy-ghalymdardyng túlghaaralyq baylanystary, olardyng shygharmalaryna iydeologiyalyq ústanymdardyng yqpal-әseri turaly tyng tújyrymdar úsynylyp, túlgha qyzmetin baghalaudaghy qoldanghan әdis-tәsilderi turaly úghymdar qalyptasty. Sol siyaqty Otan tarihyndaghy túlghatanu ghylymy baghyty mektepterining súlbasy anyqtaldy.

KLASSIFIKASIYa NAUChNYH ShKOL PERSONALISTIKY V OTEChESTVENNOY ISTORIIY

Seliu statiy yavlyaetsya klassifikasiya shkol nauchnogo napravleniya izucheniya lichnosty v Otechestvennoy istoriy posredstvom istoriograficheskogo analiza. Nalichie bolishogo kolichestva antropologicheskih issledovaniy y ispolizovanie v nih razlichnyh metodov, neobhodimosti klassifikasiy y sistematizasiy ih janrovogo raznoobraziya pokazyvaet, chto tema aktualina. V etom otnosheniy proanalizirovany raboty S. Baiysheva, M. Asylbekova, K. Nurpeisa, B. Koyshibaeva y drugih uchenyh v napravleniy issledovaniy personalistiky osenivanie ih metodologicheskih pozisiy. Seli y zadachiy. Osnovnoy seliu issledovaniya yavlyaetsya opredelenie metodologicheskih pozisiy izucheniya personalistiki. V sootvetstviy s etim rassmatrivalasi zadacha klassifikasiy tematiky issledovaniy po personalistiyke otechestvennyh istorikov, priymenyaemym metodam y tvorcheskomu stilu. Nauchnaya y prakticheskaya znachimosti raboty. Sdelannye v statie nauchnye vyvody poslujat rukovodstvom dlya issledovaniy, svyazannyh s istoriograficheskiym, metodologicheskim y gnoseologicheskim analizom nauchnogo napravleniya izucheniya personalistiky v Otechestvennoy istorii. V to je vremya, pry formirovaniy istoricheskih znaniy poyavitsya metodicheskiy vspomogatelinyy material dlya ispolizovaniya personalistiky v uchebnom prosesse. Rezulitaty. V hode issledovaniya byly predstavleny novye vyvody o mejlichnostnyh otnosheniyah istorikov-uchenyh, vliyaniy iydeologicheskih pozisiy na ih raboty, sformirovany predstavleniya o metodah, ispolizuemyh pry osenke deyatelinosty lichnosti. Tak je byly opredeleny ochertaniya napravleniy nauchnyh shkol personalistiky v istoriy Kazahstana.

Kirispe. Otandyq tarih ghylymynda túlghatanu baghyty boyynsha zertteuler asa qomaqty. Osy taqyryptaghy jariyalanymdardyng janry barynsha aluan týrli bolyp keledi. Sonymen birge zertteuler qoldanylatyn әdis-tәsilderi boyynsha da әrtýrliligimen erekshelenedi. Eng bastysy, túlghatanulyq zertteulerding metodologiyalyq ústanymdary olardyng jetistigi nemese kemshiligin aiqyndaydy. Búl mәsele túlghanyng qoghamdyq-sayasy qyzmetin baghalau ólshemderin qoldanu men tarih mazmúnynan alatyn ornyn anyqtaugha tikeley qatysty bolghandyqtan da biz zertteuimizding basty ústanymy retinde túlghatanulyq zertteulerdi metodologiyalyq túrghyda zertteu dep aiqyndadyq. Taqyrypty barynsha jinaqy etip qarastyru ýshin otandyq zertteulerdegi tarihshy-ghalymdardyng túlghalanuy mәselesin basty nasanagha aldyq. Otandyq tarihshy ghalymdardyng jәne tarih ghylymynyng damuyna yqpal jasaghan qogham qayratkerlerining túlghalanuy jelisi arqyly býkil túlghatanu baghytyn jikteu barynsha tolyq tújyrym jasaugha jetkiliksiz bolar edi. Degende, bir maqalanyng kóleminde mәselege taldau jasau barysynda auqymdy taqyryptyng jekelegen qyryn ashyp kórsetuge bolady dep esepteymiz.

Zertteu әdisteri. Atalghan zertteu ayasynda tarihy túlghatanu baghytyn zertteuge tikeley qatysty bolyp sanalghan tarihnamalyq taldau tәsili qoldanyldy. Túlghatanudyng ghylymy mektepterining ortaq belgileri men erekshelikterin jikteude metodologiyalyq túrghyda tarihy salystyrmaly tәsilding mýmkindikteri paydalanyldy.

Talqylau. Otandyq tarihshylardyng arasynda tәuelsizdik jyldary túlghatanugha qatysty zertteulerinde metodologiyalyq ústanymdar qalyptastyrghan tarihshylardyng biri – Manash Qozybaev bolatyn. Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda jaryq kórgen zertteu enbeginde [1] tarihshy M. Qozybaev elimizde biylik tútqasyn ústaghan F.I. Goloshekiyn, L.I. Brejnev jәne Qazaqstandaghy qoghamdyq-sayasy prosesterdi barynsha ushyqtyruymen erekshelengen N.S. Hrushev siyaqty partiyalyq basshylyqtyng tarihy portretterin jasaghan edi. M. Qozybaev ýshin elimizding tarihy men taghdyrynda qasiretti qoltanbasy qalghan túlghalar siresken partiyalyq-memlekettik nomenklatura ókili ghana emes, olar da et pen sýiekten jaratylghan adamdar retinde qarastyrylady.

Belgili jazushy K.I. Chukovskiy E.V. Tarle ýshin tarihy túlghalar «quyrshaq ta, eles te, әldebir әleumettik toptyng dereksiz ókili de emes, olar tiri adamdar» [2, S.95-96] dep tarihshynyng ústanymyna naqtylyq bergen. Búnday ústanym tarihy túlghatanuda qorytyndy jasau, bagha berude asa qajetti zertteu tәsili ekendigi belgili. Tarihshy-ghalymnyng óz zertteulerinde qoldanghan stiyline qarap jikteuge oray L.A. Sidorovanyn: «Kenestik tarihnamada kórkemdik beynelerdi paydalanu kóbine jeke túlghalyq faktormen baylanysty. Tarihshynyng daralyghyn onyng qay kezenge tiyesili ekendigi jәne qanday da bir metodologiyany quattaytyndyghy emes, ghalymnyng stiyli jәne zertteushilik qoltanbasy anyqtaydy» [3, S.54] degen tújyrymy da nazar audartady.

Ghylymy mektepterding qalyptasuyna qatysty oi-pikirlerding qatarynda tarihshylardyng arasynda ghylymy kózqaras, metodologiyalyq ústanymdardyng sabaqtastyghy, olardyng arasynda erekshe ýlgidegi ózara qarym-qatynas ornyqpay eshqanday da ghylymy mektepting boluy mýmkin emes degen tújyrym ornyqqan. Búl qarym-qatynastar ústaz ben shәkirtti ghylymy izdenis jolynda ghana emes, sonymen birge belgili bir ghylymy mәdeniyet túrpaty da biriktiredi. «Ghylymy mektepti anyqtaytyn ólshemder tizbesinde qazirgi zamanghy zertteushiler mektepting negizin qalaushy men onyng shәkirtteri arasyndaghy pedagogikalyq qarym-qatynasty aldynghy oryngha qoyady» [3, S. 170]. Demek, әzirge otandyq tarih ghylymdaghy túlghatanu baghyty mektepterining ara-jigi tolyq ajyratylmaghan jaghdayda olardyng ortaq belgileri men erekshelikteri boyynsha jikteuding alghashqy tәjiriybesi retinde osy zertteuimizde tarihnamalyq taldaudy qysqasha sholumen shekteymiz.

Nәtiyjeler. Kenestik qoghamda tarih ghylymynyng damuyna yqpaly bolghan qayratkerlerdi túlghalandyru arqyly otandyq tarih ghylymynyng qalyptasuyna qatysty oqighalar men kózqarastar jýiesin taldau jәne baghalau degendi tanytady. Osy túrghyda biz Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng qoghamdyq ghylymdar salasy boyynsha viyse-preziydenti, Akademik S.B. Bәiishevting túlghasyna toqtalamyz. Ghalym-qayratkerding Qazaqstannyng gumanitarlyq ghylymynyng damuyna qosqan ýlesi men atqarghan róli turaly S.F. Majitov «Qazaqstannyng tarih ghylymy S.B. Bәiishevti onyng qazaq halqynyng әleumettik-ekonomikalyq tarihy boyynsha jazghan enbekteri respublika tarihshylarynyng arasynda ghana emes, sonymen birge onyng aumaghynan da tys jerlerde qyzyghushylyq tudyruymen ony ózderining maqtanyshy sanaydy» [4, B.25] degen bagha beredi. Óitkeni qazirgi jana tarihy damu jaghdayynda S.Bәiishevting qyzmeti men ghylymy múrasy erekshe nazar audaruyp, qayta baghalaudy kerek etedi.

S.Bәiishev 30-jyldardaghy qazaq kenestik intelliygensiyasynyng alghashqy buynynyng ókili boldy. Búl buynnyng basty erekshelikterining biri tughan halqynyng tarihy jady men kóptegen dәstýrlerin saqtap qaluymen erekshelenetin. Osy buyn ókilderine qatysty B.A. Tólepbaev pen IY.V. Yakunin qyzyqty әleumettik-psihologiyalyq fenomen turaly tújyrym úsynady. Onyng mәnisi, qoghamdyq ghylymdarda qazaq ghalymdarynyng qazaq tarihy turaly patriarhaldyq, foliklorlyq úghymdardan arylu kezeni bolghandyghy eken [5, S.98]. Búl fenomenning basty belgisi «eski ekonomikalyq uklad pen túrmysqa degen nostaligiya» edi. S.Bәiishev «qyzyl professura» ónegesimen búl psihologiyalyq kedergilerden tez arylyp, birynghay markstik-lenindik metodologiyanyng qalyng ortasynan oryn aldy. Sayasy bitimi osy baghyttaghy ústanymdaryn qalyptastyrsa, atqarghan qyzmetteri ol ústanymdardy tәjiriybe jýzinde ornyqtyrdy. Ghylymdaghy búnday ústanymdar ghalym shygharmashylyghynyng әdis-tәsilderine negiz qalap, júmys daghdylaryn úshtay týsti.

Osy tújyrymgha naqtylyq beru ýshin ghalymnyng negizgi zertteu enbekterin atap kóreyik. Ár jyldary S.Bәiishevting «Kommunizm jәne ekonomika», «V.I. Lenin y Sovetskiy Kazahstan», «Sosialino-ekonomicheskoe razvitie Kazahstana», «Velikaya sosialisticheskaya preobrazovaniya v Kazahstana», «Ocherky ekonomicheskoy istoriy Kazahskoy SSR», «Razvitiya narodnogo hozyaystva Kazahstana za 50 let Sovetskoy vlastiy», «Materialinaya, tehnicheskaya baza kommunizma y ee ekonmicheskie problemy v Kazahstana» dep keledi. 1962 jyly qorghaghan doktorlyq dissertasiyasy da «Pobeda sosializma v Kazahstane» dep atalady. Akademikting basty zertteu enbekterining taqyryptarynyng ózi onyng kenestik iydeologiya tapsyrysyna say oryndalghan, kommunistik iydeyagha qyzmet etkendigi kózge úryp túrghany belgili. Solay degenmen, belgili bir kezendegi qazaqstandyq ghylymy oidyng biyik jetistigi bolyp sanalghan enbekter qazirgi qogham talaptarymen oy eleginen ótkizip, ghylymy taldaugha layyq dep aita alamyz. Solay deytinimiz, akademikting sonyna qaldyrghan ghylymy múrasy ghylymy oidyng jetistigi boluymen birge elimizding qoghamdyq-sayasy jәne әleumettik-ekonomikalyq damuynyng bagha jetpes derekkózi bolyp sanalady. Óitkeni ol zertteuler kabiynettik jaghdayda emes, avtordyng kuәger bolyp, tikeley aralasqan is-tәjiriybeleri men teoriyalyq izdenisterining jemisi edi.

Aytalyq, ghalymnyng Batys Qazaqstannyng múnay jәne gaz ken oryndarynda geologiyalyq barlau júmystaryn jýrgizuding tәsilderin úsynuy, Aqtóbe oblysynda fosforiyt, sary fosfor jәne miyneraldy tynaytqyshtar óndirisin keneytuge qatysty taldaulary Qazaq KSR-ning 1970–1980 jyldardaghy ekonomikalyq damuynyng strategiyalyq josparyna engen edi [5, B. 28–29].

S.B. Bәiishevting 100 jyldyghyna arnalghan respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada jasaghan bayandamasynda sol kezdegi Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory S.F. Majitov B. Bәiishevting ghylymy baghytyn qalyptastyrudyng mindetterine arnayy toqtalghan bolatyn. Qazirgi kezdegi qoghamdyq oida S.B. Bәiishevting tarihy kózqarastaryna taldau jasap, onyng Qazaqstan tarih ghylymynyng damuyndaghy jәne kәsipqoy tarihshy kadrlar qalyptastyrudaghy ýlesine bagha beru. Solay degenmen de zertteu barysynda kózimiz jetken aqiqat – S.B. Bәiishevting esimin úlyqtaudaghy eng bastysy – onyng ghylymy múrasy desek, sol ghylymy múrany jәne azamattyq ónegesin bir maqalanyng auqymynda týgel jәne tolyq qarastyru mýmkin emes ekendigi. Demek, bәiishevtanu baghytynyng bastapqy mindetterin ghana sheshe alamyz, al ony tynghylyqty jәne tiyanaqty zertteu aldaghy uaqyttyn, sonymen birge jana buyn qoghamtanushylardyng ýlesi bolmaq dep oilaymyz.

S.B. Bәiishevting shәkirti M. Qozybaev ústazy turaly «Sәkeng ghylym iydeologiyalandyrghan kezde ghylymy júmys jazdy. Solay bola túra ol naqty ekonomika jaghyna oiysa beretin, zamanyna, talabyna say problemalardy kóteretin» [4, B. 59] dep jazady.

Partiyalyq-memlekettik nomenklaturanyng túrpatty ókili retinde ghalym-qayratkerding biylikting aldynda alghan mindettemeleri bolghany belgili. Osy jóninde M. Qozybaev «Partiyanyng tapsyrmasyn oryndatushy komissarlyq missiyagha baylanysty óz enbeginde iydeologiyagha negizdeldi. Ortalyq Komiytetting núsqauymen resenziyalar jazyp, ataqty zamandastaryna sózi tiygen kezi de boldy» [4, 59] dep eske alady. Solay degenmen de, S.B. Bәiishúly keudemsoqtyq jasap, óz zamandastaryn kózge ilmey, algha shyghugha úmtyla bermegeni angharylady.

S.B. Bәiishevting partiyalyq qyzmetinde boyyna singen osy qasiyeti turaly onyng shәkirtterining biri A.K. Qoshanov «Sәkeng sosializmning negizgi úly qaghidalaryn ózining ómirlik maqsatyna ainaldyryp baqqan, osy ústanymyn dәuir shyndyghy dep ilanyp ótken edi. Sәkeng óz zamanynyng perzenti, úly dýrbelen, jenis pen tragediyagha toly ghasyrdyng ókili edi» [4, B.60] dep bagha beredi. Shyndyghynda, S.B. Bәiishev kommunizmdi shyn jýregimen, nanymymen qabyldap, ony halqyna bostandyq, baqyt әkeletin jol dep senip ótken agha buynnyng ókili bolatyn.

Solay degenmen, ústazy shәkirti aldynda keyingi úrpaqqa amanattaghanday bolyp, «Sosialistik Qazaqstanda» redaktor bolyp jýrgenning ózinde talay qyspaqqa týskenimde men eshkimning ýstinen domalaq qaghaz jazbaghan adammyn» [4, B.61] dep aghynan aqtarylghan eken. S.B. Bәiishevting ótken ghasyrdyng 60–70-jyldary ekonomika salasyndaghy joghary dәrejedegi ghalymdardy dayyndaudaghy әseri, basshylyghy, tikeley qyzmeti erekshe [4, B.64] ekendigin shәkirtteri atap kórsetedi.

S.B. Bәiishevting Ghylym akademiyasyndaghy qyzmeti turaly akademik Salyq Zimanov «Sәkeng ómirinde Akademiyanyng qaq tórine qaghylghan shyndyqtyng altyn qazyghy edi» [4, B.68] dep joghary bagha berui qayratker-ghalymnyng biyik azamattyq ústanymynyng negizgi leytmotiyvi dep bilemiz.

Tarihy túlghatanu baghytynda ónimdi enbek etken tarihshylardyng biri – akademik M.H. Asylbekovtyng shygharmashylyghyndaghy túlghalar galereyasynan tarihshy-ghalymdargha qatysty zertteulerin ghana bólip qarastyramyz. Akademik tarihshynyng Qazaqstan tarihynyng damuy men qalyptasuyna ýlken ýles qosqan A.N. Pankratova jayly zertteulerinde elimizding tarih ghylymynyng damu prosesin jekelegen tarihy túlghalardyng qyzmeti men shygharmashylyghy arqyly túlghalandyrady. Aytalyq «sayasy qughyn-sýrginge úshyraghan, kәsiby dayyndyqtary bolmaghan kenes tarihshylarnyng alghashqy buyny» [6, B.106] ókilderi qatarynda S. Asfendiarov, T. Rysqúlov, Gh. Toghjanov, P.G. Galuzolardy ataydy. Olar sayasy qughyn-sýrginge úshyraghannan keyin qalyptasqan ekinshi buyn tarihshylar legining ókilderi qatarynda Á.H. Marghúlan, A.N. Nýsipbekov, S.B. Beysenbaev, B.S. Sýleymenov, E. Bekmahanov, A.B. Túrsynbaev, B.A. Tólepbaev, N.K. Kiyikbaev, G.F. Dahshleyger, T.E. Eleuov jәne t.b. ataydy. Ómiri men shygharmashylyghyn Otan tarihymen baylanystyrghan ghalym Kenes tarihshylarynyng ekinshi jәne ýshinshi buyny býgingi kezde tabysty enbek etip jatqan joghary bilikti mamandardy dayarlap shygharghandyghyn, olardyng jekelegen ókilderin atap aitady jәne әrqaysynyng ghylymy qyzmetine bagha beredi.

Salalyq tarih instutyn shiyrek ghasyr basqarghan (1956–1982) akademik A. Nýsipbekovty ghylymy túlghalandyrugha qatysty birneshe ocherk arnaghan M. Asylbekov kenestik biylik kezendegi ghalymnyng azamattyghyn jәne sayasy ústanymy turaly «Aqay Nýsipbekúlynyng ghylymdaghy qyzmetin onyng qoghamdyq júmystarynan bólip qaraugha bolmaydy, sebebi óz zamanynyng aghymymen ómir sýrgen azamat shygharmashylyq júmysyna da, sayasy belsendiligin de bir maqsatqa say jýrgizuge úmtylady» [6, B.135] degen tújyrymmen týsindirdi.

Begejan Sýleymenovke qatysty zertteulerinde bir nazar audaratyn jay bar. Ol otandyq tarihshylardyng túlghaaralyq baylanystaryna qatysty. B. Sýleymenov pen E. Bekmúqanov arasyndaghy 1948 jyldyng shilde aiynda bolghan pikirtalas jeke bas arazdyghynan búryn otan tarihynyng kýrdeli mәseleleri boyynsha metodologiyalyq túrghydaghy pikirtalas edi degen qorytyndy jasaydy [6, B.169-172].

M. Asylbekov somdaghan tarihy túlghalar portretterining arasynda B.A. Tólepbaev, F.G. Dahshleyger, R. Sýleymenov, K. Núrpeyisov, H. Alpysbaev, O. Smaghúl, T. Túrlyghúl, Á. Dәulethan, Ó. Ómirzaqov, M. Sydykov siyaqty tarihshylar bar. Ghalym óz әriptesterining qoghamdyq-sayasy qyzmetin taldaumen shektelmey, olardyng otandyq tarih ghylymynyng kókjiyegin keneytudegi shygharmashylyq izdenisterine bagha berudi basty maqsat tútqandyghy angharylady. Qalay degende de elimizdegi tarih ghylymynyng damuynda tarihshy ghalymdardyng túlghaaralyq qatynastaryna taldau jasau arqyly olardyng sayasi-iydeologiyalyq pikirtalastardaghy azamattyq pozisiyasy aiqyndala týsetindigine kóz jetkizemiz.

Akademik M. Asylbekovtyng zertteulerinde tarihy túlghatanu baghytynyng qazirgi zamanghy metodologiyalyq ústanymdary jayly manyzdy bolyp sanalatyn ghylymy tújyrymdar oryn alghan.

Tәuelsizdik kezeninde, әsirese onyng alghashqy jyldarynda desovetizasiya yqpalymen Kenes dәuirin birynghay qara boyaumen suretteu oryn alghany belgili. Osy mәselege nazar audara otyryp, M. Asylbekovtin: «Árbir sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik ózgeristerdi, onyng sebepterin, nәtiyjelerin jәne sapalaryn obektivtik, jan-jaqtylyq, tarihilyq jәne basqa ghylymiy-metodologiyalyq prinsipter negizinde ghana zerttep, aiqyndaugha úmtylamyz... Jeke túlghalardyng ómiri, sayasiy-qoghamdyq qyzmeti men múrasy zerttelgende, biz olardyng ózara qatynasyna, bas arazdyghyna, yaghny baqtalastyghyna kóp kónil bólmey, tek olardyng últ mýddesine istegen qyzmetin kórsetuge úmtylamyz» [7] degen tújyrymy memleket basshysy Q.J. Toqaevtyng Atyrau Últtyq qúryltayynda túlghatanugha qatysty jasaghan tújyrymynyng barynsha ózekti ekendigining taghy bir aighaghy dep qabyldaymyz.

Otandyq túlghatanuda ónimdi enbek etken tarihshy akademikterimizding biri – Kenes Núrpeyis. Kenestik qoghamda tuyp-ósken, shygharmashylyghy kommunistik iydeologiyanyng ayasynda qalyptasqan tarihshy tәuelsizdik kezeninde qayta týlep, kezinde aita da, jaza da almaghan «aqtandaq» taqyryptardy alghashqylardyng biri bolyp kótergen edi. Onyng osy kólemdi shygharmashylyq múrasynyng arasynan biz zertteu ústanymdarymyzgha say tek tarihy túlghalargha qatysty zertteulerine taldau jasaytyn bolamyz.

K. Núrpeyis Otandyq tarihshylardyng alghashqy buyny ókilderinen H. Dosmúhamedúly men M. Tynyshpaevtyng ómirbayanymen birge olardyng shygharmashylyghyna alghashqylardyng biri bolyp tәuelsizdik kezeninde ghylymy bagha berdi. Aytalyq, Alash partiyasy men Alash Avtonomiyasynyng ýkimeti tarih sahnasynan ketip, olardyng halyq tanyghan kósemderi sayasy kýres pen qyzmet ayasynan kýshtep quylghan song Halel Dosmúhamedov «tabighat bergen darynynyng arqasynda óz halqyna oqu-aghartu, ghylymy úiymdastyrushylyq salalary arqyly bilek sybana qyzmet etuge kiristi» [8, B.133] degen tújyrym jasaydy. Halelding búl qyzmeti onyng ómirbayanynyng Tashkent kezenimen (1920–1924 jj.) baylanysty bolatyn.

Al Múhametjan Tynyshpaevqa qatysty zertteuinde («Muhametjan Tynyshpaev – vidnyy obshestvenno-politicheskiy deyateli») qayratkerdi: «Tughan halqynyng tarihy, qazaq rulary men taypalarynyng geneologiyasy turaly qyzyqty zertteuler qaldyrghan qazaq tarihy, mәdeniyeti, túrmys-tirshiligining ýlken bilgiri» [8, S. 334] dep bagha beredi. Sonymen birge qayratkerding Týrkistan Múhtariaty quyp taratylghannan keyingi kezende Jetisudaghy sayasy qyzmeti (1918–1919 jj.) derektik negizde túlghalanghan.

Óte qarqyndy qoghamdyq-sayasy qyzmetine qaramastan sayasy tarih salasy boyynsha sonyna birshama múralar qaldyrghan T. Rysqúlov turaly zertteuinde («Turar Ryskulov y ego vremya». V.K.Grigorievpen birge jazghan) qayratkerding tarihshylyghyna toqtalady. T. Rysqúlov 1924 j. Mәskeuge Komintern Atqaru komiytetining Orta-shyghys bólimi apparatyna qyzmetke auysqan kezinde: «Ol derekti tarihshy qyzmetin atqaryp, búl joly 1917–1920 jyldardaghy ólkening negizgi sayasy kýshterining kýresin, búl kýrestegi auyl jәne qystaq enbekkerlerining orny men rólin sipattaytyn materialdardy kópshilikke úsynady» [8, S. 156-157] dep, onyng shygharmashylyq kredosynan habar beredi. T. Rysqúlov osy kezde «Revolusiya y korennoe naselenie Turkestana» degen jinaq shygharghan. Osy jәne odan keyingi enbekterinde T. Rysqúlov shygharmashylyghynda markstik-lenindik ústanymdardy, taptyq-partiyalyq qaghidalardy basshylyqqa aldy. Ol tarihshylardyng «qyzyl professura» legining ókili bolyp sanalmaghanymen de metodologiyalyq ústanymdary boyynsha olardan alshaq kete qoyghan joq edi. K. Núrpeyisting T. Rysqúlovty ómirbayandyq túrghyda túlghalandyruymen birge onyng tarih salasyndaghy izdenisterin atap ótuining manyzy erekshe.

K. Núrpeyis túlghalandyrghan qayratkerlerding biri – Oraz Qiqymúly Jandosov. Qoghamdyq-sayasy ómirbayanyn ghylymy qalpyna keltirgen ghalym qayratkerding tarih salasyndaghy qyzyghushylyghyn bylay taldaydy: «O.Q. Jandosov Qazaqstan tarihynyng jeke mәselelerin zertteumen shyndap ainalysty: ony Qazaqstannyng Reseyge qosyluy, tarihy demografiya, qazaq halqynyng últ-azattyq qozghalystary, 20–30-jyldardaghy Qazaqstannyng auyly men derevniyasynyng sayasy ómiri jәne әleumettik-ekonomikalyq damudyng jekelegen aspektileri qyzyqtyrdy» [8, S. 273–274]. Sonymen birge ol zertteulerinde alghashqylardyng biri bolyp әleumettanu men statistikalyq tәsilderdi qoldanghandyghyna nazar audarady. K. Núrpeyisting somdaghan túlghalar galereyasynda A. Baytúrsynov, M. Áuezov, Q. Sәtpaev, M. Shoqay, Sh. Esenov jәne t.b. qayratkerler bar.

K. Núrpeyis otandyq tarih ghylymynyng damuy men qalyptasuynda tarihshylardyng ózara qarym-qatynasy da kóp ról atqarghandyghyn aita kelip, A.M. Pankratovanyng qyzmetin joghary baghalaydy. Onyng ghylymiy-úiymdastyrushylyq jәne zertteushilik ómirining Almaty qalasynda bolghan evakuasiyalyq kezeni (1941–1943 jj.) barynsha jemisti bolghany angharylady. Ol A.M. Pankratova «otyzynshy jyldardyng ózinde Qazaqstannyng HVIII–HIH ghasyrlardaghy tarihyn zerttep jýrgen professorlar S.J.Asfendiarov pen M.P. Vyatkinge metodologiyalyq jәne naqtyly aqyl-kenester bergen» [9]. Osy maqalasynda S. Asfendiarovtyng tarih ghylymyndaghy ýlesi retinde «Qazaqstan tarihyn dәuirlerge bóluding negizinen ómir shyndyghyna say ýlgisin jasaghandyghy» ekendigin atap kórsetedi.

HH ghasyrdyng 20–30-jyldardaghy qazaq qayratkerlerin tarihy túlgha retinde túlghalandyrudyng mәselesi kenestik tarihnamada taptyq-partiyalyq túrghyda synarjaq baghalanyp keldi. Búl ústanym tәuelsizdikting alghashqy kezeninde keri baghytta órbigeni taghy belgili. Yaghny kenestik qoghamdaghy partiyalyq-memlekettik nomenklatura «jaghymsyz» keyipkerlerge, últshyl elita ókilderi «jaghymdy» keyipkerlerge ainaldyryldy. Olar bir-birine qarsy qoyylu arqyly túlghalandyryldy. Búl otandyq tarihy túlghatanu metodologiyasynyng «balalyq auruy» dep baghalaugha bolatyn qúbylys edi. Búl qúbylystyng býkil postkenestik kenistikte óris alghandyghyn eskerer bolsaq, sonda onyng sebebin alystan emes, kenestik tarih metodologiyasyna balama izdestirgen tarihshylardyng uaqytsha qoldanysqa alghan ortaq әdis-tәsili retinde qarastyramyz. Osy týiindi mәselege alghashqylardyng biri bolyp nazar audarghan K. Núrpeyis Á. Bókeyhanov bastaghan arystardyng zaman talabyn abyroymen atqarghandyghyn, olarmen iydeyalyq aitysta bolghan, sosializm jolyn tandap alghan T. Rysqúlov, O. Jandosov, S. Seyfullin siyaqty intelliygensiya ókilderi qazaq halqynyng jaqsylyqqa jetuin oilady. «Búlar bir-birimen aitysyp, ókpeleskenimen, bir-birin ólimge qighan joq. Biri – «qazaq halqyn evolusiya jolymen órkeniyetke jetkizemiz» dedi. Endi biri – «reforma emes, revolusiya jolymen, yaghny tez qarqynmen órkeniyetke jetkizu kerek» dedi. Týpki oilaghan maqsat-mýddeleri bir boldy da, osy mýddege jetu jolyn, taktikasyn olardyng әrqaysysy ózderinshe tandap aldy» [10] degen tújyrym jasaydy. Búl tújyrymdy túlghalar shoghyrynyng sayasy qyzmetin baghalaudaghy ólshemderding biri retinde qabyldauymyzgha bolady.

Túlghatanu baghyty metodologiyasynyng qalyptasuy da az ba, kóp pe, alys pa, jaqyn ba – әiteuir bir evolusiyalyq damu jolynan ótui kerek ekendigin angharamyz.Tarihy túlghatanu baghyty tek akademiyalyq ýlgide qalyptaspaytyndyghy belgili. Onyng ýstine osy baghytta zertteu jýrgizetin ghalymdardyng qoldanghan ózindik zertteu әdis-tәsilderi, ústanghan metodologiyalyq ústanymdary, sayasy pozisiyasy, sonynda olardyng ózderine tәn stiyli bolatyndyghyn da eskeruimiz kerek. Tarihy túlghatanuda túraqty jәne barynsha ónimdi enbek etip jýrgen ghalymdardyng biri – Beybit Qoyshybaevtyng shygharmashylyghyna arnayy taldau jasau qajet dep bilemiz. Óitkeni tarihshy (tarih ghylymdarynyng kandidaty), jazushy (Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi), sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtaugha qatysty qúrylghan respublikalyq «Ádilet» aghartushylyq qoghamy basshylarynyng biri bolghan B. Qoyshybaevtyng túlghatanu baghytyndaghy zertteulerine osy kezge deyin nazar audarylmay keledi. Onyng sebebi, birinshiden, tarihshylar qauymy B.Qoyshybaevty әdebiyetshiler sanatyna qossa, әdebiyetshiler qauymy ony tarihshy dep qabyldaydy. Onyng mәnisi ghalymnyng tarih ghylymy men kórkem әdebiyetting tanymdyq mýmkindikterin pәnaralyq baylanystar toghysynda qoldanghan stiylinen tuyndap otyrghandyghyn atap aita alamyz. Tarihy tanymgha ghylymilyq ta, kórkemdik-obrazdyq ta beyneler jat emes. Mәsele ghylymy jәne kórkemdik aqiqattyng araqatynasyna baylanysty bolyp túr. Sonymen, ghylymy deregi kórkemdik obrazgha úlasqan B. Qoyshybaevtyng otandyq túlghatanudaghy ýlesi qanday, osy baghytqa qanday tanymdyq jәne ghylymy janalyqtar úsyna aldy, kimderdi jәne qalay túlghalandyrdy degen saualdardy algha tarta otyryp, onyng shygharmashylyghyna taldau jasap kóreyik. Kenestik tarih ghylymynda tarihy narrativting kórkemdigi mәselesi birneshe ret kóterilgen. Shúrayly tilmen jazylghan zertteu enbekterdi qoldaushy M.N. Tihomirov kórkemdik tәsilmen jazylghan tarihy kitaptargha syny bagha berip, «Qazirgi kezdegi tarihy enbekter «úqypsyz jәne qyzyqsyz jazylady» dey kelip, «Tarihshy óz sheberhanasynan qajetti ónimdi shygharatyn jay ghana zertteushi emes, «tarihshy degenimiz – ol jazushy» [3, S.55] degen tújyrym jasaghan eken. Osy ústanymdy basshylyqqa alghan B. Qoyshybaevtyng úzaq jyldarghy zertteulerining qorytyndysy retinde «Týnekten oralghan esimder» atty kóptomdyq enbegi [11] jaryq kórdi.

Osy kóptomdyqtyng alghashqy kitaby «Tórt kýlik» [12] dep atalady. Osy kitapta ghalym Á. Bókeyhanov, J. Dosmúhamedov, M. Shoqay jәne N. Tóreqúlovtardyng tarihy beynesin túlghalandyrghan. Ghalymnyng ghylymy ainalasyndaghy derekkózderdi týsindirude qoldanghan tәsilderining biri, esteliktermen birge memuarlardyng da mәlimetterin qiilastyryp qoldanuy dep bilemiz. Aytalyq, osy kitaptaghy N.Tóreqúlovqa qatysty zertteulerinde qúpiya qorlardaghy arhiv derekterin S. Beysembaevtyng «Lenin jәne Qazaqstan» atty monografiyasynyng jәne qayratkerding ónegesin kórip ósken J. Arystanovtyng «Tang júldyzy» romanyndaghy estelikterimen salystyra otyryp paydalanyp, óz topshylaulary men boljamdary arqyly tarihy oqighanyng aqiqatyna kóz jetkizuge úmtylady [12, B.221–236].

Túlghatanuda ózge baghyttardaghy siyaqty «izashar» degen úghym qoldanylady. Onyng mәnisi – ghylymy tanymda búryn túlghalanbaghan túlghany alghash ret túlghalap, ghylymy ainalymgha úsynushylyq. B. Qoyshybaev ta osy túrghyda esimi eleusiz bolyp kelgen túlghalardy alghash ret ainalymgha úsynghan tarihshy. Sonday túlghalardyng qatarynda Seraly Lapiyn, Qonyrqoja Qojyqov, Oraz Jandosovtardy ataugha bolady [13] búl qayratkerler jayly qazirgi kezde jaryq kórgen ghylymi, tanymdyq enbekterding bastauynda B. Qoyshybaevtyng túrghandyghyn angharamyz.

B. Qoyshybaev respublikalyq «Ádilet» aghartushylyq qoghamy basshylarynyng biri retinde sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau mәselesine belsene aralasty. Búl mәsele qayta qúru kezeninde jәne tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda «Sayasy qughyn-sýrginge kim kinәli?», Á.Tәjibaev aitqanday, «Atqyzghan kim, atqan kim?, Qanym qayda tógilgen, tәnim qayda kómilgen?» degen saualdargha jauap izdegen barynsha qytyqty jәne shamshyl taqyrypqa ainalghan edi. Ghalym osy mәselege qatysty metodologiyalyq oilaryn atalghan jinaghynyng 3-kitabynda qozghaydy.

Pikirin taratar bolsaq, sayasy qughyn-sýrgin turaly sóz qozghaghanda alghashqy kezekte jazyqsyz japa shekkender, qúrbandar jayly aitylady. Negizinen, tek solardy eske alu, esimderin úlyqtaugha qatysty mәseleler ghana kóterildi. Biraq osy qughyn-sýrginge sebep bolghan, osy qughyn-sýrgindi iske asyrghan biylik pen oryndaushylar jayly әngime qozghalmaydy. Onyng sebebi memlekettik terror jasaghandar, memlekettik qylmysqa jol bergen túlghalardy aiyptaytyn sot prosesining jýrmegendigi, tiyisti zannamalyq akt qabyldanbaghandyghy zertteushilerding izdenisterine qolbaylau bolatynday. Osy túrghydan qarastyrghanda otandyq túlghatanudyng da ústanymdary qayta qaraluy kerek siyaqty. Osyghan baylanysty B. Qoyshybaev «múraghattardan alynghan jana derekter (Rysqúlovtyng Stalinge hattary) negizinde keyingi uaqyttarda baspasózde jariya bolghan janalyqtar mәselege jeke túlgha aumaghynan asyp, keng kólemde qaraugha, iydeologiyalyq kýres shyndyqtaryn tanugha úmtyldyrdy» [14, B.16] degen tújyrym jasaydy. Arhiv qorlarynan tabylyp, ainalymgha úsynylyp jatqan «derekter osynau túlghalar arasynda eleuli kýres jýrgenin kórsetkenimen, olardyng enbekterining mәn-manyzyn joqqa shyghara almaydy. Biraq búl olardyng arasyndaghy aitys-tartysty mýldem elemeu kerek degen sóz emes, kerisinshe, bizge olardyng sonau kýresterining mәn-jayyn, tuu sebebin, saldarlaryn ajyrata bilu lәzim» [14, B.17] dey kelip, búl mәlimetterding jaqsydan ýirenip, jamannan jiyrenu ýshin, bolashaghymyzdy aiqyn týsinuimiz ýshin, tipti tarihtan sabaq aluymyz ýshin kerek ekendigine nazar audartady. Shyndyghynda, toptyq, jershildik mýddeler keybir jekelegen qayratkerlerding tónireginde onyng qyzmeti men rólin miftendiru tendensiyasy oryn alyp otyrghany jasyryn emes. T. Rysqúlovtyng 1924 jyly I. Stalinge jazghan qúpiya hattarynyng jariya boluy qoghamdyq pikirde rezonans tudyrghany belgili. Osyghan baylanysty B. Qoyshybaev «Olardy jasyrugha bolmaydy, bizding demokratiyalyq qoghamda jabyq taqyryp bolmaugha tiyis, qayta bәrin ghylymy ainalymgha týsirip, taldau jón: ...este ústaugha tiyis jayt sol, múnday sharua últtyq maqtanyshtarymyzdy túghyrdan taydyru ýshin jasalmauy kerek, ...býgingi kýnning paydasyna, yaghny jan-jaqty da adal azamattardy tәrbiyeleu isine júmsau ýshin atqaryluy tiyis» [14, B. 21] dep, jýrgiziletin zertteuding maqsaty men mindetin aiqyndaytyn metodologiyalyq ólshem úsynady. Shyndyghynda qoghamdy toptyq qaghidamen bir-birine bitispeytin eki jikke bólip tastaghan kenestik iydeologiyanyng stereotiypi ómirsheng ekendigin tarihy tanymdaghy túlghalargha qatysty «qimastyq pen jekkórushilik sezimderding birin-biri onay almastyratyndyghynan aiqyn kóremiz. Osylardy eskere otyryp, tarihy tanymdy qalyptastyratyn túlghatanushylardyng aldyna «bizge últtyq ymyra qajet», ony jay úranmen, yaky әldebir tiym salumen ornatam deu qate, oghan tek qana ashyq talqylau, mәseleni aiqyn týsinu, jaqsydan ýirenip, jamannan jiyrenu arqyly qol jetkizuimizge bolady» [14, B.21] degen úsynysy da qoldaugha layyq. B. Qoyshybaev búl kitabynda T. Rysqúlov, S. Qojanov, S. Saduaqasovtardy túlghalandyrady. Ózine ontayly zertteu әdisine say ainalymdaghy arhiv derekterin esteliktermen salystyra otyryp paydalanatyn tarihshy S. Qojanovqa qatysty zertteuinde onyng ómirlik jary, ALJIR tútqyny Gýlandam Qojanova-Lapinanyng qyzy Ziba Qojanovanyng estelikterin sheberlikpen qoldanady.

Ghalym-jazushy tórt tomdyq kitabynyng songhy kitabynda [15] últ qayratkerleri O. Isaev, S. Asfendiyarov, M. Júmabaev, Q. Kemengerov, D. Ádilov, S. Segizbaev, J. Saduaqasov, L. Mirzoyan, Gh. Bókeyhanov, T. Jýrgenovterdi túlghalandyrghan. Osy kitaptan L. Mirzoyangha qatysty zertteuine den qoiymyzgha tura keledi. Ony túlghalandyrugha qatysty zertteuleri men ghylymy kózqarasynan evolusiyalyq jolyn angharuymyzgha bolady.

«Taghy da Mirzoyan jóninde» degen maqalasyndaghy «L.Mirzoyan jayynda men qayta qúru jyldary jazghan edim. 32-ning qasiretinen keyin onyng qazaq eline tiygizgen sharapatyna sýisinip, ótkergen revolusiyalyq jolyn sýisine janghyrtqan maqalamdy 1988 jyly jazyppyn. Alayda sondaghy shalqyghan sezimim tym birjaqty bolghan eken» [15, B.174] degen tújyrymynan tarihshynyng qarastyrghan mәselege qatysty kózqaras evolusiyasyn tanimyz.

Búl jerdegi mәselening týiini qazaq halqynyng asharshylyqqa úshyraghan kezinde, Qazaqstannyng basshylyghyna taghayyndalyp, totalitarlyq biylik reformalarynyng apatty saldarlaryn jonggha kýsh salghan L. Mirzoyannyng 1937 j. jeltoqsanda Stalinge joldaghan qúpiya hatyna qatysty tuyndap otyr. Mirzoyan osy kýni respublika boyynsha repressiyalaugha tiyis adamdardyng sanyn 1-kategoriya boyynsha – 100, 2-kategoriya boyynsha 1000 adamgha kóbeytu jóninde úsynys bergen. Sayasy Buro úsynysty 3-jeltoqsan kýni bekitken [15, B.177-178]. Álemtorgha tarap ketken osy qújat sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary úrpaqtary tarapynan «ashu-yza tudyrghandyqtan «Ádilet» aghartushylyq qoghamy mәseleni birneshe ret talqylaghan. Osyghan baylanysty B.Qoyshybaev «Elimizding tizginin ústaghan jannyng el mýddesine kereghar jasaghan, qoghamymyzdyng qaymaghynan airylugha aparghan múnday әreketterin qalay baghalaugha bolady?» [15, B.180] degen saualgha «Mәsele sanany aghartuda, azamattardy shynshyl tarihpen tәrbiyeley týsude jatyr» degen tújyrym úsynady.

Tarih ghylymynyng bir missiyasy – aqiqatty aitu degen ústanymdy basshylyqqa alghan tarihshylar arhiv qorlarynan tabylghan qújattardy aighaq-dәlel retinde arheografiyalyq óndeuden ótkizip, osylaysha tarihy aqiqattardy ghylymy qalpyna keltiruge ýles qosatyn bolady. Túlghalardy tanudaghy әreketting altyn arqauy, jibek jelisi – últtyq mýdde boluy kerek. Yaghni, mәsele tura maghynasynda qoyylghanda – ol túlgha últy ýshin ne istey aldy? degen saualgha jauap berudi qajet etedi. Sol siyaqty, keybir zertteulerde kenestik dәuirdegi partiya-kenes qayratkerlerin birjaqty aiyptau tendensiyasy da joq emes. Al sayasy qayratker retindegi qyzmetine beriler bagha da olardyng qyzmetinen últ taghdyryna qanday jәne qanshalyqty ziyan keldi? degen saualdyng jauabymen aiqyndalady.

Qoryta aitqanda, otandyq tarihtyng túlghatanu baghytyndaghy mektepterining erekshelikteri men ortaq belgilerine qaray jikteu taqyrypqa qatysty mәselelerge aiqyndyq berdi. Zertteu barysynda otandyq tarihy túlghatanu baghytynyng tәuelsizdikting alghashqy kezeninde metodologiyalyq jәne qúndylyqtyq ústanymdary qarama-qayshylyqty kóptýrliligimen jәne sayasi-iydeologiyalyq sipatymen erekshelengen bolatyn. Songhy zertteulerde mәselening ghylymy negizi qalyptasyp kele jatqandyghyna kóz jetkizdik. Solay degenmen әzirge tarih ghylymynda túlghatanudy zertteuding ortaq metodologiyalyq ústanymdary ornygha qoymaghandyghy da anyqtaldy. Aldaghy uaqytta taqyrypqa qatysty keshendi zertteuler jýrgizuding qajettigi bolady dep oilaymyz.

Paydalanylghan әdebiyetter tizimi:

1 Qozybaev M. Aqtandaqtar aqiqaty //M. Qozybaev. – Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 1992. – 272 b.

2 E.V. Tarle y K.I. Chukovskiy. Perepiska // Voprosy istorii. 2006. №1.

3 Sidorova L.A. Sovetskie istoriki: duhovnyy y nauchnyy obliyk. Institut rossiyskoy istoriy Rossiyskoy akademiy nauk. – M.: 2017. 248 s.

4 Kýresker-ghalym, akademik S.B. Bәiishevting 100 jyldyghyna oray /Jauapty red.: O.Sәbden. – Almaty, QR BGhM GhK (el.nús.), 2011. – 224 b.

5 Tulepbaev B.A., Yakunin IY.V. Organizasiya istoricheskoy nauky y osnovnye napravleniya issledovaniy //Istoricheskaya nauka Sovetskogo Kazahstana. Alma-Ata, 1990. S. 94–129.

6 Asylbek M. –A.H. Túlghalar men tarih turaly (maqalalar jinaghy). – Almaty: Abay atyndaghy QazÚPU, «Úlaghat» baspasy, 2014. – 480 b.

7 M.Asylbekov. Sherhangha hat// Jas qazaq. 2008 j. 8 tamyz

8 Núrpeyis K. /Bas red. B.Ayaghan. – Almaty: «Qazaq ensiklopediyasynyn» Bas redaksiyasy, 2007. –376 b.

9 K. Núrpeyis. Tarihy shyndyqty attap óte almaghan //Egemen Qazaqstan, 1997 j. 8 aqpan.

10 K. Núrpeyis. Tәuelsiz Qazaqstan shyndyq tarihyn jazu ýshin russosentrizm iydeyasynan tolyghymen arylu qajet... Ángimelesken Sholpan Qúrmanbay //«Ayqyn», 2006. – 23 mamyr №91 (543)

11 Qoyshybaev B. Týnekten oralghan esimder: Túlgha jәne tariyh. – Almaty: «Ruh-BG» baspasy, 2016. Kóptomdyq

12 Qoyshybaev B. Týnekten oralghan esimder: Túlgha jәne tariyh. 1-kitap. Tórt kýlik. – Almaty: «Ruh-BG» baspasy, 2016. – 240 b.

13 Qoyshybaev B. Týnekten oralghan esimder: Túlgha jәne tariyh. 2-kitap, Irgetas. – Almaty: «Ruh-BG» baspasy, 2016. – 192 b.

14 Qoyshybaev B. Týnekten oralghan esimder: Túlgha jәne tariyh. 3-kitap. Ýsh peri. – Almaty: «Ruh-BG» baspasy, 2016. – 248 b.

15 Qoyshybaev B. Týnekten oralghan esimder: Túlgha jәne tariyh. 4-kitap. Qabyrgha. – Almaty: «Ruh-BG» baspasy, 2016. – 248 b.

Bekzat Mәmbetov,

Shymkent uniyversiytetining agha oqytushysy, (Qazaqstan, Shymkent q.);

Hazretәli Mahanúly Túrsún,

t.gh.d., Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetining professory (Qazaqstan, Týrkistan q.);

Aqmaral Sundetova,

M.Ospanov atyndaghy Aqtóbe medisinalyq uniyversiytetining oqytushysy (Qazaqstan, Aqtóbe q.).

Abai.kz